Verenigde State van Amerika: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Bygewerk |
|||
Lyn 9:
|beeld_kaart = United States (orthographic projection).svg
|leuse = ''In God We Trust''<br /><small>''(sedert 1956 amptelik)''</small><br />''Ander tradisionele leuses:''<br />''E Pluribus Unum''<br /><small>''([[Latyn]] vir: "Uit baie, een")''</small><br />''Annuit cœptis''<br /><small>''(Latyn vir: "[[God|Hy]] het ons ondernemings bevoordeel")''</small><br />''Novus ordo seclorum''<br /><small>''(Latyn vir: "Nuwe orde van die eeue")''</small>
|volkslied = ''[[The Star-Spangled Banner]]''<br /><center>[[Lêer:Star Spangled Banner instrumental.ogg]]</center><br />''Mars: [[The Stars and Stripes Forever]]''<ref>{{en}} {{cite web |url=http://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=112&page=1263 |title=
|amptelike_tale = Geen op federale vlak nie{{smallsup|1}}<br />[[Engels]] (''[[de facto]]''){{smallsup|2}}
|hoofstad = [[Washington, D.C.]]
Lyn 22:
{{Koördinate|40|43|N|74|00|W}}
|regeringsvorm = Federale presidensiële<br />grondwetlike [[republiek]]
|leiertitels = <br />• [[President van die Verenigde State van Amerika|President]]<br />• Adjunkpresident<br />• [[Huis van Afgevaardigdes|Huis]]-spreker<br />• Hoofregter
|leiername = [[Donald Trump]] (R)<br />[[Mike Pence]] (R)<br />[[Paul Ryan]] (R)<br />[[John Roberts]]
|oppervlak_rang = 3/4<sup>de</sup>
|oppervlak_grootte =
|oppervlak = 9 833 517<ref>{{en}} {{citation | date = Augustus 2010 | title = State Area Measurements and Internal Point Coordinates | publisher = US Census Bureau | url = https://www.census.gov/geo/reference/state-area.html | accessdate = 12 Mei 2018 | quote = reflect base feature updates made in the MAF/TIGER database through August, 2010.}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html |title=
|oppervlakmi² = 3 796 742
|persent_water = 6,97
|bevolking_skatting =
|bevolking_skatting_jaar =
|bevolking_rang = 3<sup>de</sup>
|bevolking_sensus =
|bevolking_sensus_jaar = 2010
|bevolkingsdigtheid =
|bevolkingsdigtheidmi² =
|bevolkingsdigtheidrang =
|BBP_PPP = $
|BBP_PPP_rang = 2<sup>de</sup>
|BBP_PPP_jaar =
|BBP_PPP_per_kapita = $
|BBP_PPP_per_kapita_rang =
|BBP = $
|BBP_rang = 1<sup>ste</sup>
|BBP_jaar =
|BBP_per_kapita = $
|BBP_per_kapita_rang =
|
|onafhanklikheidsgebeure =
▲|onafhanklikheidsgebeure = • Verklaar<br />• Konfederasie<br />• [[Vrede van Parys (1783)|Vrede van Parys]]<br />• Grondwet<br />• Laaste kerkreg toegelaat
|onafhanklikheidsdatums =
|MOI = {{wins}} 0,
|MOI_rang =
|MOI_jaar =
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}}
|Gini =
|Gini_rang =
|Gini_jaar = 2013
Lyn 64:
|utc_afwyking = [[UTC-05:00|-05]] tot [[UTC-10:00|-10]]
|tydsone_somer =
|utc_afwyking_DST = [[UTC-04:00|-
|internet_domein = [[.us]] [[.gov]] [[.mil]] [[.edu]]
|skakelkode = 1
Lyn 70:
}}
Die '''Verenigde State van Amerika''' (dikwels afgekort tot '''Verenigde State''', '''VS''' of '''VSA''', [[Engels]]: '''United States of America''' of '''USA'''), in die omgangstaal ook net '''Amerika'''<ref group="n">Die gebruik van die woord 'Amerika' om te verwys na die VSA en 'Amerikaner' om te verwys na 'n VSA-burger word deur baie mense in die res van die [[Amerikas]] gesien as onakkuraat, maar is algemeen en word elders aanvaar.</ref> genoem,<ref>{{en}} Wilson, Kenneth G. (1993). ''The Columbia Guide to Standard American English''. New York: Columbia University Press, bl. 27–28. {{ISBN|0-231-06989-8}}.</ref> is 'n [[land]] in die [[Westelike Halfrond]], wat uit [[Deelstate van die Verenigde State van Amerika|vyftig deelstate]] en talle [[Eilandgebiede van die Verenigde State van Amerika|eilandgebiede]] bestaan. 48 van sy deelstate lê in [[Noord-Amerika|Sentraal-Noord-Amerika]] tussen die [[Stille Oseaan]] in die weste en die [[Atlantiese Oseaan]] in die ooste en word in die noorde deur [[Kanada]] en in die suide deur [[Meksiko]] begrens, die deelstaat [[Alaska]] lê in die noordweste van die Noord-Amerikaanse vasteland en grens in die ooste aan Kanada, en die deelstaat [[Hawaii]] is 'n eilandgroep in die middel van die Stille Oseaan.
[[Lêer:Angled closeup of the US flag.jpg|duimnael|links|Die [[Vlag van die Verenigde State|vlag van die VSA]]. Die rooi en wit bane versinnebeeld die dertien oorspronklike kolonies en deelstate, die sterre die huidige vyftig deelstate]]
Die Verenigde State van Amerika is 'n federale presidensiële grondwetlike [[republiek]] met 'n tweekamerparlement, die Kongres, wat uit die Senaat en die Huis van Afgevaardigdes bestaan. Die hoofstad van die VSA is [[Washington, D.C.]], wat nie deel uitmaak van een van die vyftig deelstate nie, maar in die federale Distrik Columbia geleë is.
Die Verenigde State is met meer as 9,8 miljoen vierkante kilometer (byna 3,8 miljoen vierkante myl) en met 'n bevolking van sowat
Die Verenigde State is deur dertien kolonies gestig, wat na aanleiding van die [[Amerikaanse Rewolusionêre Oorlog]] hulle onafhanklikheid van [[Koninkryk van Groot-Brittanje|Groot-Brittanje]] op 4 Julie 1776 verklaar en hulle grondwet, die Artikels van die Konfederasie, op 1 Maart 1781 bekragtig het. Die huidige grondwet is op 17 September 1787 aangeneem.<ref>{{en}} Dull, Jonathan R. (2003). "Diplomacy of the Revolution, to 1783," bl. 352, chap. in ''A Companion to the American Revolution'', ed. Jack P. Greene and J. R. Pole. Maiden, Mass.: Blackwell, bl. 352–361. ISBN 1-4051-1674-9.</ref> Die oppervlakte van die VSA is gedurende die 19de eeu deur gebiede, wat van [[Frankryk]] en Meksiko gekoop is, aansienlik uitgebrei. Met die ekonomiese agteruitgang van die [[Sowjetunie]] in 1991 het die VSA die enigste oorblywende [[supermoondheid]] geword.
== Geografie ==
{{Hoofartikel|Geografie van die Verenigde State}}
As die wêreld se derde grootste nasie (totale area), het die Verenigde State 'n baie wisselende landskap: gematigde woudland aan die ooskus, [[mangrove]]woude in [[Florida]], die [[Great Plains]] in die middel van
=== Politieke geografie ===
Lyn 197:
=== Fisiese geografie ===
[[Lêer:USA-satellite.jpg|duimnael|[[Nasa]]-Satellietbeeld van die kontinentale Verenigde State]]
Die Noord-Amerikaanse vasteland word volgens fisiese besonderhede in vier groot streke verdeel: Die [[Kanadese Skild]] met die Laurentiese Plato, die [[Appalache]]streek, die Binnelandse Vlaktes en die bergagtige Weste. Vir die gebied van die Verenigde State word hierdie streke verder verdeel in sewe fisiografiese streke: Die Vlaktes van die Atlantiese Kus en die [[Golf van Meksiko]], die Appalachiese Hooglande, die Binnelandse Vlaktes, die Binnelandse Hooglande, die Rotsgebergte, Die Intermontane Streek met die Groot Bekken en die Pasifiese Bergreekse. 'n Verdere streek, die Laurentiese Plato, beslaan slegs 'n klein gedeelte van die VSA se oppervlak in die gebied van die [[Groot Mere]].
Lyn 241:
== Klimaat ==
[[Lêer:Chaparral Supercell 2.JPG|duimnael|links|'n Supersel-donderstormwolk beweeg oor Chaparral (Nieu-Meksiko)]]▼
[[Lêer:Climatemapusa2.PNG|duimnael|Klimaatkaart van die Verenigde State]]
[[Lêer:Prospect Heights Blizzard NYC 2-12-06.jpg|duimnael|Blizzards, hewige winterstorms in die sentrale en oostelike dele van
Net soos byvoorbeeld [[Sentraal-Europa]] word groot dele van die Noord-Amerikaanse vasteland oorheers deur westelike winde en 'n opeenvolging van laagdrukgebiede (siklone), wat in die gebied van die Aleüte-eilandgroep ontstaan en afwissel met hoëdrukgebiede. Net soos ander gebiede in die gemiddelde breedtegrade, word ook die Verenigde State deur onbestendige weer en 'n opeenvolging van koue en warmfronte gekenmerk. Die siklone of koue fronte, wat gewoonlik in westelike rigting oor die vasteland beweeg, verskil van sy Europese eweknieë soms deur hulle tregtervormige werwels of [[tornado]]s – atmosferiese versteurings, wat dikwels groot skade berokken.
▲[[Lêer:Chaparral Supercell 2.JPG|duimnael|links|'n Supersel-donderstormwolk beweeg oor Chaparral (Nieu-Meksiko)]]
'n Tweede belangrike verskil is die ligging van die grootste gebergtes. Terwyl die Europese [[Alpe]] in wes-oostelike rigting loop en die suide van Europa teen koue fronte uit die noorde beskerm, loop Noord-Amerika se grootste bergreekse, die Kusgebergte en die [[Rotsgebergte]], in noord-suidelike rigting en verhinder dus dat vogtige en gematigde lugmassas vanuit die Stille Oseaan na die binneland kan beweeg. Die hooglande tussen die Sierra Nevada en die Rotsgebergte lê gevolglik net soos die [[Groot Vlaktes]] in die reënskadu van hierdie bergreekse. Hierdie besonderse reliëf verklaar ook die feit dat groot woestyngebiede soos die Mojave- en Gilawoestyn net enkele honderd kilometer van die kus af lê.
Die weskus van die VSA is 'n tipiese winterreënstreek, waarvan 'n klein gedelte in Kalifornië deur 'n Mediterreense klimaat gekenmerk word. Die koeler klimaatstreke van die noordelike deelstate Oregon en Washington is die natste in
Die Verenigde State bestaan dus rofweg uit 'n droë gedeelte in die weste en 'n humiede gedeelte in die ooste. Die oostelike landsdele het hulle vogtige klimaat aan die invloed van die Golf van Meksiko en die Atlantiese Oseaan te danke. Die suidelike deelstate is baie vogtig en het hulle swaar reënvalle op tussen sewentig en tagtig dae per jaar aan donderstorms en 'n aantal orkane in die najaar te danke. Die weer in die suide is dikwels baie warm en bedompig. Die hitte en verstikkende bedompigheid van die somermaande was 'n belangrike rede vir die gebruik van slawearbeid op die plantasies van die suide.
▲[[Lêer:Prospect Heights Blizzard NYC 2-12-06.jpg|duimnael|Blizzards, hewige winterstorms in die sentrale en oostelike dele van die land, word deur swaar sneeuvalle gekenmerk]]
Die mees digbevolkte gebiede van die sogenaamde ''manufacturing belt'', die groot historiese nywerheidsgebiede, lê in die vogtige en gematigde klimaatstreke tussen die [[Mississippirivier]] in die ooste en die Atlantiese Oseaan in die weste. Die oostelike gedeelte was oorspronklik 'n gebied van uitgestrekte bosse, terwyl die Groot Vlaktes, die hartland van Amerika, deur grasvelde gekenmerk word. Hierdie vlaktes maak reeds deel uit van die droër westelike gebiede, maar is feitlik 'n soort oorgangsgebied met periodes van hoër en laer reënvalle. Die eerste verkennings van die gebied teen die middel van die 19de eeu het gedurende 'n vogtige periode plaasgevind en die oortuiging laat posvat dat die vlaktes 'n uiters geskikte gebied vir akkerbou en veeteelt sou wees. Die eerste setlaars het later egter besef dat reënvalle in die vlaktes wisselvallig is en die gebied deur periodieke droogtes geteister word.
Lyn 260:
{{Hoofartikel|Geskiedenis van die Verenigde State van Amerika}}
=== Die Prekolumbiaanse tydperk ===
[[Lêer:Taospueblo002.jpg|duimnael|links|Taos Pueblo in Nieu-Meksiko, omstreeks 1920]]▼
Die geskiedenis van die Indiaanse kolonisasie van die Amerikaanse vasteland bly nog steeds die onderwerp van navorsing. Aangesien daar geen oorblyfsels van hoogs ontwikkelde mensape gevind is nie en die Eerste Nasies (Indiane) tipiese mongoloïede kenmerke het, woord daar vermoed dat die eerste menslike bewoners vanuit Asië gekom en vir hulle immigrasie 'n landbrug gebruik het, wat in die Ystydperke met hulle laer seespieël tussen die Asiatiese en Amerikaanse vastelande bestaan het.
▲[[Lêer:Inuit women 1907.jpg|duimnael|links|Inoeïet-vrou in Alaska (1907)]]
Die etnoloë verdeel die verskillende volke van die Eerste Nasies in twee hoofgroepe: Die vroegste immigrante wys kenmerkende lang skedels op en is later opgevolg deur 'n tweede groep met ronde skedels. Die langskedelgroep is na die westelike en oostelike randgebiede van die vasteland teruggedring, terwyl die rondskedelgroep, die sogenaamde Pueblo-Andiede groep, die sentrale gebiede bewoon het. Die Inoeïet of Eskimo's het as die derde en laaste groep na Amerika gekom.
Line 271 ⟶ 272:
Die belangrikste groep Indiane was die suidwestelike beskawings, wat in 'n aantal groepe verdeel word en onder meer Hopi, Sjosjone, Yuma, Navajo en Apaches behels. Die sogenaamde Pueblo-akkerboere was die mees ontwikkelde Indiaanse beskawing met 'n georganiseerde landboustelsel as hulle ekonomiese basis. Die Rancheria-beskawing het ook op landbou gesteun en eenvoudige damme in die oorstromingsvlaktes van die groot riviere soos Colorado opgerig, maar daarnaas ook plante in die riviervalleie en op die [[mesa]]-plato's versamel. Die Navajo en sommige Apache-stamme was net gedeeltelik akkerboere, terwyl die oostelike Apaches en Ute heeltemaal versamelaars was.
▲[[Lêer:Taospueblo002.jpg|duimnael|Taos Pueblo in Nieu-Meksiko, omstreeks 1920]]
Die behuisings van die jagters verskil volgens die diere, wat hulle oorwegend geëet het. Die visserstamme het eenvoudige hutte van bas gebou, die buffeljagters het huide en velle gebruik wat saamgenaai is. Hulle gereedskappe en voorwerpe was oorwegend van hout, huide, steen en erdewerk gemaak. Net 'n klein aantal stamme het metale soos [[koper]] gebruik. Die Cherokee in die huidige deelstate Georgia en Noord-Carolina het al boomstamme as boumateriaal vir hulle hutte gebruik.
Lyn 283:
==== Spanje ====
{{Hoofartikel|Nieu-Spanje}}
[[Lêer:MissionCarmelSEGL.jpg|duimnael|Die Spaanse sendingstasie in die huidige Carmel (Kalifornië) met sy kenmerkende [[campanile]] (kloktoring)]]▼
[[Spanje]] was die eerste Europese groot moondheid wat die Noord-Amerikaanse vasteland vanuit die suide begin verken het. Die groot dryfkragte agter die Spaanse ekspedisies was van ekonomiese en godsdienstige aard: Hulle was enersyds op soek na goud en silwer, en andersyds het hulle weens hulle sendingbewussyn daarin belang gestel om die inheemse bevolking te kersten.
▲[[Lêer:MissionCarmelSEGL.jpg|duimnael|Die Spaanse sendingstasie in die huidige Carmel (Kalifornië) met sy kenmerkende [[campanile]] (kloktoring)]]
Die goewerneur van die eiland [[Puerto Rico]], Juan Ponce de León, het op Paassondag van die jaar 1513 naby die huidige stad St. Augustine voet aan wal gesit en die gebied ''Pascua florida'' genoem, waarvan later ook die naam van die deelstaat Florida afgelei is. By sy terugkeer agt jaar later is Ponce de León deur Indiane aangeval en dodelik gewond.
Lyn 313:
==== Engeland ====
{{Hoofartikel|Nieu-Engeland}}
[[Lêer:Philadelphia City Hall-zoom.JPG|duimnael|'n Bronsstandbeeld van William Penn op die Raadsaal van Philadelphia (Pennsilvanië)]]▼
Engeland het tot die mees suksesvolle koloniale [[groot moondheid]] ontwikkel, aangesien sy beleid van ''splendid isolation'', sy posisie as leidende seemag sedert die tydperk van koningin Elizabeth I en die politieke en godsdienstige woelinge, wat die Noord-Amerikaanse kolonies van 'n bestendige stroom Britse immigrante verseker het.
▲[[Lêer:Philadelphia City Hall-zoom.JPG|duimnael|'n Bronsstandbeeld van William Penn op die Raadsaal van Philadelphia (Pennsilvanië)]]
Seevaarders op soek na die Noordwestelike Deurvaart soos Martin Frobisher en Henry Hudson was die eerstes, wat die Noord-Amerikaanse vasteland teen die laat 16de en vroeë 17de eeu begin verken het. Sir Walter Raleigh se pogings om 'n Engelse nedersetting in die huidige deelstaat Virginië te stig, het in die 1580's misluk. Die Londense Kompanjie, wat 'n oktrooi vir die gebiede tussen die 34ste en 38ste noordelike breedtegraad ontvang het, was in 1607 meer suksesvol en het onder die leiding van kaptein John Smith 'n fort in die Chesapeakebaai van Virginië laat oprig. Die klein aantal oorspronklike koloniste is deur hongersnood, malaria en aanvalle van Indiane geteister, en alhoewel nuwe setlaars hulle in 1607 en 1608 in die kolonie gevestig het, het van die geskatte bevolking van sewehonderd mense minder as tien persent oorleef. Die oorblywende koloniste was in 1610 reeds van plan om die kolonisasie van die gebied vir goed te staak.
Lyn 333:
Rusland het veral belang gestel in die jag op sabeldiere, en jagters het dwarsdeur [[Siberië]] tot by die grense van Asië getrek. Die Deense seevaarder Vitus Bering het in Russiese opdrag die seegebied tussen Siberië en Alaska verken en sodoende die bewys opgelewer dat daar geen landverbinding tussen die Asiatiese en Amerikaanse vastelande bestaan nie. In 1741 het Bering vir die eerste keer in Amerika voet aan wal gesit.
Jagters het weens die groot getalle otters en seekoeie na die gebied gekom om die huide op die
Die Russiese tsaar het in 1823 gepoog om die Russiese aanspraak op die Stille Oseaan-gebied langs die Amerikaanse weskus met 'n ukas te bevestig, wat oorspronklik in 1821 uitgereik is. Sy beleid het egter skerp Amerikaanse reaksies uitgelok, en een jaar later is die sogenaamde Monroe-doktrine gepropageer, wat nie-Amerikaanse inmenging op die Amerikaanse vasteland afgekeur het. Rusland het sy gebiedsaansprake in 1824 beperk tot Alaska.
Lyn 341:
=== Die Britse koloniale tydperk ===
{{Hoofartikel|Dertien kolonies}}
[[Lêer:George-Henry-Boughton-Pilgrims-Going-To-Church.jpg|duimnael|Pelgrimvaders op pad kerk toe. Skildery deur George Henry Boughton (1867)]]▼
Die ekonomiese basis van die Britse kolonies in Noord-Amerika was landbou. Alhoewel baie graangewasse in Nieu-Engeland verbou is, het [[mielie]]s geleidelik tot die streek se stapelvoedsel ontwikkel. Die meeste plase was relatief klein. Die sentrale en suidelike kolonies was oorwegend deur 'n soort [[feodalisme]] gekenmerk, met kleiner plase en net 'n beperkte aantal groter landgoede, wat onder meer [[koring]] as hulle belangrikste graangewas verbou het. Die sentrale gebiede was daarnaas gekenmerk deur die vinnige ontwikkeling van groot dorpe soos [[Philadelphia]] en [[New York Stad]].
▲[[Lêer:George-Henry-Boughton-Pilgrims-Going-To-Church.jpg|duimnael|Pelgrimvaders op pad kerk toe. Skildery deur George Henry Boughton (1867)]]
Teen die laat 17de eeu is klein plase in die suidelike kusgebiede toenemend verdring deur groot plantasies, wat danksy die invoer van negerslawe vinnig gegroei en hulle oorwegend op die verbouing van tabak, rys en later ook die kleurstof indigo toegespits het. Aanvanklik het ook pelshandel en houtproduksie 'n belangrike rol gespeel. Die suide was in die koloniale tydperk die mees landelike streek in Amerika, en net 'n klein aantal groter dorpe het hier ontwikkel.
Lyn 395:
{{Hoofartikel|Amerikaanse Burgeroorlog|Gekonfedereerde State van Amerika}}
[[Lêer:US Secession map 1865.svg|duimnael|Amerikaanse grense in 1864/65:
{{
{{
{{
{{
{{
{{
[[Lêer:Thure de Thulstrup - L. Prang and Co. - Battle of Gettysburg - Restoration by Adam Cuerden.jpg|duimnael|Die Slag van Gettysburg, Pennsilvanië, tydens die Amerikaanse Burgeroorlog]]
In die 19de eeu het die politieke, ekonomiese en sosiale spanninge tussen die demokraties gesinde noordelike deelstate, waarvan die bewoners in die omgangstaal ''Yankees'' genoem is, en die suidelike deelstate met hulle aristokraties gesinde landeienaars steeds toegeneem. Die laasgenoemde was ten gunste van vryehandel en slawerny, terwyl die Yankees vir invoertariewe en die afskaffing van die slawerny op die plantasies van die suide gepleit het.
Lyn 406:
In die konflik tussen [[Kansas]] en [[Nebraska]] het die teenstanders van die [[slawerny]] in 1854 die [[Republikeinse Party]] gestig. Die Republikeinse oorwinning in die volgende verkiesing het tot die afstigting van Suid-Carolina en tien ander suidelike deelstate in 1861 gelei. Hulle het die [[Gekonfedereerde State van Amerika]] onder president [[Jefferson Davis]] (1808–1889) gevorm en [[Richmond, Virginië|Richmond]] as hulle hoofstad gekies. Die nuwe staat is deur [[Engeland]] en Frankryk erken, terwyl [[Rusland]] die noordelike deelstate gesteun het.
Davis se teenstander in die noorde was [[Abraham Lincoln]], 'n voormalige houtkapper, wat later advokaat, afgevaardigde van [[Illinois]] en uiteindelik in 1861 die 16de [[President van die Verenigde State van Amerika|president van die Verenigde State]] geword het. Hy was vasbeslote om die eenheid van
In die volgende burgeroorlog is aanvanklik vrywilligers en moderne wapentuig ingespan, terwyl Lincoln die Gekonfedereerde State se oorsese handel en veral die invoer van wapens deur 'n seeblokkade afgesny het. Ten spyte van hulle swak industriële en finansiële basis het die Gekonfedereerde State vasbeslote voortgegaan met hulle militêre weerstand. Danksy die stretegiese vernuf van generaal [[Robert E. Lee]] het die Konfederasie aanvanklik selfs oorwinnings in die [[Slag van Bull Run|slagte van Bull Run]] (1861–1862), Fredericksburg (1862) en Chancellorsville (1863) behaal. Uiteindelik het hulle egter tevergeefs teen die oormag van die noordelike Unie geveg, en met die gekonfedereerde nederlaag in die [[Slag van Gettysburg]] (1863) het die burgeroorlog 'n beslissende wending geneem.
Lyn 425:
=== Ontwikkeling tot 'n ekonomiese groot moondheid ===
Die federale regering se beleid om die ekonomiese ontwikkeling nie regstreeks deur staatsintervensies te beïnvloed nie, het sedert die tweede helfte van die 19de eeu die vrye ondernemingsgees tot 'n steunpilaar van die Amerikaanse maatskappy gemaak, alhoewel dit aanvanklik ook met negatiewe gevolge soos die uitbreiding van georganiseerde misdaad en blatante winsbejag gepaard gegaan het. Ten spyte van die ekonomiese krisisse in die jare 1873 en 1907 het die land binne enkele dekades tot 'n ekonomiese grootmoondheid ontwikkel.▼
[[Lêer:J. P. Morgan beating a photographer with his stick.jpg|duimnael|[[J.P. Morgan]] (1837–1913) is deur baie mense as die verpersoonliking van 'n tipiese ''robber baron'' ("roofbaron") beskou]]
▲Die federale regering se beleid om die ekonomiese ontwikkeling nie regstreeks deur staatsintervensies te beïnvloed nie, het sedert die tweede helfte van die 19de eeu die vrye ondernemingsgees tot 'n steunpilaar van die Amerikaanse maatskappy gemaak, alhoewel dit aanvanklik ook met negatiewe gevolge soos die uitbreiding van georganiseerde misdaad en blatante winsbejag gepaard gegaan het. Ten spyte van die ekonomiese krisisse in die jare 1873 en 1907 het
In die periode tussen 1860 en 1914 het die bevolking danksy die natuurlike groei en die 21 miljoen immigrante van 31,3 tot 91,9 miljoen mense gestyg. Die aantal werkers het met 700 persent, die nywerheidsproduksie met 2000 en die totale beleggingskapitaal met 4000 persent gestyg.<ref name=kinder117>{{de}} Kinder, Hermann en Werner Hilgemann: ''dtv-Atlas zur Weltgeschichte. Karten und chronologischer Abriss. Boekdeel 2: Von der Französischen Revolution bis zur Gegenwart''. München: Deutscher Taschenbuch Verlag 1980, bl. 117</ref> Die Verenigde State het die belangrikste produsent van yster, steenkool, ruolie, koper en silwer geword. Stoomkrag is vinnig deur elektrisiteit vervang, terwyl proteksionistiese wetgewing die ontstaan van groot monopolies bevorder het. Klein ondernemings het sodoende onder die leiding van nywerheidsmagnate soos Astor (pelshandel), John D. Rockefeller (ruolie, ''Standard Oil''), [[Andrew Carnegie]] (yster en staal, ''Steel Corporation''), [[J.P. Morgan]], Cornelius Vanderbilt (spoorvervoer) en ander tot reusemaatskappye en -kartelle gegroei. In 1913 het twee persent van die Amerikaanse bevolking sestig persent van die nasionale inkomste verdien, terwyl Morgan en Rockefeller met hul 341 groot maatskappye en bates van VS$ 22 miljard oor twintig persent van die nasionale kapitaal beskik het.<ref name="kinder117" />
Ondanks die groot sosiale vraagstukke soos rassediskriminasie in die suidelike deelstate en die konsentrasie van nywerhede en kapitaal in die noorde is die demokratisering van
President [[Theodore Roosevelt]] (1901–1909) het met die hervorming van die administrasie en spoorwegtariewe begin; president [[William Howard Taft]] (1909–1913) het wette teen ekonomiese monopolieë ingestel; en president Woodrow Wilson het met sy politieke agenda van "Nuwe Vryheid" beskermende maatreëls opgehef, progressiewe belastingtariewe ingevoer en die invloed van kartelle verder beperk.
=== Toetrede tot die wêreldpolitiek ===
[[Lêer:1888 canal panama.JPG|duimnael|Die bou van die [[Panamakanaal]]]]▼
Die Amerikaanse buitelandse beleid is sedert die middel van die 19de eeu dikwels sterk deur ekonomiese en finansiële krisisse beïnvloed. Die internasionale optrede as 'n nuwe grootmoondheid is vanweë die negatiewe gesindheid van die openbare mening as 'n morele verpligting teenoor ander nasies omskryf en was dikwels op ekonomiese invloed en druk gebaseer. Dit het gevolglik ook as "dollar-imperialisme" bekend gestaan.<ref name="kinder117" />
Gedurende die Kubaanse opstand teen die Spaanse koloniale bewind, wat deur talle Amerikaanse vrywilligers ondersteun is, het die Amerikaanse Pulitzer- en Hearst-pers die openbare mening suksesvol begin beïnvloed. Die sogenaamde "Maine-insident"
Die geskil tussen Amerikaanse imperialiste en hul teenstanders – onder wie die Duits-gebore Carl Schurz – het verskerp toe die Amerikaanse buitelandse beleid op die [[Filippyne]] en Hawaii begin fokus het. President [[William McKinley|McKinley]] het aanvanklik geskroom om hierdie gebiede te annekseer, maar uiteindelik ingestem nadat [[Japan]], Rusland en die [[Duitse Keiserryk]] daarvan beskuldig is dat hulle soortgelyke planne sou hê.<ref name="kinder117" /> In teenstelling met McKinsey was sy opvolgers Theodore Roosevelt, Taft en [[Woodrow Wilson]] voorstanders van 'n imperiale buitelandse beleid.
▲[[Lêer:1888 canal panama.JPG|duimnael|Die bou van die [[Panamakanaal]]]]
Die Amerikaanse beleid teenoor Sentraal- en Suid-Amerika was vervolgens daarop gemik om Amerikaanse beleggings te beskerm. Sakebelange in hierdie gebiede is geleidelik tot finansiële protektorate uitgebou om veral Europese mededingers uit te skakel ("Big-stick-beleid"). Die VSA het steeds met ingryping gedreig wanneer hul invloed bevraagteken of bedreig is, en die Panamerikaanse Konferensies, wat sedert 1889 gehou is, was eweneens daarop gemik om die VSA se oorheersende invloed in [[Latyns-Amerika]] te verseker. In 1910 is die Panamerikaanse Unie gestig.
Lyn 453:
{{Hoofartikel|Eerste Wêreldoorlog}}
[[Lêer:President Woodrow Wilson portrait December 2 1912.jpg|duimnael|upright|Woodrow Wilson, Amerikaanse president in die periode tussen 1913 en 1921]]
Die bewaring van die wêreldvrede het 'n sentrale rol in die Amerikaanse buitelandse beleid gespeel, soos byvoorbeeld uit
In die praktyk was die Amerikaners nogtans simpatiek teenoor die geallieerde magte, veral die Verenigde Koninkryk en Frankryk, en alhoewel die Britte net soos die Duitse Ryk die Amerikaanse neutraliteit op see nie eerbiedig het nie, is aanvalle deur Duitse [[duikboot|duikbote]] as 'n ernstiger bedreiging beskou. In reaksie op die Duitse aankondiging van 'n "totale duikbootoorlog" het die VSA in Februarie 1917 hul diplomatieke bande met Berlyn verbreek. Die politieke spanning tussen die twee lande het verder toegeneem nadat die Britse regering 'n Duitse telegram van 19 Januarie 1917 gepubliseer het waarin Berlyn probeer het om Meksiko tot 'n toetreding tot die oorlog te oorreed. Op 6 April 1917 het die VSA openlik die geallieerdes se kant gekies en tot die oorlog toegetree. Hierdie besluit het danksy die VSA se groot mannekrag en sy vermoë om vir enorme hoeveelhede oorlogsmateriaal te sorg 'n beslissende wending in die oorlog veroorsaak.
Lyn 461:
In die VSA het isolasionistiese neigings toegeneem. Die Amerikaanse deelname aan die Volkebond, 'n integrale deel van die [[Verdrag van Versailles]], is deur senatore soos William E. Borah en ander "onversoenbares" ernstig bevraagteken. Die meerderheid van Republikeinse senatore onder leiding van Henry Cabot Lodge het op wysigings aangedring wat die soewereiniteit van die VSA sou bekragtig, en uiteindelik is Wilson se voorstelle verwerp. Die VSA se besluit om nie 'n lidstaat van die Volkebond te word nie, het die organisasie van die begin af verswak.
Die Verenigde State het wél 'n beduidende rol by die konferensies oor ontwapening op see en die totstandkoming van die Kellogg-Briand-ooreenkoms gespeel wat oorlogvoering verdoem het, maar oor die algemeen het isolasionistiese gevoelens die buitelandse beleid oorheers.
=== Die periode tussen 1919 en 1929: ''Red Scare'' en ''Big Business'' ===
[[Lêer:5 Prohibition Disposal(9).jpg|duimnael|links|Prohibisie-agente, besig om vate met alkohol te vernietig (Chicago 1921)]]
[[Lêer:Come unto me, ye opprest.jpg|duimnael Die beleid van die Republikeinse presidente [[Warren G. Harding]] (1921–1923) en [[Calvin Coolidge]] (1923–1929) was veral 'n reaksie op die Demokratiese bewind van Wilson en sy moralistiese hervormingsbeweging ("''Progressive Movement''") wat deur die Republikeinse Party verwerp is en daarnaas ook gekenmerk deur isolasionisme ten opsigte van die buitelandse beleid (die VSA-regering was teleurgesteld oor die uitkoms van die Vredesverdrag van Versailles) en 'n maatskaplike konflik tussen die plattelandse, merendeels Angelsaksies-Protestantse bevolking en die moderne industrieel-stedelike bevolking met intellektueles, tegnici en wetenskaplikes as sy vernaamste verteenwoordigers.<ref>{{de}} Kinder/Hilgemann (1980), bl. 145</ref>
Line 471 ⟶ 472:
Die ekonomiese en politieke ontwikkeling is sodoende oorheers deur die sogenaamde ''Big Business'', met die miljoenêr Andrew W. Mellon, wat tussen 1921 en 1932 die amp van Minister van Finansies beklee het, as sy hoofverteenwoordiger. Mellon het die regering se ekonomiese aktiwiteite beperk en met sy belastingbeleid veral welvarendes bevoordeel. Die stroom immigrante is in 1921 en 1924 drasties beperk met wetgewing, wat onder die invloed van "Nordiese" rasteorieë geformuleer is.
In 1920 is 'n algemene verbod op alkohol geplaas wat eers op 5 Desember 1933 opgehef is. Die Amerikaanse bevolking was oor hierdie wetgewing verdeeld in twee kampe, die "droës" en die "nattes", terwyl die verbod smokkelary, die ontstaan van kriminele bendes en wetteloosheid bevorder het. Die geheimbond Ku-Klux-Klan, wat in 1915 gestig is, het in 1924 met 'n nasionale ledetal van sowat vyf miljoen mense tot 'n invloedryke beweging ontwikkel wat veral tussen 1924 en 1926 onder die vaandel van "morele waardes" openlik opgetree het teen Swart burgers, Rooms-Katolieke, [[Jode]], intellektueles en teenstanders van die prohibisie-wetgewing, die sogenaamde "nattes".
Lyn 489:
=== Die Roosevelt-era (1933–1945) ===
[[Lêer:WPAAdultEducation.gif|duimnael|links|upright|Sommige van die ''WPA'' se programme het ook die opleiding van volwassenes behels]]▼
[[Lêer:Roosevelt signing TVA Act (1933).jpg|duimnael|President Roosevelt onderteken die wet oor die ''Tennessee Valley Authority (TVA)'' (1933)]]
[[Lêer:USS Arizona sinking 2a.jpg|duimnael|Die Amerikaanse oorlogskip ''USS Arizona'' sink ná die Japannese lugaanval op die vlootbasis [[Pearl Harbor]] (deelstaat Hawaii) in Desember 1941]]▼
President [[Franklin D. Roosevelt]] (1882–1945) het as gevolg van die ekonomiese krisis 'n nasionale noodtoestand verklaar en met omvangryke hervormings begin. Die maatreëls van sy ''New Deal'' (letterlik "herverdeling van speelkaarte") is deur 'n span wetenskaplike medewerkers (die sogenaamde ''brain trust'') beplan, tog is die beginsels van 'n vryemarkekonomie nie aangetas nie.
Line 499 ⟶ 501:
* die heropbou van die nywerheidsektor volgens die ''National Industrial Recovery Act (NIRA)'' waarby die regering die belange van sowel werkgewers (soos byvoorbeeld beperkings op produksie) asook werknemers (bepaling van maksimum-werkure en minimumlone) behartig het (hierdie maatreëls is in 1935 as onversoenbaar met die Amerikaanse grondwet verklaar en nie meer verleng nie). Daarnaas is 'n vrywillige arbeidsdiens (''Civilian Conservation Corps, CCC'') daargestel.
▲[[Lêer:WPAAdultEducation.gif|duimnael|links|upright|Sommige van die ''WPA'' se programme het ook die opleiding van volwassenes behels]]
Die tweede fase van die ''New Deal'' het in 1935 begin en was veral daarop gemik om die posisie van werkers en boere te versterk, maar ook om teenstanders van die beleid uit te skakel (waarvan sommige vir meer radikale maatreëls gepleit het). Grootskaalse openbare bouprojekte van die ''Works Progress Administration (WPA)'' onder leiding van H.L. Hopkins (1890–1946) het die werkloosheidsyfer aansienlik verminder. Die betrekkinge tussen werkgewers en werknemers is deur die ''National Labor Relations Act'' gereël. Volgens die nuwe wetgewing is 'n administrasie in die lewe geroep wat oor dié betrekkinge toesig gehou en geskille besleg het. Werkers het die reg gehad om hul eie organisasies te stig, onderhandelinge met werkgewers te voer en om te staak.
Line 510 ⟶ 511:
Die ''Neutrality Act'' van 1935 het die VSA se neutraliteit verder beklemtoon en die verkoop en lewering van wapens aan oorlogvoerende lande verbied, tog het nuwe wetgewing in 1937 die verkoop van wapentuig teen kontant ook aan state moontlik gemaak wat by militêre konflikte betrokke was. Roosevelt het daarop gewys dat die demokratiese wêreld in 'n bestaanstryd met diktatoriese state gewikkel sou wees. Diktature sou die wêreld volgens hom met 'n "bewind van terreur en regteloosheid" bedreig. In sy sogenaamde "Kwarantyn-toespraak" in Chicago op 5 Oktober 1937 het Roosevelt beklemtoon dat neutraliteit teen die "epidemie van regteloosheid" nie meer moontlik sou wees nie.
▲[[Lêer:USS Arizona sinking 2a.jpg|duimnael|Die Amerikaanse oorlogskip ''USS Arizona'' sink ná die Japannese lugaanval op die vlootbasis [[Pearl Harbor]] (deelstaat Hawaii) in Desember 1941]]
Sedert die München-ooreenkoms van 1938 tussen [[Nazi-Duitsland]] en Westerse moondhede het die VSA hul bewapening versnel en sy neutraliteitswetgewing ten gunste van nouer samewerking met die Verenigde Koninkryk en sy geallieerdes aangepas. Roosevelt het ná sy tweede herverkiesing in 1940 die Nasionale Verdedigingsraad gevorm en in Januarie 1941 die sogenaamde "Vier Vryhede" verkondig – vryheid van spraak en mening, geloofsvryheid en vryheid van nood en vrees. Met die ''Land en Lease Act'' van Maart 1941 is wapenverkope ook aan geallieerde magte sonder betaling gemagtig.
Ná die Japannese aanval op [[Pearl Harbor]] op 7 Desember 1941 was 'n meerderheid van die Amerikaanse bevolking ten gunste van 'n Amerikaanse toetrede tot die Tweede Wêreldoorlog. Die Amerikaanse oorlogsverklaring teen Japan op 8 Desember is deur Nazi-Duitsland en Italië op 12 Desember met 'n oorlogsverklaring teen die VSA beantwoord. [[Amerikaanse Gewapende Magte|Amerikaanse weermaggetalle]] is van net twee tot twaalf miljoen in 1946 aangevul, en
=== Die Tweede Wêreldoorlog ===
Lyn 519:
[[Lêer:Approaching Omaha.jpg|duimnael|Die Geallieerde landings in Normandië, Junie 1944]]
[[Lêer:L to R, British Prime Minister Winston Churchill, President Harry S. Truman, and Soviet leader Josef Stalin in the... - NARA - 198958.jpg|duimnael|Die "Groot Drie" tydens die konferensie in die Cecilienhof-kasteel te [[Potsdam]], [[Duitsland]], in Julie 1945: v.l.n.r. die Britse eerste minister [[Winston Churchill]], president [[Harry S. Truman]] en generaal [[Josef Stalin]]]]
Die moeilike internasionale politiek het grootliks bygedra tot Roosevelt se herverkiesing as president. In die laat 1930's was dit duidelik dat die sogenaamde Spilmoondhede (Duitsland en Italië in Europa, Japan in Oos-Asië) 'n steeds groter bedreiging vir die wêreldvrede sou vorm. Toe die [[Tweede
Eers met die val van Frankryk in Junie 1940 het die prentjie begin verander, en die Amerikaanse regering het toe begin om openlik bystand aan die beleërde Verenigde Koninkryk te verleen. Vanaf Maart 1941 is dringend benodigde militêre goedere op leen- en huurbasis aan die Britte en vanaf November van daardie jaar ook aan die Russiese regering verskaf. Vanweë die militêre bedreiging het Amerika destyds reeds tot selektiewe diensplig oorgegaan om sy gewapende magte te versterk. Met die ''Atlantic Charter'' is nouer bande met die Verenigde Koninkryk gesmee.
In Asië het die Roosevelt-regering sterk teen Japan se aggressiewe beleid van verowering en die skepping van 'n sogenaamde "Groot Oos-Asiatiese Welstandsfeer" te velde getrek. Ná die Japannese verowering van Frans-
Die Verenigde State het sy groot hulpbronne met sukses begin mobiliseer en 'n groot aantal nywerhede in fabrieke vir wapentuig omskep, terwyl sy menslike hulpbronne – miljoene jong mans en vroue – die vorming van 'n groot weermag moontlik gemaak het. Die stigting van talle regeringsagentskappe, wat die vervaardiging en vervoer van militêre goedere en die beheer oor
Die oorlog het die belangrikheid van Amerika se hulpbronne en sy status as 'n grootmoondheid op wêreldvlak bevestig. Saam met die leiers van die Verenigde Koninkryk en die Sowjetunie, [[Winston Churchill]] en [[Josef Stalin]], het Roosevelt in 'n reeks spitsberade in [[Moskou]], [[Casablanca]], [[Kaïro]], [[Teheran]] en Jalta die geallieerde oorlogsbeleid en programme vir die tyd ná die oorwining oor die Spilmoondhede vasgelê. Die Amerikaanse president was daarnaas een van die sleutelfigure by die beplanning van die Verenigde Nasies as die nuwe wêreldorganisasie.
Lyn 532:
=== Tydvak ná die oorlog: 1945–1960 ===
[[Lêer:Is this tomorrow.jpg|duimnael|links|Hierdie strokiesverhaalalbum, wat in 1947 deur die ''Catechetical Guild Educational Society'' gepubliseer is, waarsku teen die gevare van 'n kommunistiese magsoorname in Amerika]]▼
[[Lêer:Marshall Plan poster.JPG|duimnael
[[Lêer:101st Airborne at Little Rock Central High.jpg|duimnael|Soldate beskerm swart leerders op pad na ''Little Rock Central High School'', 'n voormalige "blanke" hoërskool]]▼
Ná die einde van die oorlog was die Verenigde State 'n ekonomiese supermoondheid wat 50 persent tot die wêreld se brutoproduk bygedra het.<ref>{{de}} bpb: ''Informationen zur politischen Bildung 268. USA – Geschichte, Wirtschaft, Gesellschaft''. Hersiene uitgawe 2013. Bonn: Bundeszentrale fr politische Bildung 2013, bl. 29</ref> Miljoene van oorlogsveterane het voordeel getrek uit 'n nuwe wet wat hulle toegang tot 'n tersiêre kollege-opleiding verleen het. Belastingverlagings, hoë korporatiewe winste en omvangryke beleggings het die basis gevorm vir die ontstaan van 'n welvarende samelewing. Vir die meeste waarnemers – en die breë publiek – het hierdie ''affluent society'' regstreeks voortgespruit uit die Amerikaanse model van 'n kapitalistiese ekonomie waarin vrye burgers hul lot selfs kan bepaal. Amerika se ekonomiese suksesverhaal is in die openbare debatvoering daarnaas ook as bewys vir die superioriteit van 'n vrye markekonomie bo die Sowjetunie se sentraal beplande stelsel aangehaal.
Line 539 ⟶ 541:
So het die besluit om Amerikaanse hulp aan lande soos Griekeland en Turkye te verleen net soos die Marshall-plan vir die heropbou van Europa, die [[Berlynse Lugbrug]], die stigting van 'n Nasionale Veiligheidsraad en die Noord-Amerikaanse Verdragsorganisasie (NAVO) uit hierdie nuwe buitelandse beleid voortgespruit. Om die kommunistiese invloed in Asië te beperk, is in 1946 onafhanklikheid aan die Filippyne verleen en in 1949 'n ekonomiese program vir die stabilisering van Japan in werking gestel.
▲[[Lêer:Is this tomorrow.jpg|duimnael|links|Hierdie strokiesverhaalalbum, wat in 1947 deur die ''Catechetical Guild Educational Society'' gepubliseer is, waarsku teen die gevare van 'n kommunistiese magsoorname in Amerika]]
Ná sy verkiesing het president Truman met sy sogenaamde Punt-vier-program die VSA se wêreldwye verantwoordelikheid aanvaar. So het die VSA 'n leidende rol gespeel by die VN se militêre optrede teen Noord-Korea tydens die Korea-krisis (1950–1953), alhoewel Washington sy politieke en militêre doelwitte in Korea in die "Agt-punt-program" van 1950 doelbewus beperk het. In 'n radiotoespraak het generaal Eisenhower daarop gewys dat die VSA besig was om 'n "kruistog vir vryheid" te voer.
Line 548 ⟶ 549:
Die binnelandse beleid is deur politieke optrede teen vakbonde en linkse intellektueles oorheers. Met die Taft-Hartley-wet van 1947, wat deur die president geveto is, is 'n verbod op verpligte lidmaatskap in vakbonde geplaas (ondernemings, waarin alle personeel by 'n bepaalde vakbond moes aansluit, het as ''closed shops'' bekend gestaan). Vakbonde is daarnaas die reg ontneem om politieke partye te ondersteun, terwyl die president die reg gekry het om 'n moratorium (of sogenaamde "afkoelperiode") op enige staking te plaas.
▲[[Lêer:101st Airborne at Little Rock Central High.jpg|duimnael|Soldate beskerm swart leerders op pad na ''Little Rock Central High School'', 'n voormalige "blanke" hoërskool]]
Ondanks die felle kritiek van konserwatiewe Republikeine en Demokrate uit die suidelike deelstate het president Truman in 1949 met die sogenaamde ''Fair Deal'' 'n suksesvolle poging onderneem om die ekonomiese vordering binne die ''New Deal''-program te kon voortsit en die belang van die sosiale komponent van die Amerikaanse ekonomiese stelsel te benadruk.
Met die val van Nasionale
Die kwessie van gelyke regte vir die swart bevolking van veral die suidelike deelstate was in die vroeë 1950's steeds onopgelos. Dit was duidelik dat die beleid van rasseskeiding wat in die onderwys- en openbare vervoerstelsel van die suide toegepas is, onaanvaarbaar was – veral met die oog op die goeie ervaringe van Amerikaanse strydmagte met gemengde eenhede in die [[Korea-oorlog]]. Die eenparige besluit van die Hoogste Federale Geregshof dat segregasie onwetlik was, is aanvanklik deur owerhede in die suidelike deelstate geïgnoreer. Weens die uitbreek van rasonluste in suidelike stede – onder meer in 1957 in Little Rock in Arkansas – het die regering federale troepe ontplooi. In 1957 het Amerikaanse Senaat met 72 teen 18 stemme die "Wet vir die beskerming van die kiesreg van Swartes" (''Civil Bill of Rights'') aanvaar.
Lyn 608:
=== Terreuraanvalle op 11 September 2001 ===
[[Lêer:National Park Service 9-11 Statue of Liberty and WTC fire.jpg|duimnael|links|Die 11 September-aanval]]
In 2000 wen [[George W. Bush]] die presidentskap met 'n klein kiesersmeerderheid. Vroeg in sy eerste termyn is die Verenigde State die skrik op die lyf gejaag deur die [[Aanvalle op 11 September 2001|11 September-terreuraanvalle]], die ernstigste sedert die Japannese aanval op [[Pearl Harbor]] in 1941. Die twee torings van die [[Wêreldhandelsentrum]] in [[New York Stad]], asook 'n deel van die [[Pentagon]] naby Washington, is verwoes deur [[Islam]]itiese terroriste in gekaapte passasierstralers. 'n Vierde straler verongeluk in [[Pennsilvanië]] kort nadat passasiers die kapers oorweldig. Die gevolg van hierdie aanval was Bush se sogenaamde "Oorlog teen terrorisme". Teen einde 2001 het die Amerikaanse leër die [[Taliban]]regering van [[Afghanistan]] met breë internasionale steun omvêrgewerp.
In 2003 val die VSA Irak binne tydens die Irakoorlog. Hy is hierin gesteun deur meer as 30 lande. Die rede vir hierdie kleiner steun was die feit dat die Verenigde Nasies nie eenstemmigheid gehad het oor die inval in Irak nie, sodat baie lande onbetrokke gebly het. Na vinnige welslae deur die Amerikaanse troepe, was [[Bagdad]] onder Amerikaanse beheer. In Desember 2003 kon Amerikaanse troepe ook Saddam Hussein gevange neem. Daar breek dan in Irak 'n groeiende teenstand uit wat baie lewens geëis het. Intussen het fel internasionale kritiek oor die Amerikaanse optrede ontstaan.
Nadat Irak in 2005 weer formeel aan die Irakkese oorhandig is, blyk rustigheid vir 'n wyle te heers. 'n Onderneming is gegee dat die Amerikaanse troepe in 2006 sou begin met 'n algehele onttrekking. Dit is later weer uitgestel, veral as gevolg van voorslepende sektariese geweld. In 2007 word president Bush se greep op die Iraksituasie bedreig deur die sogenaamde ''surge''. Die aantal Amerikaanse troepe in Irak is vinnig uitgebrei om sodoende
=== Ekonomiese krisis ===
[[Lêer:US President Barack Obama taking his Oath of Office - 2009Jan20.jpg|duimnael|links|[[Barack Obama]] lê die ampseed af, beheer deur Hoofregter John G. Roberts Jr by die Capitol, 20 Januarie 2009]]
[[Lêer:Lehman Brothers Times Square by David Shankbone.jpg|duimnael|Hoofsetel van Lehman Brothers]]
Aan die einde van die Bush-era beleef die wêreldekonomie 'n skerp insinking, en diep resessie word 'n realiteit. In die Verenigde State is rekordhoeveelhede geld gespandeer om die ekonomie te stimuleer. In 2008, tydens hierdie ekonomies woelige tyd, word in die presidentsverkiesing vir die eerste maal 'n Afro-Amerikaner as president verkies, senator [[Barack Obama]]. By hierdie verkiesing behaal sy partygenote van die Demokratiese Party ook oorwinnings in die Kongres en in plaaslike verkiesings. Aanvanklik geniet Obama breë steun in beide die binne- as buiteland. Gaandeweg neem sy populariteit in 2009 egter radikaal af, deels weens die aanneem van 'n wet in die Kongres wat die Amerikaanse sorgstelsel hervorm, asook die steeds gedyende rekorduitgawes en nasionale skuldlas. Hierdie tanende gewildheid is onderstreep deur enkele verkiesingsnederlae van die Demokrate in distrikte waar hulle gewoonlik 'n groot meerderheid sou behaal. Daar ontstaan 'n konserwatiewe protesstroming wat as die ''tee-party beweging'' bekend geword het. Ook onder onafhanklike kiesers het sy populariteit afgeneem.
Obama se presidentskap
== Politiek ==
Line 625 ⟶ 626:
[[Lêer:WhiteHouseSouthFacade.JPG|duimnael|links|Die Withuis is die setel van die President]]
[[Lêer:111th US Senate class photo.jpg|duimnael|Die Kongres se senaat]]
[[Lêer:Official portrait of Barack Obama.jpg|duimnael|links|upright|Barack Obama was die eerste [[Afro-Amerikaners|Afro-Amerikaner]] wat die amp van president beklee het]]
[[Lêer:Obama Health Care Speech to Joint Session of Congress.jpg|duimnael|Die Kongres se Huis van Afgevaardigdes]]
Die Verenigde State van Amerika is 'n grondwetgebaseerde federale republiek met 'n sterk demokratiese tradisie. Elke vier jaar word daar 'n presidentsverkiesing gehou.
Line 636 ⟶ 637:
Die presidensiële kandidate kies reeds voor die verkiesing hul onderskeie ''running mates'' uit, wat as visepresident beoog word.
Die huidige president van die Verenigde State van Amerika is [[Donald Trump]]. Hy is op 20 Januarie 2017 ingesweer as die eerste president sonder voorafgaande politieke of militêre loopbaan
Die Kongres (''US Congress'') is die volksverteenwoordiging en bestaan uit die Senaat en die Huis van Verteenwoordigers.
== Kultuur ==
[[Lêer:Hollywood Sign (Zuschnitt).jpg|duimnael
[[Lêer:Coca-Cola Glas mit Eis.jpg|duimnael
Hoewel algemeen beskou as verskillend van die Europese kultuur moet die Amerikaanse kultuur beskou word as behorende tot die Westerse beskawing, net soos die dominante kulture van ander immigrasielande soos Kanada, Australië en Nieu-Seeland. Die kulturele erfenis van die verskillende groepe setlaars is gewoonlik nog duidelik herkenbaar in dit wat Europeërs en Latyns-Amerikaners nou as "tipies Amerikaans" of "Anglo-Amerikaans" erken, al is dit wel omgeskakel. Dit blyk byvoorbeeld uit die vele vorme van die [[Christendom]] wat in die Verenigde State van Amerika beoefen word: die teologiese grondslae is dikwels herkenbaar in Engels, maar die [[Anglikaanse Kerk]] het met weinig van hierdie genootskappe nog 'n band. Die Afro-Amerikaanse kultuur het veral in musiek en vermaak sy stempel op die Amerikaanse erfenis afgedruk. Die kulturele indrukke wat deur die oorspronklike inwoners, die Indiane, agtergelaat is, het later vergete en verwaarloos geraak. Vandag kom slegs in topografiese name nog ou Indiaanse woorde voor.
Line 653 ⟶ 654:
Die Verenigde State se Sensusburo het die VSA se bevolking in Julie 2010 op 309 850 000 beraam, onder wie sowat 12 miljoen onwettige immigrante. Volgens die sensus van 2000 was daar 281,4 miljoen Amerikaners, waarvan 75,1 persent Blankes, 12,5 persent ''Hispanics'' (mense van Latyns-Amerikaanse afkoms), 12,3 persent Swartes, 0,9 persent Indiane, Inoeït en Aleoete, en 8 persent van ander afkoms. Die meeste Blankes is van Duitse, Ierse en Britse afkoms.
Die jaarlikse bevolkingsgroei van 0,8 persent is tans hoër as dié van die [[Europese Unie]] met 0,16 persent. In 2006 het 1,27 miljoen wettige immigrante (veral uit Meksiko,
Volgens die Sensusburo was in 2001 50,9 miljoene Amerikaners Rooms-Katolieke, 33,8 miljoen Baptiste, 2,8 miljoen [[Mormone]], 72,0 lede van ander Christelike kerke en groeperings, 2,8 miljoen Jode, 1,1 miljoen [[Moslem]]s, 0,8 miljoen Hindoes, 3 miljoen aanhangers van ander religies en godsdienste, en 11,2 miljoen het geen inligting verstrek nie.
Line 660 ⟶ 661:
=== Algemene oorsig ===
[[Lêer:Photos NewYork1 032.jpg|duimnael|Die New Yorkse Effektebeurs (''New York Stock Exchange, NYSE'') in Wall Street]]
Die Verenigde State se status as die magtigste ekonomie ter wêreld (wat 'n vyfde van die wêreldinkomste verteenwordig) is gegrond op die groot oppervlakte van
Die ekonomie van die Verenigde State word oor die algemeen gekenmerk deur konstante groei, lae werkloosheid en inflasie, 'n groot begrotingstekort en vinnige vooruitgang in tegnologie. Sy ekonomie word beskou as die belangrikste in die wêreld. Verskeie ander lande se geldeenhede is gekoppel aan die [[Amerikaanse dollar|dollar]], of gebruik dit as geldeenheid. Die V.S. [[effektebeurs]] word beskou as 'n aanduiding van die wêreldekonomie.
Die grootste handelsvennoot van die Verenigde State is sy noordelike buurstaat Kanada. Ander belangrike handelsvennote is Meksiko, die Europese Unie en ander industriële lande in Asië, soos Japan, Indië, [[Suid-Korea]] en
Die hoofsaaklike uitvoere is motorvoertuie en -onderdele (14 persent), mineraliese brandstowwe (12 persent), rekenaars en rekenaarkomponente (8 persent), masjiene (6 persent), telekommunikasie-toerusting (3 persent), chemiese produkte (3 persent) en oudiovisuele tegnologie (3 persent).
Line 672 ⟶ 673:
=== Invloed op die wêreldekonomie ===
[[Lêer:Territorial waters - United States.svg|duimnael|Die eksklusiewe ekonomiese sone van die Verenigde State en sy oorsese gebiede]]
Die Verenigde State is verreweg die grootste ekonomie en ook die grootste invoerder ter wêreld – 14 persent van alle produkte, wat wêreldwyd verhandel word, word na die VSA uitgevoer. Deskundiges verskil oor
{|
|----- bgcolor=#DDDDDD
Line 682 ⟶ 683:
| Japan || 4 382
|----- bgcolor=#EEEEEE
| VR
|----- bgcolor=#EEEEEE
| Duitsland || 3 321
Line 695 ⟶ 696:
In Oktober 2011 was 9 persent van die ekonomies aktiewe bevolking werkloos<ref>{{en}} [http://www.washingtonpost.com/business?wpisrc=al_comboNE ''The Washington Post with Bloomberg: Sluggish job growth continues'', 4 November 2011]</ref> – ondanks die feit dat die Amerikaanse ekonomie sy groeikoers ná die finansiële krisis van 2008/09 hervat het.
Terwyl Amerikaanse politici veral die Volksrepubliek
=== Herindustrialisering ===
Line 701 ⟶ 702:
In 2012 het die Internasionale Energieagentskap 'n studie gepubliseer waarvolgens die Verenigde State, tans nog een van die wêreld se grootste energie-invoerders, in die nabye toekoms tot een van die grootste uitvoerders van [[ru-olie]] en [[aardgas]] sal kan ontwikkel. Nuwe boortegnologieë sal die ontginning van olie- en gasreserwes moontlik maak wat tot dusver as nie-konvensioneel geklassifiseer is, soos dié wat in [[skalie]] voorkom.
Laer energiepryse – in 2012 het gaspryse in die VSA net 'n vyfde van dié in Europa en 'n agtste van dié in Asië beloop – sal
In die ooste van die VSA het innovatiewe nywerheidsones begin ontwikkel wat op hoëtegnologie steun soos die ''Route 128 Corridor'' wat – danksy die invloed van die Massachusetts Institute of Technology (MIT) in Cambridge vanaf die middel van die 1970's langs die Route 128-snelweg oos van Boston gegroei het. Hier word veral sagteware en biotegnologieprodukte ontwikkel. Naby Washington, DC het anderkant die Potomacrivier in Noord-Virginië die sogenaamde ''Dulles Technology Corridor'' rondom kommuniukasiereuse soos MCI en America Online (AOL) ontwikkel. Hier is baie van meer as 12 000 hoëtegnologie-ondernemings in die metropolitaanse gebied van die Amerikaanse hoofstad saamgetrek. Veral ondernemings wat hulle op die ontwikkeling van databanke en kommunikasienetwerke toespits, kon hier danksy die ekonomiese invloed van die Amerikaanse Departement van Verdediging floreer.
Line 707 ⟶ 708:
In die uiterste suide strek die ''Florida High Tech Corridor'', wat rondom die Universiteit van Suid-Florida en die Universiteit van Sentraal-Florida gegroei het, vanaf Tampabaai in die weste oor die metropolitaanse gebied van Orlando tot by die sogenaamde ''Space Coast'' aan die deelstaat se Atlantiese kus. Hier is meer as 4 000 ondernemings uit die ruimte- en lugvaartbedryf saamgetrek.
==
[[Lêer:Austria vs. USA 2013-11-19 (003).jpg|duimnael|Die [[Verenigde State se nasionale sokkerspan]] in 2013]]
{{Verwysings|2}}▼
[[Lêer:USA Rugby Sevens Team 2014.jpg|duimnael|Die Verenigde State se nasionale sewesrugbyspan in 2014]]
[[Lêer:USA Squad Photo 2017.jpg|duimnael|Die [[Verenigde State se nasionale krieketspan]] in 2017]]
[[Bofbal]]<ref>{{en}} {{cite book|url=https://books.google.de/books?id=uGiD4LrT6coC&pg=PA104&vq=pastime&dq=national+pastime&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=pastime&f=false |title=Regulating the National Pastime: Baseball and Antitrust |accessdate=12 Mei 2018 |quote=Baseball justified its privileged legal status by citing the special nature and cultural significance of America's national pastime. |first=Jerold J. |last=Duquette |isbn=0-275-96535-X |year=1999 |publisher=Greenwood Publishing Group |page=104 }}</ref><ref>{{en}} {{cite book|url=https://books.google.de/books?id=e6RfXqIcY3kC&pg=PA140&lpg=PA140&dq=#v=onepage&q&f=false |title=Baseball/literature/culture: Essays, 1995–2001 |first=Myles |last=Schrag |accessdate=12 Mei 2018 |year=2003 |isbn=0-7864-1643-2 |page=Chp.13 p.140 |editor=Peter Carino |chapter=Baseball as National Pastime Revisted: And a Little Town Shall Lead Them |publisher=McFarland & Company |quote=Tradition – that quality so instrumental in elevating baseball to its century-old status as national pastime— has become less important }}</ref><ref>{{en}} {{cite book |last=Gmelch|first=George |date=1 Januarie 2006 |title= Baseball Without Borders: The International Pastime|page=308|accessdate=12 Mei 2018 |url=https://books.google.de/books?id=Y7tqTcVaawwC&pg=PA308&lpg=PA308&dq=venezuela+national+pastime&source=bl&ots=HUxzQJ78KE&sig=aeegslVKJoevPJ_edAAe_eZPEMg&hl=en&sa=X&ei=uGK9U5LKIY707AakyIGACg&redir_esc=y#v=onepage&q=venezuela%20national%20pastime&f=false}}</ref> en [[Amerikaanse voetbal]]<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.espn.com/nfl/story/_/id/10354114/harris-poll-nfl-most-popular-mlb-2nd |title=NFL most popular for 30th year in row |accessdate=12 Mei 2018 |date=26 Januarie 2014 |author=Darren Rovell |work=ESPN.com}}</ref> word as nasionale [[sport]]e van die Verenigde State beskou en geniet die grootste aandag. Die National Football League (NFL) het die hoogste gemiddelde bywoning van enige sportliga in die wêreld en die Super Bowl word wêreldwyd deur miljoene gekyk. In bofbal vorm die Major League Baseball (MLB) die hoogste liga. [[Basketbal]] en [[yshokkie]] is dié land se volgende twee voorste professionele spansporte, met die National Basketball Association (NBA) en die National Hockey League (NHL) as hoogste ligas. Hierdie vier groot sporte, wanneer hulle professioneel gespeel word, beslaan elke jaar 'n seisoen op verskillende maar oorvleuelende tye van die jaar.
[[Sokker]] het in onlangse jare baie gewild geword en die Verenigde State het die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1994]] gehuisves. Daar is sowat 13 miljoen mense wat gereeld sokker beoefen, wat van dié sport die derde belangrikste sportsoort maak wat beoefen word, meer nog as yshokkie en Amerikaanse voetbal. Die [[Verenigde State se nasionale sokkerspan]] het tot dusver aan tien [[FIFA]] [[Sokker-Wêreldbeker]] deelgeneem, met hul beste prestasie tydens die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1930]] (derde plek). Aan die [[CONCACAF]] Kampioenskap & Goue-beker het die VSA 16 keer deelgeneem en die toernooi ses keer gewen (1991, 2002, 2005, 2007, 2013 en 2017). Die Suid-Amerikaanse [[CONMEBOL]] het die VSA vir vier Copas América genooi en hulle het twee keer op die vierde plek geëindig (1995 en 2016). Vir die FIFA se [[Sokker-Konfederasiebeker]] kon die VSA tot dusver vier keer kwalifiseer en het tydens dié toernooi van 2009 as naaswenner afgesluit. Die Verenigde State se hoogste sokkerliga is die Major League Soccer (MLS) wat uit 20 Amerikaanse en 3 Kanadese spanne bestaan.
[[Rugby]] ist die vinnigste groeiende sportsoort met meer as 115 000 geregistreerde spelers en 'n verdere 1,2 miljoen deelnemers.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://edition.cnn.com/2016/03/04/sport/usa-rugby-nigel-melville/index.html |title=Will U.S. learn to love rugby? |first=Rob |last=Hodgetts |publisher=[[CNN]]|date=4 Maart 2016|accessdate=12 Mei 2018}}</ref> Die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan]] het tot dusver aan sewe van die agt [[Rugbywêreldbeker]]s deelgeneem en het net die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in [[Suid-Afrika]] misgeloop. Die Verenigde State is tans die Amerikas se tweede sterkste span net ná [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]].<ref>{{en}} {{cite web| url=https://www.worldrugby.org/rankings/mru#mru|publisher=[[Wêreldrugby]]|title= Men's World Rankings|accessdate=12 Mei 2018}}</ref> In 2018 is die Major League Rugby van stapel gestuur, die hoogste rugbyliga in die Verenigde State.<ref>{{en}} {{cite news |date = 17 November 2017 |title = Major League Rugby nears kick-off as next attempt to make US a union power |work = The Guardian |location = UK |url = https://www.theguardian.com/sport/2017/nov/17/major-league-rugby-conor-mcgregor |accessdate = 12 Mei 2018 |deadurl = no |archiveurl = https://web.archive.org/web/20171119130540/https://www.theguardian.com/sport/2017/nov/17/major-league-rugby-conor-mcgregor |archivedate = 19 November 2017 |df = }}</ref>
[[Krieket]] word sedert die Britse koloniale tydperk beoefen, maar dit is nie só 'n gewilde sportsoort soos dit in die meeste van die [[Britse Statebond]]lande is nie, veral weens die sterk konkurrensie deur bofbal. Die eerste internasionale krieketwedstryd ooit is op 24 September 1844 tussen die [[Kanadese nasionale krieketspan]] en die [[Verenigde State se nasionale krieketspan]] in [[New York Stad]] gehou.<ref>{{en}} {{cite news | title = The oldest international contest of them all | url = http://www.espncricinfo.com/usa/content/story/141170.html | publisher = Cricinfo | author = Williamson, Martin | date = | accessdate = 12 Mei 2018 }}</ref> Sedert die tweede helfte van die 20ste eeu toon krieket 'n toenemende gewildheid, veral weens die groeiende bevolking van immigrante uit krieketspelende lande.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.smithsonianmag.com/people-places/cricket.html?c=y&page=1 |title=Cricket, Anyone? |date=Oktober 2006 |publisher=Smithsonian |last=Worrall |first=Simon |accessdate=18 Julie 2009}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://mlb.mlb.com/news/article.jsp?ymd=20060608&content_id=1495668&vkey=news_mlb&fext=.jsp&c_id=mlb |title=Cricket, anyone? Obvious similarities make baseball, cricket sibling sports |last=Chetwynd |first=Josh |accessdate=22 Julie 2009}}</ref> Die Verenigde State se nasionale krieketspan kon tot dusver nog nie vir 'n [[Krieketwêreldbeker]] kwalifiseer nie en die Amerikaanse beheerliggaam vir krieket is weens bestuurlike en finansiële redes deur die [[Internasionale Krieketraad]] op 22 Junie 2017 opgeskort.<ref>{{en}} {{cite web|title=USACA expelled by the ICC|url=http://www.espncricinfo.com/story/_/id/19706136/usaca-expelled-icc|website=ESPN cricinfo|date=22 Junie 2017|accessdate=12 Mei 2018}}</ref> Op 24 September 2017 is die oprigting van 'n nuwe beheerliggaam vir Amerikaanse krieket, USA Cricket, wat sy werk in 2018 sal begin, aangekondig.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://aroundtherings.com/site/A__61619/Title__ON-BEHALF-OF-USA-CRICKET-USA-Cricket-Launch-Brand-on-Historic-Day/292/Articles|title=ON BEHALF OF USA CRICKET: USA Cricket Launch Brand on Historic Day|website=aroundtherings.com|date=24 September 2017|accessdate=12 Mei 2018}}</ref>
Die Verenigde State het tot dusver ag keer [[Olimpiese Spele]] gehuisves, meer as enige ander land, waarvan vier [[Olimpiese Somerspele]] en vier [[Olimpiese Winterspele]]:
* die [[Olimpiese Somerspele 1904]] in [[St. Louis]], [[Olimpiese Somerspele 1932]] en [[Olimpiese Somerspele 1984]] in Los Angeles en die [[Olimpiese Somerspele 1996]] in [[Atlanta]];
* die [[Olimpiese Winterspele 1932]] en [[Olimpiese Winterspele 1980]] in [[Lake Placid]], New York; die [[Olimpiese Winterspele 1960]] in [[Squaw Valley]], Kalifornië, en die [[Olimpiese Winterspele 2002]] in [[Salt Lake City]], Utah.
Los Angeles sal die [[Olimpiese Somerpele 2028|Olimpiese Somerpele in 2028]] vir 'n derde keer aanbied, die negende Olimpiese Spele in die Verenigde State. Die Verenigde State het sedert 1896 by elke van die moderne Olimpiese Spele deelgeneem, behalwe vir die [[Moskou]]se [[Olimpiese Somerspele 1980|Olimpiese Somerspele in 1980]], wat weens die Sowjetse inval in Afghanistan geboikot is. Die Verenigde State het by elke [[Olimpiade]] waar hulle deelgeneem het goud gewen, meer goud en algehele medaljes as enige ander land by Olimpiese Somerspele en het ook die tweede meeste goue en algehele medaljes by die Olimpiese Winterspele gewen, net ná [[Noorweë]]. Vanaf die middel-20ste eeu tot die laat 1980's het die Verenigde State hoofsaaklik met die Sowjetunie by Olimpiese Somerspele meegeding, asook met die Sowjetunie, Noorweë en Oos-Duitsland by die Olimpiese Winterspele. Sedert die ontbinding van die Sowjetunie en die Duitse hereniging ding hulle egter met die Volksrepubliek China en die Verenigde Koninkryk by die Olimpiese Somerspele en met Noorweë by die Olimpiese Winterspele mee.
Sedert 1959 vorm die [[Verenigde State Grand Prix]] deel van die [[Formule Een]]-kalender en is op verskeie renbane soos [[Watkins Glen Internasionale Renbaan|Watkins Glen]], [[Phoenix, Arizona|Phoenix]], [[Indianapolis Motor Speedway|Indianapolis]] en [[Circuit of the Americas|Indianapolis]] gehuisves. Die [[VSA Ope (tennis)|VSA Ope]] behoort tot die vier [[Grand Slam (tennis)|Grand Slam]]-toernooie in [[tennis]] en Amerikaanse tennisspelers wat dit kon wen sluit in [[Andre Agassi]], [[Arthur Ashe]], [[Maureen Connolly]], [[Pete Sampras]], [[Sloane Stephens]], [[Serena Williams]] en [[Venus Williams]]. In [[gholf]] word drie van die vier [[Grand Slam (gholf)|Grand Slam]]-toernooie in die VSA beslis: Die [[Meesterstoernooi]], die [[PGA-kampioenskap]] en die [[VSA Ope (gholf)|VSA Ope]]; net die [[Britse Ope]] word buite dié land beslis.
== Notas ==
<references group="n" />
== Verwysings ==
== Bronne ==
Line 717 ⟶ 741:
{{CommonsKategorie|United States|Verenigde State van Amerika}}
* {{en}} {{Wikivoyage|United_States_of_America|Verenigde State van Amerika}}
* {{en}} [http://www.usa.gov/ Amptelike tuisblad van die
* {{en}} [http://www.house.gov/ Amptelike tuisblad van die Huis van Verteenwoordigers]
* {{en}} [http://www.senate.gov/ Amptelike tuisblad van die Senaat]
Line 727 ⟶ 751:
| Noord = {{vlagland|Kanada}}
| Noordoos = {{vlagland|Kanada}}
| Oos = [[Atlantiese Oseaan]] • {{vlagland|Bermuda}}
| Suidoos = {{vlagland|Kuba}} • {{vlagland|Bahamas}}
| Suid = {{vlagland|Meksiko}} • [[Golf van Meksiko]]
Line 741 ⟶ 765:
{{G20}}
{{Normdata}}
{{Voorbladster}}
| |||