Katalonië: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Voyageur (besprekings | bydraes)
kNo edit summary
Etiket: 2017-bronwysiging
Voyageur (besprekings | bydraes)
Etiket: 2017-bronwysiging
Lyn 43:
 
== Geskiedenis ==
=== Voor-Romeinse tydperk ===
Katalonië is reeds sedert prehistoriese tye bewoon. Die instroming van [[Kelte|Keltiese]] stamme na die [[Iberiese Skiereiland]] het gelei tot die ontwikkeling van die Keltiberiërs. In 575 v.C. het die Antieke Grieke die gebied gekoloniseer en die dorp [[Empúries]] gestig aan die kus van die [[Middellandse See]], wat saam met Rode (Roses), ook in Katalonië, die mees westelike Griekse dorpe sou word. Die Keltiberiese kultuur is deur die aankoms van die Grieke, Feniciërs en Kartagers beïnvloed.<ref name="gencat">[http://www.gencat.net/ Generalitat de Catulunya] [http://www.gencat.net/catalunya/eng/historia/historia1.htm History: History], besoek op 27 Junie 2007</ref>
 
[[Lêer:Roman Aqueduct, Tarragona Spain.jpg|duimnael|links|250px|Romeinse Akwaduk naby Tarragona]]
[[Lêer:Charlemagne et Louis le Pieux.jpg|duimnael|links|250px|Karel die Grote en die jong Louis die Vrome]]
=== Romeinse bewind ===
Dit sou egter die Romeine se aankoms in die Iberiese Skiereiland wees wat die grootste en mees blywende indruk op Katalonië sou hê. Die aankoms van Romeinse administratiewe en institusionele strukture het gelei tot 'n netwerk van stede en paaie, die invoer van landbou gegrond op graankosse, druiwe en olywe, die invoer van besproeiing die ontwikkeling van [[Romeinse Reg]], en die aanneming van die [[Latyn]]se taal, waarvan al drie tale wat amptelike status in Katalonië het, Spaans, Katalaans en die Oksitaanse variant Aranees, afstam.<ref name="gencat" /> Die Romeinse era het aangebreek met die aankoms van Gnaeus Cornelius Scipio Calvus in Empúries met die doelwit om toevoerlyne vir [[Hannibal]] se Kartaagse leër af te sny tydens die [[Tweede Puniese oorlog]]. Nadat Kartage verslaan en verskeie Iberiese opstande onderdruk is, is Romeinse heerskappy teen 195 v.C. oor die gebied wat later Katalonië sou word volledig bewerkstellig. Die grootste deel van Katalonië het eers deel geword van die Romeinse provinsie [[Hispania Citerior]]; na 27 v.C. het dit deel geword van [[Tarraconensis]], met die hoofstad Tarraco (nou [[Tarragona]]).
 
=== Wes-Gote en Franke ===
In die [[5de eeu]] het die [[Wes-Gote]] as deel van die [[Germane|Germaanse]] inval van die [[Romeinse Ryk]] onder Athaulf hulle in Tarraconensis ([[410]]) gevestig en toe die Wes-Gotiese koning Euric in [[475]] die koninkryk van Tolosa (moderne [[Toulouse]], Frankryk) gestig het, het hy die gebied wat ooreenkom met vandag se Katalonië daarby ingesluit. Die Wes-Gote het die gebied oorheers tot aan die begin van die [[8ste eeu]], eers uit Toulouse en later uit [[Toledo, Spanje|Toledo]]. In [[718]], het die [[Moslem]]-verowering van Spanje die noordwestelike deel van die skiereiland bereik en invalle in Septimania uitgevoer. Die gebied wat aan die Frankiese Ryk gegrens het is egter geleidelik vanuit die noorde verower en binne 'n enkele eeu is Katalonië deur die [[Franke]] verower. Girona het reeds in [[785]] geval en in [[801]] het [[Karel die Grote]] se seun, [[Louis die Vrome|Louis]], Barcelona verower. Die grensgebied tussen die Frankiese Ryk en die More het bekend gestaan as ''Marca Hispanica'' (Spaans: Moerasse) en is deur die Graaf van Barcelona regeer.<ref name="gencat" />
 
=== Middeleeue ===
Tydens die [[10de eeu]] het die Katalaanse Grawe al hoe meer onafhanklik van die Karolingiese mag geword. Die [[11de eeu]] is gekenmerk deur die ontwikkeling van 'n [[feodalisme|feodale]] samelewing. Die oorwinning van Ramon Berenguer I oor die ander Katalaanse grawe het die graafskappe van Katalonië onder die Barceloonse kroon verenig. Die naam ''Catalonia'' is vanaf die middel van die [[12de eeu]] af begin gebruik om na die groep graafskappe waaruit die ''Marca Hispanica'' bestaan het te verwys. Tot op die tydstip het die Grawe van Barcelona gepoog om hulle gebied in veelvuldige rigtings uit te brei en is die Besalú graafskap Besalú, deel van die [[Empúries]], Cerdanya en vir 'n kort tydjie selfs die graafskap van [[Provence]] verower. Die verowerde gebied suid van die historiese ''Marca Hispanica'' het as ''Catalunya Nova'' ("Nuwe Katalonië") bekend gestaan en is teen die einde van die 12de eeu deur [[Katalane]] herbevolk.<ref name="gencat" />
 
[[Lêer:Cortes Catalanas.jpg|duimnael|Corts Catalanes]]
Line 60 ⟶ 64:
[[Lêer:ConstitucionsCatalanesVolumIr.jpg|duimnael|links|220px|Constitucions Catalanes, 1702]]
[[Lêer:Corona aragonum 1441.svg|duimnael|300px|Die grondgebied onder die Kroon van Aragon in 1441]]
 
=== Vereniging met Kastilië ===
Die dood van Martin I van Aragon in [[1410]] sonder 'n erfgenaam het tot 'n opvolgingskrisis gelei. Na twee jaar is die krisis ten gunste van Ferdinand van Antequera van die Kastiliaan se koningshuis beslis. Ferdinand se opvolger Alfonso V het gebiedsuitbreiding verder geneem met die verowering van die Koninkryk van Napels in [[1443]]. In Katalonië sou daar egter 'n kleinboere-opstand plaasvind in [[1462]] (die ''remença''). In [[1493]] het Frankryk die graafskappe Roussillon en Cerdanya wat dit tydens die konflik beset het geannekseer. Ferdinand se huwelik met Isabella van Kastilië in [[1469]] het 'n dinastiese vereniging van die Kroon van Aragon met Kastilië meegebring en in [[1516]] is die monargieë formeel in die Koninkryk van Spanje verenig. Die twee koninkryke het egter hulle afsonderlike politieke instellings, howe, wette, administrasie en geld behou.{{feit}}
 
[[Lêer:Catalonia2.png|duimnael|250px|Verdeling van Katalonië in 1659]]
Die ontdekking van die [[Amerikas]] deur die Spaans geborgde [[Christopher Columbus]] het die klem van Europa se aandag van die [[Middellandse See]] na die [[Atlantiese Oseaan]] verskuif. Die verowering van [[Sentraal-Amerika]] en [[Suid-Amerika]] is uit Kastilië bedryf, en is as uitbreidings van Kastilië gesien, eerder as uit Katalonië en tot [[1778]] sou [[Seville]] die enigste hawe wees wat toegelaat is om handel te dryf met Amerika. Die klemverskuiwing sou Katalonië minder belangrik maak. Die Koninkryk van Valencia het die belangrikste van die voormalige Aragonese konfederasie geword en onder [[Filips II van Spanje|Philip II van Spanje]] het die Katalaanse ekonomie, taal, en kultuur begin agteruitgaan. Onder Philip IV is 'n sentraliseringsbeleid gevolg en is die streke van Spanje swaar belas om oorsese ondernemings te finansieer.

=== Stryd vir onafhanklikheid ===
Tydens die Dertigjarige oorlog tussen Spanje en Frankryk lei 'n opstand deur plaaslike kleinboere in Barcelona, die ''Corpus de Sang''. Die opstand is deur die Generalitat de Catalonia gebruik om 'n 'n oorlog vir Katalaanse onafhanklikheid te bewerkstellig. 'n Republiek is onder die beskerming van [[Lodewyk XIII van Frankryk]] uitgeroep. Teen [[1652]] het Spaanse troepe egter daarin geslaag om Katalonië te herbeset. Toe is vrede uiteindelik in [[1659]] met die [[Vrede van die Pireneë]] bewerkstellig. Roussillon, Conflent, Vallespir, Capcir, en die noordelike helfte van Cerdanya is volgens die verdrag aan Frankryk afgestaan.{{feit}}
 
In die [[Spaanse Opvolgingsoorlog]] het Aragon aan die kant van die Heilige Romeinse Keiser I van Habsburg geveg. Dit sou rampspoedige gevolge vir Katalonië hê. Na die val van Barcelona op [[11 September]] [[1714]] het die triomfantlike magte Katalaanse instellings stelselmatig afgetakel in 'n proses wat sou eindig met die ''Nueva Planta''-uitvaardigings wat die Katalaanse grondwette opgehef het, nuwe gebieds- en administratiewe strukture gevestig het, die Katalaanse universiteite onderdruk het en die administratiewe gebruik van die Katalaanse taal opgehef het.{{feit}} 'n Eeu later is Katalaans ook in primêre en sekondêre skole verbied.{{feit}}
Line 70 ⟶ 79:
Na die [[Franse Rewolusie]] is Katalonië tydens die [[Napoleontiese Oorloë]] tussen [[1812]] en [[1813]] deur Frankryk geannekseer en eers as vier en later twee [[département]]e georganiseer voor die [[Franse]] weer in [[1814]] onttrek het na die ondertekening van 'n vredesverdrag. Onder Ferdinand VII het verskeie Katalaanse opstande plaasgevind en na sy dood het die konflik oor opvolging tussen absolutistiese "Carliste"-ondersteuners van Infante Carlos en die liberale ondersteuners van Isabella II gelei tot die Eerste Carliste-oorlog. Baie Katalane en [[Baske]] het aan die Carliste-kant geveg in die hoop dat dit tot herstel van streeksoutonomiteit sou lei.
 
=== Renaixença en industrialisering ===
In die [[19de eeu]] het Katalonië tydens die sogenaamde ''Renaixença'' (Renaissance) ekonomiese vooruitgang beleef. Dit het die mees geïndustrialiseerde deel van Spanje geword. Die verandering het begin met die tekstielbedryf vanaf [[1833]] toe die eerste stoomaangedrewe fabriek in Barcelona opgerig is. Teen die [[Eerste Wêreldoorlog]] is Katalonië as volledig geïndustrialiseer beskou. Industrialisasie het gelei tot 'n nuwe soort samelewing wat verskil het van die res van Spanje met al hoe meer maatskaplike konflik en wrywing met die Spaanse staat. Die Renaixença was aanvanklik 'n kulturele, historiese en literêre beweging. Na die Spaanse rewolusie van [[1868]] het die beweging 'n meer politiese aard begin kry wat gemik is op die verkryging van selfregering vir Katalonië binne die Spaanse staat. Die verlies van Spanje se laaste kolonies in [[1898]], [[Kuba]] en die [[Filippyne]], het 'n hupstoot gegee aan politiese Katalanisme. In [[1907]] wen die Lliga Regionalista saam met ander Katalanistiese partye as deel van die ''Solidaritat Catalana'' die verkiesing in Katalonië. In [[1914]] word die eerste vorm van selfregering, ''Mancomunitat de Catalunya'', gevestig. Dit word egter deur die diktatorskap Generaal Primo de Rivera (1923–1930) opgehef. Die Katalaanse arbeidersbeweging na die draai van die eeu het drie neigings gehad: sindikalisme, [[sosialisme]], en [[anargisme]]. Barcelona in besonder was die middelpunt van radikale arbeidsoptrede met talle algemene stakings, sluipmoorde en die opkoms van die anargistiese ''Confederación Nacional del Trabajo'' ("Nasionale Confederasie van Arbeid" of "CNT"). Die stygende geweld tussen Katalaanse werkers en die Katalaanse [[bourgeoisie]] het daartoe gelei dat laasgenoemde die diktatorskap van Primo de Rivera aanvaar het ten spyte van sy sentraliseringsgesindheid.<ref name="gencat" />
 
=== Spaanse burgeroorlog ===
Die uitroep van die Tweede Republiek in [[1931]] het outonomie aan Katalonië herstel. Dit sou egter 'n kortstondige tussenpose wees wat beëindig is deur die uitbreek van die [[Spaanse Burgeroorlog]]. In die winter van [[1939]] is Katalonië deur Generaal Franco se leër beset. Talle Katalaanse republikeine, werkersparty-lede en vakunie-aktiviste is verban, tereggestel en onderdruk. Die Statuut van Katalonië is opgehef en alle vorms van Katalanisme en die openbare gebruik van die Katalaanse taal is verbied. Ten spyte van die nadelige politiese toestande sou die Katalaanse ekonomie egter tussen [[1945]] en [[1975]] sterk groei. Katalonië se bevolking sou in die tydperk styg van minder as 3 na 6 miljoen inwoners teen 1980.<ref name="gencat" />
 
=== Herstel van demokratiese bewind ===
Toe Franco in 1975 sterf het Spanje in 'n demokratiese en outonomiese staat ontwikkel. Die Generalitat van Katalonië is voorlopig herstel. In [[1979]] is die Statuut van Outonomie van Katalonië goedgekeur. In [[1986]] het Spanje by die [[Europese Unie]] aangesluit. Katalonië het in die Europese Unie voorbrand gemaak vir die rol wat streke kan speel in ekonomiese en maatskaplike vooruitgang.<ref name="gencat" />