Aardkors: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
k Kategorieë gealfabetiseer
No edit summary
Lyn 1:
[[BeeldLêer:Slice earth.svg|thumbduimnael|rightregs|300px|Deursnit van die Aarde, die aardkors (1 kontinentale kors en 2 oseaniese kors) vorm die dun boonste lagie. 3 en 4 is die mantel en 5 en 6 die kern.]]
Die '''aardkors''' is die buitenste laag van die [[Aarde]], wat vernaamlik uit [[Steen (materiaal)|gesteentes]] soos granodioriet, [[gabbro]] en basalt bestaan. Die kors vorm die boonste deel van die litosfeer; al die gesteentes en [[sediment]] wat op die oppervlak lê behoort tot die aardkors.
 
Die aardkors is nie oral ewe diep nie en 'n grens skei die kors van die aarde se mantel. Daar word na die grens tussen die kors en die mantel as die [[Mohorovicic-diskontinuïteit]] verwys, vernoem na die [[Wetenskap|wetenskaplikewetenskap]]like wat hierdie grensvlak ontdek het.
 
Dit is nie moontlik om deur die hele kors tot by die mantel te boor nie: dit is gans te diep. Die diepste boorgat tot dusver is die Kola-boorgat in [[Rusland]], wat in [[1970]] begin is en in [[1989]] 'n diepte van 12 261 [[Kilometer|km]] bereik het. Om meer oor die kors en die mantel te leer, word seismiese gegewens, byvoorbeeld die spoed van seismiese [[Golf (fisika)|golwe]] deur steen, en [[magma]] ([[lawa]], afkomstig van die mantel) gebruik. Dit is uit seismiese gegewens en ook die direkte waarneming van die aardkors dat die verskille van hierdie twee aardlae geblyk het: waar die mantel uit 'n eenvormige gesteentesamestelling bestaan, toon die korsstruktuur definitiewe verskille.
 
Die kors word in beweegbare dele verdeel, "plate" wat die [[Kontinent|kontinentekontinent]]e (of groot dele daarvan) en die seebodem dra. Hierdie plate beweeg oor die Aarde se gesmelte, uiters warm kern, met die deels gesmelte mantel tussenin, wat die plate toelaat om te "dryf" oor hierdie elastiese mantel (en soms met mekaar te bots).
 
[[Vulkaan|Vulkane]] is openinge in die aardkors waar rotsfragmente, [[Gas|gassegas]]se, as en lawa uit die binneste deel van die Aarde uitgespuug word.
 
== Isostasie ==
Die aardkors is 'n laag van betreklik ligte gesteentes, en lê om die aardmantel. Die grens tussen die kors en die mantel word aangedui deur die plotselinge versnelling van seismiese golwe (''[[Aardbewing|aardbewingsaardbewing]]s),'' en staan kortweg bekend as die Moho (die Mohorovicic-diskontinuïteit), na die naam van die man wat hierdie grensvlak ontdek het.
 
Die kontinentale kors bestaan in die algemeen uit 'n granietlaag van 30-50 km dik, sou die sedimentêre gesteentes, wat bo-op vorm, buite rekening gelaat word. By sommige kontinente lê hieronder 'n tweede, swaarder basaltlaag, wat nes graniet 'n stollingsgesteente is. Wetenskaplikes maak weer eens van seismiese golfsnelheid gebruik om- die eienskappe van die rotslae te bepaal. Die vernaamste kenmerke van die gesteentes word gewoonlik omskryf met die woord sial (silikon en aluminium) vir die granietlaag, en sima (silikon en magnesium) vir die basaltlaag. Die grensvlak tussen die graniet en basalt staan bekend as die Conrad-diskontinuïteit.
 
Die oseaankors is baie dunner as die kontinentale kors. Onder 'n sedimentlaag van ongeveer 1  km lê 'n laag basalt van sowat 5  km dik. Afwykings in die oseaanbodem word toegeskryf aan die opstygende mantelmateriaal waardeur die uitgerekte opwellinge by die middeloseaan-rûe voorkom.
 
Ook die struktuur van die kontinentale kors kan verander. Die kors kan byvoorbeeld insink en in 'n oseaankors (met basalteienskappe) omgesit word. Dit verklaar die depressies wat tussen kontinente voorkom – die tussenkontinentale bekkens – soos die Swartsee, die Middellandse See, die Kaspiese See en die Karibiese See.
Lyn 23:
Die massa van 'n berglandskap, wat die swaartekrag sou kon vergroot, word gekompenseer deur die bergwortel, waarvan die ligter materiaal in die swaarder substratum van die mantel indring. Die gebrek aan massa by die oseane, as gevolg van die ligte waterbedekking, word op sy beurt gekompenseer deurdat die swaar mantelgesteentes hier hoër opstoot as onder die kontinente. Ys word op dieselfde manier deur water "gedra". Dit beteken eintlik net dat indien daar tot op 'n gelyke diepte in 'n kontinent of oseaan geboor kon word, daar uit elke boorgat 'n kolom met dieselfde massa gehaal sou kon word – met net die regte hoeveelheid mantelmateriaal by die stuk kors om vir die gebrek aan massa te vergoed, of minder daarvan as die massa te groot was.
 
Afwykings in isostasie dui op onreëlmatighede in die normale struktuur van die aardkors; dit kan ook daarop dui dat hierdie ewewig nog nie bereik is nie. 'n Voorbeeld van so 'n onvoltooide ewewigstoe­standewewigstoestand is die Fins-Skandinawiese gebied. Die swaartekrag is hier laer as die gemiddelde – daar is dus 'n tekort aan massa. Dit is dan heeltemal te verwagte dat die aardkors moet styg. Nadat die yslaag wat in die laaste ystydperk 'n groot deel van die Noordelike Halfrond bedek het, van Skandinawië verdwyn het, het die gebied inderdaad geleidelik begin styg. Dit sal egter nog lank duur voordat isostasie herstel is. In Europa, in 'n sone wat oor Nederland strek, is die effek wat die ys op isostasie gehad het, skaars nog merkbaar –die ewewig is byna heeltemal herstel.
 
== Oseaanbodemondersoek ==
Magnetiese meting in die oseane het aanleiding gegee tot die teorie van die groeiende oseaanbodem. Die magnetisme het naamlik merkwaardige ongerymdhede (anomalieë) vertoon. Weerskante van die middeloseaan-rûe lê stroke gesteentes wat afwisselend positiewe en negatiewe afwykings ten opsigte van die aarde se magnetiese veld het. Dit word algemeen aanvaar dat hierdie afwykings toegeskryf kan word aan die poolverskuiwing of omkering van die aarde se magneetveld.
 
Basaltlawas uit Ysland, Hawaii en ander lande het beyws dat die aarde se magneetveld al vele kere omgeswaai het. Die huisdige posisie, met die fisiese suidpool op die Noordelike Halfrond, is reeds 700 000 jaar gelede deur die magneetveld ingeneem.
 
Ons noem dit die Brunhes-periode, genoem na 'n Franse geofisikus (ook die "normale" periode genoem). Voorheen was die magneetveld vir byna 2 miljoen jaar omgekeer gerig (afgesien van enkele kort onderbrekings van normale polariteit).
 
Gedurende hierdie periode het die fisiese noordpool dus op die Noordelike Halfrond gelê (die Matsoejamea-periode). 'n Mens kan nog verder teruggaan: na die Gilbert­periodeGilbertperiode (omgekeer en meer as 3 500 000 jaar gelede). Ons kan die polariteitswisseling in werklikheid teruglees tot maklik 10 miljoen jaar gelede, en daar is geofisici wat meen dit kan tot 100 miljoen jaar in die verlede gedoen word.
 
=== ''Groei van die oseaanbodem'' ===
By 'n deeglike studie kom 'n paar belangrike feite na vore. In die aardmantel vind bewegings of strominge plaas. Die temperatuur is hier meer as 1 000°C en maak dat die soliede mantelmateriaal plasties is. Dit is nog steeds 'n vastestof, maar kan soos 'n vloeistof reageer, amper soos ʼn’n taai stroop of pik.Die mantel is nie op alle dieptes ewe warm nie en dit veroorsaak konveksiestrominge (warm materiaal is ligter en styg, koue materiaal is swaarder en daal). By die middeloseaan-rûe beweeg die stroom eers regop en daarna versprei dit na die kante.
 
Wanneer die warm mantelgesteentes die rug binnegedring het, verloor dit die plastiese eienskappe, en by dié "stolling" verkry dit die magnetiese eienskappe van die heersende magneetveld, dit word met ander woorde gepolariseer.
 
Die mantelgesteentes sleep deur die beweging die oseaanbodem aan weerskante van die rug in 'n sywaartse rigting saam. Gesteentes wat in 'n sekere periode bo-op die rug gelê het, sal nou na die kante verskuif. So word stroke gevorm wat elk 'n eie polariteit het. In die Matsoejame-periode is die gesteentes negatief gepolariseer; in die vorige periode positief. Die stroke strek al hoe verder van die rug af en hoe verder weg hulle is, hoe ouer is hulle. Deur die ouderdom van die stroke te bepaal (met behulp van radioaktiwiteit), en die afstand tussenin te meet, kan daar vasgestel word hoe vinnig die oseaanbodem beweeg of groei. Die polariteitswisseling werk dan eintlik soos 'n ponsband waarop inligting vasgelê word. Na raming geskied die beweging teen ʼn’n paar sentimeter per jaar.
 
As die totale oppervlakte van die aarde konstant bly, en so ook die verhouding tussen die oppervlakte van die land en oseane, moet daar op sekere plekke van die "groeiende" oseaanbodem verdwyn. Dit is blykbaar wel die geval en geleerdes meen dat daar spesifieke verdwyningsones aangewys kan word – waar diep aardbewings voorkom. In hierdie sones word die oseaanbodems onder die kontinente (of kontinentale plate) ingedwing, en dit kom meestal aan die rand van die Stille Oseaan voor, maar ook aan die weskus van Noord-Amerika.
 
== Sien ook ==
* [[Aarde]]
* [[Aardbewing]]
* [[Vulkaan]]
 
== Bronnelys ==
* ''Aardkors'' in Wêreldspektrum, volume 1. 1983 Ensiklopedie Afrikana: (EDMS) BPK.
* Kenneth C. Davis, ''Don't Know Much About Geography'' (2004). Perennial-uitgewers, New York.
 
== Eksterne skakels ==
* {{Wikt-inlyn|aardkors}}
 
[[Kategorie:Geofisika]]