Wikipedia

Asië: Verskil tussen weergawes

Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Jcwf (besprekings | bydraes)
29 328 edits
No edit summary
Bygewerk
Lyn 27:
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Tydsones
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | [[UTC+02:00|UTC+2]] ([[Turkye]]) tot [[UTC+12:00|UTC+12]] ([[Russiese Verre-Ooste van [[Rusland]])
|-
! style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top; text-align: left;" | Grootste stede
| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" |{{vlagikoon|ChinaJapan}} [[SjanghaiTokio]]<br />{{vlagikoon|Indonesië}} [[Djakarta]]<br />{{vlagikoon|Indië}} [[Delhi]]<br />{{vlagikoon|Pakistan}} [[Karatsji]]<br />{{vlagikoon|ChinaSuid-Korea}} [[BeijingSeoel]]<br />{{vlagikoon|Volksrepubliek China}} [[Sjanghai]]<br />{{vlagikoon|JapanFilippyne}} [[TokioManila]]<br />{{vlagikoon|Indië}} [[MoembaaiMumbai]]<br />{{vlagikoon|INDVolksrepubliek China}} [[DelhiBeijing]]<br />{{vlagikoon|Bangladesj}} [[Dhaka]]<br />{{vlagikoon|Indië}} [[KalkuttaKolkata]]<br />{{vlagikoon|Indië}} [[Chennai]]<br />{{vlagikoon|Japan}} [[Osaka]]
|}
</div>
</div>
 
[[Lêer:Asia satellite orthographic.jpg|duimnael|300px|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Asië]]▼
[[Lêer:Asia-map.png|duimnael|300px|Kaart van Asië]]▼
[[Lêer:Asia map pastel de.png|duimnael|300px|Politiese kaart van Asië]]▼
[[Lêer:Location-Asia-UNsubregions.png|duimnael|300px|Die [[Verenigde Nasies]] se indeling van Asië in substreke:<ref>{{en}} {{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49.htm |title=Standard Country or Area Codes for Statistical Use |publisher=Millenniumindicators.un.org |accessdate=25 Augustus 2012}}</ref>▼
{{columns▼
|col1 =
{{Legend|#0000E0|[[Noord-Asië]]}}▼
{{Legend|#E000E0|[[Sentraal-Asië]]}}▼
{{Legend|#00E000|[[Wes-Asië]]}}▼
|col2 =
{{Legend|#E00000|[[Suid-Asië]]}}▼
{{Legend|#FFFF20|[[Oos-Asië]]}}▼
{{Legend|#FFC000|[[Suidoos-Asië]]}}}}]]▼
 
'''Asië''' is die wêreld se grootste [[kontinent]] in sowel oppervlakte as bevolking. Saam met die eilande beslaan dit ongeveer 44&nbsp;579&nbsp;000&nbsp;km² wat 33% van die totale landoppervlakte van die [[aarde]] is en dit word bewoon deur meer as 4 miljard mense – ongeveer 60% van die wêreldbevolking.
 
== Fauna en Flora ==
Naas uitgestrekte grasvlaktes, woestyne[[woestyn]]e en woude[[woud]]e, bestaan Asië uit hoë plato's en bergreekse met die hoogste pieke in die wêreld. Daar kom dus 'n groot verskeidenheid '''plante en diere''' voor. Die sterk ooreenkoms tussen die [[Dier|fauna]] en [[Plant|flora]] van Asië en dié van die [[AmerikaAmerikas]] versterk die vermoede dat daar in die ystertydperk 'n landbrug in die gebied van die [[Beringstraat]] moes bestaan het.
 
=== ''Toendra'' ===
{{Hoofartikel|Toendra}}
In die verre noorde van Asië tref 'n mens [[Arktiese]] plantegroei aan. Daar groei net mos, kort grasse en bossies in die kort somers. Die berghellings langs die noordoostelike kus van Siberië is met welige gras bedek. Talie soorte insekte floreer in die toendra en dien as voedsel vir die groot swerms voëls wat in die somer op land en langs die see broei. Kenmerkend vir die toendra is sneeuhoenders en lemmings, wat as prooi dien vir roofvoëls, poolvosse en ander vleisvreters soos wolwe. Die meeste diere, insluitende die rendiere, migreer suidwaarts in die herfs. Kleiner knaagdiere bly egter ook in die winter daar en lewe van plantegroei wat hul lê onder die sneeu uitgrawe, ▼
[[Lêer:Tundra in Siberia.jpg|duimnael|links|Toendra-vlakte met mere in Noord-Siberië by die Russiese stad Doedinka]]
▲In die verre noorde van Asië tref 'n mens [[Arktika|Arktiese]] plantegroei aan. Daar groei net mos, kort grasse en bossies in die kort somers[[somer]]s. Die berghellings langs die noordoostelike kus van [[Siberië]] is met welige gras bedek. Talie soorte insekte[[insek]]te floreer in die toendra en dien as voedsel vir die groot swerms voëls[[voël]]s wat in die somer op land en langs die see broei. Kenmerkend vir die toendra is sneeuhoenders en lemmings, wat as prooi dien vir roofvoëls, poolvosse[[poolvos]]se en ander vleisvreters soos [[Wolf|wolwe]]. Die meeste diere, insluitende die rendiere[[rendier]]e, migreer suidwaarts in die [[herfs]]. Kleiner knaagdiere[[knaagdier]]e bly egter ook in die winter daar en lewe van plantegroei wat hul lê onder die sneeu uitgrawe,
 
=== ''Taiga'' ===
{{Hoofartikel|Taiga}}
Geen bome groei in die toendra nie, maar uitgestrekte [[naaldwoude]] kom suid daarvan in die taiga voor. Hulle bestaan hoofsaaklik uit [[Denneboom|denne]], [[sparre]] en [[lorke]]. In die koudste dele van die taiga oorheers die lorke. Hulle verloor hul naalde in die winter, Voëls en knaagdiere lewe van die bome se sade in die taiga. Soms ontstaan 'n tekort aan sade en dan migreer die voëls op groot skaal na Europa. Die grootste diere wat in die taiga voorkom, is elande, met wolwe, losse (ʼn soort rooikat) en veelvrate as hul vernaamste vyande, Naaldwoude kom ook teen die berghellings in die hooglande van Tibet voor. Rododendrons van alle kleure en 'n groot verskeidenheid primulas groei daar bokant die boomgrens. ▼
[[Lêer:Larix gmelinii0.jpg|duimnael|links|Oos-Siberiese lorkebome naby Kolima in Noordoos-Siberië]]
▲Geen bome groei in die toendra nie, maar uitgestrekte [[naaldwoude]] kom suid daarvan in die taiga voor. Hulle bestaan hoofsaaklik uit [[Denneboom|denne]], [[sparre]] en [[lorke]]. In die koudste dele van die taiga oorheers die lorke. Hulle verloor hul naalde in die winter, Voëlsvoëls en knaagdiere lewe van die bome se sade in die taiga. Soms ontstaan 'n tekort aan sade en dan migreer die voëls op groot skaal na [[Europa]]. Die grootste diere wat in die taiga voorkom, is elande[[eland]]e, met wolwe, losse[[los]]se (ʼn’n soort [[rooikat]]) en veelvrate as hul vernaamste vyande,. Naaldwoude kom ook teen die berghellings in die hooglande van [[Tibet]] voor. Rododendrons van alle kleure en 'n groot verskeidenheid primulas groei daar bokant die boomgrens.
 
=== ''Steppes en woestyne'' ===
[[Lêer:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|duimnael|Steppe in [[Kasakstan]] – die begin van die lente]]
Die plantegroei van Klein-Asië, Iran, Afganistan, Tibet en Mongolië is tipies van woestyn- en steppegebied. Loofbome groei in bosse teen die vogtige berghellings en langs die rivieroewers. Plantegroei in die steppe bestaan hoofsaaklik uit harde grasse, eenjarige plante, bolgewasse en lae struike, soos die Tamarisk. Bokwiet kom oorspronklik uit die steppe van Sentraal-Asië en knoffel uit Wes-Asië. Die plantegroei in Tibet is baie soos dié in [[China]] en [[Japan]], waar die perske en appelkoos oorspronklik vandaan kom. Kersies, vye, druiwe, hennep, gars, koring en rog, wat oorspronklik uit Klein-Asië kom, het oral op die vasteland belangrike kultuurgewasse geword. [[Korea]], [[Mantsjoerye]] en Oos-China het 'n hoë reënval, met subtropiese plantegroei in die suidelike dele. ▼
[[Lêer:Rub al Khali 002.JPG|duimnael|Sandduine in die ''Rub' al Khali'' ("leë kwartier") in die [[Verenigde Arabiese Emirate]]]]
▲Die plantegroei van [[Klein-Asië]], [[Iran]], [[Afganistan]], [[Tibet]] en [[Mongolië]] is tipies van woestyn- en steppegebied[[steppe]]gebied. Loofbome groei in bosse teen die vogtige berghellings en langs die rivieroewers. Plantegroei in die steppe bestaan hoofsaaklik uit harde grasse, eenjarige plante, bolgewasse en lae struike, soos die Tamarisk. [[Bokwiet]] kom oorspronklik uit die steppe van [[Sentraal-Asië]] en [[knoffel]] uit [[Wes-Asië]]. Die plantegroei in Tibet is baie soos dié in [[China]] en [[Japan]], waar die [[perske]] en [[appelkoos]] oorspronklik vandaan kom. Kersies, vye, druiwe, hennep, gars, koring en rog, wat oorspronklik uit Klein-Asië kom, het oral op die vasteland belangrike kultuurgewasse geword. [[Korea]], [[Mantsjoerye]] en Oos-China het 'n hoë reënval[[reën]]val, met subtropiese plantegroei in die suidelike dele.
 
Die uitgestrekte steppe was die oorspronklike habitat van die wilde perd, maar vandag kom die egte wilde perd (''(Equus przewalski)'') nog net in Mongolië voor. Mongolië is ook die woonplek van die laaste wilde [[Kameel|kamele]]. Hulle is skraler, met korter, harder hare as die mak kameel.
 
Baie soorte [[Knaagdier|knaagdiere]] kom in die [[Steppe|steppes]] voor, onder andere die fluithaas, wat 'n wintervoorraad van afgeknaagde plante opbou. In die warm woestyne van Suidwes-Asië tref 'n mens nog wilde esels[[esel]]s aan sowel as 'n soort gasel wat hom by die klimaat aangepas het. Op die hooglande van Tibet kom die wilde jak (knorbuffel) voor. Sy digte pels beskerm hom teen die koue. Die kleiner [[Gedomestikeerde jak|huisjak]] is meer as 3000 jaar gelede al deur die Tibetane[[Tibettane]] getem. Hy is 'n nuttige pak- en rydier en word ook aangehou vir [[melk]] en [[vleis]]. Sy pels het verskeie uiteenlopende gebruike. Hoog in die berge woon wilde [[Skaap|skape]] en bokke[[bok]]ke, met die [[sneeuluiperd]] as hul grootste vyand. Die sneeuluiperd is die enigste lid van die luiperdfamilie[[luiperd]]familie wat bokant die boomgrens woon.
 
[[Beer|Bere]] is swerfdiere wat yl bevolkte, bergagtige gebiede as woonplek verkies. Daar is bruinbere in Tibet en knaagbere in die berge van Suidoos-Asië. In die bamboesbosse teen die berghange van Tibet en Wes-China woon die groot pandabeer. Sy kleiner neef kom ook in die aangrensende gebiede voor. Hulle lewe hoofsaaklik van plante.
 
=== ''Tropiese woude'' ===
[[Lêer:Himalaya annotated.jpg|duimnael|Lugfoto van die Himalajagebergte]]
Suid van die [[Himalaja]] lê die tropiese en subtropiese gebiede van Asië. Plek-plek kom daar wel struikwoestyne en droë bosse voor, maar tropiese reënwoude met 'n groot verskeidenheid van plante en diere oorheers. Baie van die boomsoorte lewer waardevolle [[hout]], soos byvoorbeeld ysterhout, wat so swaar is, dat dit in water sink. Omdat daar geen groeiseisoen is nie, dra bome dwarsdeur die jaar [[vrugte]]. Baie van die tropiese plante lewer bekende [[Spesery|speseryespesery]]e en [[grondstowwe]], onder andere [[gemmer]], [[kaneel]] en [[katoen ]].
 
Op die eilande is rubberplantasies en palms 'n algemene verskynsel. In die subtropiese savannegebiede woon 'n soort [[Wildsbok|antiloop]] en die uiters seldsame Indiese [[leeu]]. Die grootste oerwoud bewoners is Indiese-olifante[[Asiatiese olifant]], wat effens kleiner is as hul neefs in [[Afrika]]. Tiers[[Tier]]s, 'n klein soort [[renoster]], Indiese-tapirs en oerang[[orang-oetangsoetang]]s se getalle is vinnig besig om af te neem. Dieselfde gebeur met die veelkleurige fisante van Suidoos-Asië.
 
=== ''Riviere en mere'' ===
[[Vis]], op baie plekke die Asiate se enigste eiwitvoedsel, kom in groot getalle in al die riviere voor, veral in die koue riviere van Siberië. Rivierdolfyne kom in die groter riviere voor. In die tropiese en subtropiese gebiede tref 'n mens 'n paar soorte krokodille[[krokodil]]le, waterskilpaaie en waterslange aan. Die [[Baikalmeer]] in Siberië is die habitat van die wêreld se enigste varswaterrob.
 
== Lande ==
▲[[Lêer:Asia satellite orthographic.jpg|duimnael|300px|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Asië]]
▲[[Lêer:Asia-map.png|duimnael|300px|Kaart van Asië]]
▲[[Lêer:Asia map pastel de.png|duimnael|300px|Politiese kaart van Asië]]
▲[[Lêer:Location-Asia-UNsubregions.png|duimnael|300px|Die [[Verenigde Nasies]] se indeling van Asië in substreke:<ref>{{en}} {{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49.htm |title=Standard Country or Area Codes for Statistical Use |publisher=Millenniumindicators.un.org |accessdate=25 Augustus 2012}}</ref>
▲{{columns-list|2|
▲{{Legendsleutel|#0000E0|[[Noord-Asië]]}}
▲{{Legendsleutel|#E000E0|[[Sentraal-Asië]]}}
▲{{Legendsleutel|#00E000|[[Wes-Asië]]}}
▲{{Legendsleutel|#E00000|[[Suid-Asië]]}}
▲{{Legendsleutel|#FFFF20|[[Oos-Asië]]}}
▲{{Legendsleutel|#FFC000|[[Suidoos-Asië]]}}}}]]
[[Lêer:Language families of Asia.png|duimnael|300px|[[Taalfamilie]]s in Asië]]
{|border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
|- style="background:#ececec;"
Line 156 ⟶ 161:
|[[Ulaanbaatar]]
|-
|{{vlagland|TaiwanRepubliek China}}
|style="text-align:right;"|35&nbsp;980
|style="text-align:right;"|22&nbsp;920&nbsp;946
Line 162 ⟶ 167:
|[[Taipei]]
|-
|{{vlagland|Volksrepubliek China}}
|style="text-align:right;"|9&nbsp;640&nbsp;821
|style="text-align:right;"|1&nbsp;322&nbsp;044&nbsp;605
Line 196 ⟶ 201:
|[[Djakarta]]
|-
|{{vlagland|Kambodja}}<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.stat.go.jp/english/info/meetings/cambodia/pdf/pre_rep1.pdf |title=General Population Census of Cambodia 2008 -– Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September 2008 |format=PDF |accessdate=1 Junie 2010}}</ref>
|style="text-align:right;"|181&nbsp;035
|style="text-align:right;"|13&nbsp;388&nbsp;910
Line 282 ⟶ 287:
|[[Malé]]
|-
|{{vlagland|Nepal}}
|style="text-align:right;"|147&nbsp;181
|style="text-align:right;"|29&nbsp;519&nbsp;114
Line 422 ⟶ 427:
* [[Vlae van Asië]]
 
== BronnelysBron ==
 
* [[Wêreldspektrum]], Volume 2, Bladsy 80-, ISBN 0 908409 41 9
 
Line 431 ⟶ 435:
== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie-inlyn|Asia}}
 
{{Kontinente}}
{{Gebied}}
{{Lande van Asië}}
{{Normdata}}
 
{{DEFAULTSORT:Asie}}
[[Kategorie:Asië| ]]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/wiki/Asië"