Aalwyn: Verskil tussen weergawes

Die '''aalwyn''' of '''aalwee''' (''Aloe'') is 'n monokotiele, dit wil sê 'n eensaadlobbige [[vetplant]] en behoort tot die plantfamilie bekend as die Li ­liaceaeLiliaceae (leliefamilie). Die [[Afrikaans|Afrikaanse]] naam is 'n verbastering van die [[Nederlands|Nederlandse]] "aloë". Die aalwyn is naverwant aan 'n aantal [[Suid-Afrika|Suid-Afrikaanse]] plantgroepe, waaronder die [[genus|genera]] Kniphofia (vuurpyle), Haworthai, Gasteria, [[Aspersie|Asparagus]] (katbos) en Allium ([[ui]]).

Daar is meer as 450 aalwynspesies wat oor [[Afrika]] en nabygeleë eilande soos [[Madagaskar]] versprei is. Sommige spesies word ook op die [[Arabiese Skiereiland]] en eilande in die [[Atlantiese Oseaan]] aangetref. Die wetenskaplike spesiename van aalwyne is soms beskrywend (''Aloe longistyla'' - die aalwyn met die lang styl of ''Aloe candelabrum'' - die aalwyn met die kandelaarvorm ). Ander name ver­wys na plekke (''Aloe branddraaiensis'' of ''Aloe tranvaalensis''), terwyl sommige na bekende plant - kundiges of ander persone ver­noem is (''Aloe bainesii'' of ''Aloe peglerae''). Spesiename word van dagtans nog onder sekere omstandighede verander, en bied op sigself 'n wye studieveld.

Aalwyne het groot, dik, blare wat wissel in [[kleur]] van grys tot [[heldergroen]]. Die blare het 'n wasagtige tekstuur en is goed aangepas vir die dorre klimaat waarin aalwyne aangetref word. Die klein, buisagtige [[Blom|blomme]] van die aalwyn is geel, oranje of rooi en groei in digte bloeiwyses.

Die meeste van Suid-Afrikaanse aalwyne is beskermde plante, dit wil sê dit is 'n oortreding om 'n aalwyn sonder toestemming van die Afdeling Natuurbewaring van die betrokke provinsie en die grondeienaar, uit die veld te verwyder. Selfs wanneer 'n boer natuurlike veld wil omploeg om landerye aan te Iê, het hy ook die toestemming van die betrokke owerhede nodig sodraindien daar beskermde plante in die gedrang kom.

== KlassifiseringKlassifikasie en spesies ==

Die nuutste plantklassifiseringstelselplantklassifikasiestelsel, die APGII-stelsel van 2003, plaas aalwyne in die familie ''Asphodelaceae'', waar dit in die verlede aan die leliefamilie, ''Liliaceae'', behoort het.

'n Goeie voorbeeld hiervan is die [[Kransaalwynkransaalwyn]], ''Aloe arborescens'' (die spesienaam beteken "word 'n boom", hoewel 'n digte bosvorm die algemene vorm is).

Die Afrikaanse algemene of gewilde name is baie keer misleidend, want name soos Kransaalwynkransaalwyn, word afhangende van die landstreek, aan heelparty verskillende spesies toegeken. Op die oomblik spog ons met die aalwyn as deel van die Suid-Afrikaanse landskap, maar dié toedrag van sake is vinnig besig om te verander. Die verdwyning van ons aalwyne kan maklik toegeskryf word aan die bedrywighede van versamelaars of vernietigende veldbrande. Hoewel hierdie faktore 'n onteenseglike bydrae lewer, veral by die skaarser aalwynspesies soos ''Aloe peglerae'', is die eintlike faktore:

Daar is ongeveer 145 verskillende inheemse aalwynspesies in Suid-Afrika. Aalwyne word van seevlak tot 2000 m bo [[seespieël]] aangetref, dikwels in woestyntoestande waar dit soms vir jare nie reën nie, en is dan hoofsaaklik af­hanklik van dou en mis wat deur hulle vlak wortels opgeneem word. Maar hulle aard ook in die somer­- en winterreënvalstreke met 'n ge­middelde jaarlikse reënval van 1 250 tot 1 750 mm. Baie aalwyne verkies klipperige of rotsagtige rantjies of hoogtes, omrede vogtigheid langer onder die klippe behoue bly, die grond beter dreineer, en sommige rotsformasies meer voedingstowwe tot die grond bydra as wat op gelyktes of vlaktes aangetref word. Wind of water versprei die sade oor vlaktes en heuwels, maar die sade wat tus­sen klippe en beskutte plekke lê, kry beter vastrapplek en meer vog as op ander dele waar die sade of nooit ontkiem nie, of vroeg dood­ gaan.

Sommige aalwyne groei tussen bosse (''Aloe pluridens'' en ''Aloe rupestris'') waar hulle kaal stamme teen die son beskerm kan word, terwyl andere soos ''Aloe marlothii'' hul eie stamme met droë blare be­skerm. Aalwyne se plantkleur wissel van donker- en heldergroen, tot grys­groen of blougrys, met of sonder spikkels en strepe, en met of sonder 'n swart, bruin, rooi of pienk blaarrand. Sommige plante verkleur tydens droogtetye of in kouer maande tot roes- of pienk­ rooi, terwyl ander se blare tot 'n tiende van hul volle lengte ver­droog. Die blomkleur kan wit, room­kleur, oranje, geel, pienk, rooi of selfs groen, en verskillende kombi­nasies van hierdie kleure, wees.

Teoreties kan 'n mens enige twee aalwynspesies met mekaar kruis, mits die plante die normale chromosoomtelling van 2n=14 het. Sover bekend, is ''Aloe ciliaris'' (6n=42) die enigste Suid-Afri­kaanse uitsondering . ''Aloe dawei (''chromosoomtelling 4n=28), kruis wel met die meeste ander spesies, maar dié kruising, met 'n chro­mosoomtelling van 3n=21, kan nie verder kruis nie. Hierdie interes­sante aalwyn kom nie in Suid-­Afrika voor nie.

Waar verskillende spesies saam in die veld voorkom en saam blom, vind natuurlike kruisings dikwels plaas. Die kruisingsprodukte, wat hibridehibriede genoem word, is dikwels 'n verbetering op ouerplante wat blomkleur, blomtyd, blom- en groeikrag, en selfs weerstand teen koue en siektes betref. Kruising is selfs tussen sekere genera moont­lik. Soms word natuurlike kruisings tussen 'n Gasteria- en aalwyn­ spesie in die veld aangetref .'n Voorbeeld van natuurlike krui­sing is 'n aalwyn uit Oos-Kaapland wat vroeër as ''Aloe salmdyckiana'' bekend gestaan het. Wetenskap­likes het eers later besef dat dit 'n hibridehibried, 'n kruising tussen twee spesies, nl. ''Aloe ferox'' en ''Aloe arborescens'', is.

Dit is taamlik maklik om krui­sings uit te ken, omdat dit ken­ merke van albei die ouerplante weerspieël. Daarom is dit ook moontlik om 'n plant met baie blomme, maar wat 'n swak kleur het, deur middel van kruising met 'n aalwyn met 'n sterk blomkleur te verbeter. Dié beginsel word gebruik by die teel van aalwyn­ kultivars.

Die Republiek van Suid-Afrika is die setel van die internasionale registrasie-owerheid vir aalwyn­ kultivars.

Kruisings wat met geselekteerde ouerplante onder beheerde toe­ stande gedoen word, word gekeur vir kultivarstatus . Só 'n plant word dan tot in die fynste besonderhede beskryf en kry 'n noemnaam soos bv. Oom At , wat dan nie 'n wetenskaplike naam is nie.

Elke eksemplaar van 'n spesi­fieke kultivar moet deel wees van die oorspronklike kloon, en moet deur middel van steggies of mikro­ kulture vegetatief in 'n laborato­rium voortgeplant word om hon­derd persentidentiespersent identies te wees.

Aalwynsap word dikwels vir medisinale gebruike ingespan. Die jel-agtige sap wat in die vet blare gevind word, kan byvoorbeeld as eerstehulpmiddelnoodhulpmiddel by brandwonde gebruik word. Dit is egter nie raadsaam vir om willekeurige aalwyne self vir medisinale doeleindes te gebruik nie: sommige spesies, soos ''Aloe venenosa'', is giftig, terwyl sensitiewe persone newe-effekte ervaar van sommige spesies, soos ''Aloe barbadensis'', wat oor die algemeen as veilig beskou word.

Sommige aalwyne groei tussen bosse (''[[Aloe pluridens]]'' en ''[[Aloe rupestris]]'') waar hulle kaal stamme teen die son beskerm kan word, terwyl andere soos ''[[Aloe marlothii]]'' hul eie stamme met droë blare beskerm. Aalwyne se plantkleur wissel van donker- en heldergroen, tot grysgroen of blougrys, met of sonder spikkels en strepe, en met of sonder 'n swart. bruin, rooi of pienk blaarrand. Sommige plante verkleur tydens droogtetye of in kouer maande tot roes- of pienkrooi, terwyl ander se blare tot ’n tiende van hulle volle lengte verdroog. Die blomkeur kan wit, roomkleur, oranje, geel, pienk en selfs groen wees. Dit kan ook verskillende kombinasies van kleure wees.

Baie insekte is afhanklikeafhanklik van aalwyne vir hul voort­bestaan. Af­gesien van die droë blare wat beskerming bied teen vyande en die koue, vul die aalwyn 'n groot leem­te as die kos skaars is. Omdat 'n groot aantal spesies in die winter­maande blom, beteken die soet nektar oorlewing vir duisende in­sekte, voëls en diere vir wie daar in dié tyd geen ander voedselbron beskikbaar is nie.

Die blare van die groter aalwyn­ spesies vang ook reënwater op wat nie net vars water vir voëls en diere beteken nie, maar ook broei­plek vir insekte, soos muskiete, wat ondanks hul slegte naam, 'n on­misbare skakel in die voedsel­ketting is.

Aalwyne is ook baie nuttig vir mens en dier. Wildsbokke , soos koedoes, eet soms soveel aalwyn­blare dat selfs hulle vleis bitter smaak. Moontlik help dit teen bos­luise en ander bloedsuiende insekte wat nie baie van die bitter smaak hou nie.

Die blare van ''Aloe ferox'' en ander groot aalwyne kan gebruik word om konfyt van te maak, terwyl die jong blomlote van aal­wyne soos ''Aloe cooper''i in Oos­ -Transvaal en Noord-Natal as groente gekook en geëet word.

'n Mens kan selfs gronderosie met aalwyne bestry. Omdat die meeste grassoorte en bossies in die winter of doodgaan of deur veldbrande verwoes word, word aalwyne wat bv. in groepe aan­ geplant is of van nature in groepe staan, geensins beïnvloed nie.

Hulle is dan die laaste vesting teen wind en reën totdat die ander natuurlike plantegroei weer herstel het. Aalwyne soos ''Aloe davyana'' in Sentraal-Transvaal , ''Aloe ammophila'' in Noord-Transvaal en ''Aloe claviflor''a in die droë noor­delike deel van Kaapland, is drie voorbeelde wat 'n aansienlike rol speel.