Ganumedes (maan): Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Uitgebrei, besig |
Uitgebrei, besig |
||
Lyn 51:
Dis moontlik dat Ganymedes in [[364 v.C.]] deur die [[China|Chinese]] sterrekundige Gan De ontdek is. [[Galileo Galilei]] kry egter gewoonlik die eer daarvoor; die sterrekundige het die maan se bestaan op [[7 Januarie]] [[1610]] geregistreer, saam met die drie ander mane van Galilei, [[Callisto (maan)|Callisto]], Europa en Io. Ganymedes is die enigste maan van Jupiter wat 'n manlike naam het. Dit is genoem na [[Ganymedes (mitologie)|Ganymedes]], ’n goddelike held en [[Troje|Trojaanse]] prins, seun van Tros van Dardanië en Callirrhoe, en ’n geliefde van [[Zeus]] in die [[Griekse mitologie]].
Ganymedes se magneetveld word moontlik geskep deur [[konveksie]] in sy vloeibare ysterkern.<ref name="Kivelson2002" /> Die maan het ’n dun [[suurstof]]atmosfeer wat O, O<sub>2</sub> en moontlik O<sub>3</sub> ([[osoon]]) insluit.<ref name="Hall1998" />
Van [[Pioneer 10]] af het verskeie ruimtetuie Ganymedes verken.<ref name="Pioneer 11" /> Die Voyager-tuie het metings van sy grootte verfyn, terwyl [[Galileo (ruimtetuig)|Galileo]] sy ondergrondse oseaan en magneetveld ontdek het. Die volgende beplande sending na die Jupiterstelsel is die [[Europese Ruimteagentskap]] se "Jupiter Icy Moon Explorer" (JUICE), wat volgens plan in 2022 gelanseer sal word. Ná verbyvlugte van al drie ysmane, sal die tuig waarskynlik in ’n wentelbaan om
==Geskiedenis==
[[Beeld:Ganymede, Earth & Moon size comparison.jpg|links|thumb|
Volgens Chinese sterrekunderekords het Gan De in 365 v.C. iets met die blote oog waargeneem wat ’n maan van Jupiter kon wees, waarskynlik Ganymedes.<ref name="ads793c" /><ref name="ads.793b" /> Hy het egter berig die kleur van die metgesel was rooierig, wat raaiselagtig is omdat die maan te ver is om die kleur met die blote oog uit te maak.<ref name=encyc>{{cite encyclopedia
Lyn 84:
===Grootte===
Ganymedes is die grootste en swaarste maan in die Sonnestelsel. Sy deursnee van 5 268 km is 0,41 dié van die [[Aarde]], 0,77 keer dié van [[Mars]], 1,02 keer dié van Saturnus se maan [[Titan (maan)|Titan]] (die tweede grootste maan), 1,08 keer dié van [[Mercurius]] en 1,51 keer dié van die [[Maan]]. Sy massa is 10% groter as Titan s’n en 2,02 keer dié van die Maan.<ref name="nineplanets.org-Ganymede" />
===Samestelling en oppervlak===
Die gemiddelde [[digtheid]] van Ganymedes is 1,936 [[gram|g]]/cm<sup>3</sup>, en dit dui op ’n samestelling van gelyke dele rotsagtige materiaal en meestal wateryse.<ref name="Showman1999" /> Daar kan ook ander vlugtige yse soos [[ammoniak]] teenwoordig wees.<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Spohn2003" />
Die maan se oppervlak het ’n [[albedo]] van sowat 43%.<ref name="Calvin1995" /> Dit lyk of waterys alomteenwoordig is.<ref name="Showman1999" /> Naby-[[infrarooi]]-[[spektroskopie]] het die teenwoordigheid van sterk waterys-absorpsiebande by [[golflengte]]s van 1,04, 1,25, 1,5, 2,0 en 3,0 [[mikrometer|μm]] getoon.<ref name="Calvin1995" /> Die gegroefde terrein is helderder en bevat meer ys as die donker terrein.<ref name="RESA" /> Daar is verskeie niewatermateriale: [[koolstofdioksied]], [[swael]]dioksied en moontlik [[sianogeen]], [[Sulfaat|waterstofsulfaat]] en verskeie [[organiese verbinding]]s.<ref name="Showman1999" /><ref name="McCord1998" /> Galileo-resultate het ook gewys daar is [[magnesium]]sulfaat (MgSO<sub>4</sub>) en moontlik [[natrium]]sulfaat (Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) op die oppervlak.<ref name="The Grand Tour" /><ref name="McCord2001" /> Dié soute se oorsprong kan die ondergrondse oseaan wees.<ref name="McCord2001" />
[[Beeld:Ganymede terrain.jpg|thumb|links|240px|’n Skerp grens skei die antieke,donker terrein van die Nicholson-streek van die jonger, helder terrein van die Harpagia Sulcus.]]
[[Beeld:Ganymede-moon.jpg|thumb|200px|’n Foto van Galileo met verhoogde kleure van Ganymedes se kant wat weg van sy wentelrigting wys.<ref name="Spaceflight Now" /> Die krater Tashmetum se prominente strale is regs onder te sien en die groot ejektaveld van Hershef regs bo. ’n Deel van die donker Nicholson-streek kan links onder gesien word.]]
Ganymedes se oppervlak is ’n mengsel van twee soorte terrein: ’n baie ou, donker terrein vol kraters en ’n ietwat jonger (maar steeds antieke), ligter terrein met groewe en riwwe. Die verhittingsmeganisme wat nodig is vir die vorming van die gegroefde terrein is onbekend, maar dit kan [[Plaattektoniek|tektonies]] van aard wees.<ref name="Showman1999" /> [[Vulkaan|Kriovulkanisme]] kon dalk ook ’n klein rol gespeel het.<ref name="Showman1999" /> Die kragte wat die sterk spanningsdruk in Ganymedes se yslitosfeer veroorsaak het wat nodig is om tektoniese aktiwiteit aan die gang te sit, kan verband hou met getyverhitting in die verlede; dit is moontlik veroorsaak toe die maan deur onstabiele baanresonansies beweeg het.<ref name="Showman1999" /><ref name="Showman1997b" /> Die getybuigings van die ys kon die binnekant verhit en druk op die litosfeer geplaas het, en dit kon gelei het tot krake en verskuiwings wat die ouer, donkerder terrein oor 70% van die oppervlak bedek het.<ref name="Showman1999" /><ref name="Bland2007" /> Die vorming van die groewe kan ook verband hou met die vroeë vorming van die kern en gevolglike getyverhitting van Ganymedes se binnekant.<ref name="Showman1999" /> Tydens die daaropvolgende evolusie kon diep, warm waterpluime uit die kern na die oppervlak opgestoot en gelei het tot die tektoniese deformasie van die litosfeer.<ref name="Barr" />
Kraters kom op albei soorte terrein voor, maar is veral volop op die donker terrein; dit is vermoedelik impakkraters.<ref name="Showman1999" /> Die ligter terrein met groewe bevat heelwat minder impakkraters, wat nie van groot belang was vir die maan se tektoniese evolusie nie.<ref name="Showman1999" /> Die digtheid van die kraters dui op ’n ouderdom van 4 miljard jaar vir die donker terrein, nes die Maan se plato's, en ’n ietwat jonger ouderdom vir die gegroefde terrein (hoeveel jonger is onseker).<ref name="Zahnle1998" /> Ganymedes kon ’n geskiedenis van hewige katervorming 3,5 tot 4 miljard jaar gelede gehad het, nes die Maan.<ref name="Zahnle1998" /> Ouer groewe kan gesien word, asook relatief jong strale ejekte.<ref name="nineplanets.org-Ganymede" /><ref name="Ganymede" /> Ganymedes se kraters is platter as dié op die Maan en Mercurius. Dit is moontlik vanweë die relatief swak aard van Ganymedes se yskors, wat kan (of kon) vloei en dus die reliëf versag.
Ganymedes het ook poolkappe, wat moontlik uit waterryp bestaan. Die ryp strek tot by breedtegraad 40°.<ref name="The Grand Tour" /> Data van Galileo dui daarop dat die teenwoordigheid van ’n magneetveld lei tot intens gelaaide deeltjies wat sy oppervlak in die onbeskermde poolgebiede bombardeer; spatsels veroorsaak dan ’n herverspreiding van watermolekules, met ryp wat na plaaslik kouer streke van die poolterrein migreer.<ref name="Polar caps" />
{{Panorama|Ganymede-JupiterMoon-GeologicMap-SIM3237-20140211.png|800px|<center>’n Geologiese kaart van Ganymedes (Februarie 2014). Die ouer streke met ’n lae albedo en baie kraters is rooibruin; jonger dele met ’n hoër albedo is blou as dit groewe het en blougroen as dit glad is (pers is ’n mengsel van gegroef en glad).</center>}}
’n Kater met die naam Anat is ’n verwysingspunt vir lengtegrade op Ganymede. Anat is by lengtegraad 128°.<ref name="iau.table2" /> Lengtegraad 0° wys direk na Jupiter en, tensy anders vermeld, neem die lengtegrade weswaarts toe.<ref name="targetcoordsys" />
==Verwysings==
| |||