Denemarke: Verskil tussen weergawes

{{Inligtingskas Land

|noem_naam = '''Kongeriget Danmark'''

|algemene_naam = Denemarke

|beeld_vlag = Flag of Denmark.svg

|beeld_kaart = EU-Denmark.svg

|leuse = <br />''Guds hjælp, Folkets kærlighed, Danmarks styrke''<br /><small>''([[Deens]] vir: "God se hulp, die volk se liefde, Denemarke se sterkte")''</small>

|amptelike_tale = [[Deens]]

|hoofstad = [[Kopenhagen]]

|oppervlak_rang = 133^ste

|oppervlak_grootte =

|oppervlakmi² = 16&nbsp;562,1

|persent_water =

|bevolking_skatting_jaar = April 2015

|bevolking_rang = 113^de

|BBP_PPP_rang = 52^ste

|BBP_PPP_jaar = 2015

|BBP_PPP_per_kapita_rang = 19^de

|BBP_rang = 34^ste

|BBP_jaar = 2015

|BBP_per_kapita_rang = 6^de

|onafhanklikheidstipe = • Vorming<br />• Grondwet<br />• [[Koninkryk van Denemarke|Deense Koninkryk]]

}}

 

 

[[Lêer:Öresundsbron i solnedgång 2.jpg|duimnael|links|Die Öresundbrug verbind die Deense hoofstad Kopenhagen met die Suid-Sweedse stad [[Malmö]]]]

 

 

 

Denemarke het egter ook in politieke en kulturele opsig steeds 'n brugfunksie tussen Middel- en Noord-Europa vervul. Die Deense koning was as die heerser van Sleeswyk en Holstein ook 'n vors van die [[Heilige Romeinse Ryk]], en Denemarke was die eerste Nordiese land wat by die [[Europese Unie]] aangesluit het. Die land het egter geen lidstaat van die Eurosone geword nie.

In vergelyking met die ander Skandinawiese lande het Denemarke danksy die invloed van die [[Atlantiese Oseaan]] en sy suidelike ligging 'n betreklik milde klimaat met gematigde somers en milde winters. Neerslae kom dwarsdeur die jaar voor, alhoewel daar min [[sneeu]]valle aangeteken word.

 

 

== Fauna en flora ==

 

=== Die Middeleeue ===

 

Die Denekoning Dan, na wie die land vernoem sou wees, is eerder 'n legendariese as 'n historiese figuur. Denemarke is aanvanklik deur plaaslike heersers geregeer, en omtrent 800 het een van hulle, Gøttrik, die sogenaamde Danewerk, 'n versterking suid van die Schleirivier ter beskerming teen aanvalle van die [[Frankiese Ryk]] opgerig. As gevolg van die Frankiese magsuitbreiding onder [[Karel die Grote]] het die Dene vir die eerste keer in aanraking met 'n ander beduidende Europese nasie gekom. Karel se stigting van 'n mark, 'n militêre gebied langs die Deense grens, het naas die oprigting van die Danewerk ook tot die versterking van die handelsentrum Haithabu gelei. Met 'n Deens-Frankiese ooreenkoms in 811 is die Eiderrivier as grenslyn vasgelê en die noordwaartse uitbreiding van die Franke stopgesit. Met die gelyktydige begin van die Skandinawiese [[Wikings]] se handels-, roof- en veroweringstogte, waaraan ook talle Deense krygers deelgeneem het, het Denemarke nou self daarmee begin om sy invloed in Noord-Europa te versterk en handelsbande met oorsese nasies aan te knoop.

=== Die tydperk van die Kalmarunie ===

[[Lêer:Kalmar Union ca. 1400.svg|duimnael|Die Kalmar Unie teen die begin van die 16de eeu]]

 

Die Deense Ryksraad het in 1448 graaf Christiaan I van Oldenburg tot Deense koning verkies, en hy is vervolgens in 1450 ook tot koning van Noorweë, in 1457 tot koning van Swede en in 1460 deur die Sleeswyk-Holsteinse Raad tot hertog van Sleeswyk en graaf van Holstein verkies. Die personele unie met Swede het egter in 1523 tot 'n einde gekom, en koning Christiaan II het naas Swede ook die Deense troon verloor.

Die bedreiging deur buitelandse magte het die aanleiding tot politieke herstrukturering gegee. Die Deense Stande het hul invloed kwytgeraak; die koningshuis het sy magsbasis met die invoering van die erflike monargie in 1660 en die afkondiging van die grondwetlike absolutistiese regeringstelsel in die sogenaamde Koningswet van 1665 versterk.

 

 

Ná die Britse aanval op Kopenhagen in 1807 het Denemarke 'n bondgenoot van Frankryk geword en sy nou bande met die Franse keiser [[Napoleon Bonaparte]] ook in 1813 nog steeds gehandhaaf. As gevolg van hierdie beleid was die Deense staat in 1814 bankrot en het in 1814 in die vrede van Kiel ook Noorweë verloor.

Die Minister vir Vlugtelinge, Immigrante en Integrasie, Rikke Hvilshøj (Venstre/Regsliberale Party), het op 4 November 2005 'n "Verklaring ten opsigte van Integrasie en aktiewe Medeburgerskap in die Deense Samelewing" bekend gestel wat 17 stellings bevat en deur vlugtelinge en ander immigrante wat aansoek om 'n permanente verblyfpermit doen onderteken moet word. Buitelanders moet sodoende die bewys lewer dat hulle bereid sal wees om die grondleggende waardes van die Deense samelewing te erken en respekteer.<ref name="ReferenceA">''Der Fischer Weltalmanach 2007'', bl. 115</ref>

 

 

== Politiek ==

=== Ekonomiese struktuur ===

[[Lêer:Oil platform in the North Sea.jpg|duimnael|Olieplatform in die [[Noordsee]]]]

 

Denemarke beskik egter ook in die skeepvaarts-, handels- en brouerybedryf oor groot maatskappye wat op die wêreldmark meeding. In die laat 20ste en vroeë 21ste eeu het 'n aantal ondernemings in die bankbedryf, masjienbou, toerisme- en voedselbedryf, asook farmaseutiese ondernemings saamgesmelt om op die internasionale markte te kan meeding. Die Deense landbou is al dekades lank 'n belangrike en mededingende uitvoerbedryf.

 

 

=== Buitelandse handel ===

Uitvoere dra sowat 'n derde tot Denemarke se bruto geografiese produk (BGP) by. Belangrike uitvoergoedere sluit masjiene en masjienonderdele, farmaseutiese produkte, tekstiele, elektronika, agrariese en visseryprodukte, meubels, metaalware en voertuie in. Die land is sedert 2002 'n netto-uitvoerder van aardgas en ruolie. Die belangrikste handelsvennote is Duitsland, Swede, die Verenigde Koninkryk, Nederland, die VSA (veral ten opsigte van uitvoere), die Volksrepubliek van Sjina (invoere) en Noorweë.

 

 

=== Huidige stand van sake ===

[[Lêer:Claas combine in Denmark.jpg|duimnael|Oestyd op 'n plaas naby Branderslev op die eiland Lolland]]

 

Die inflasiekoers was in die middel van 2008 met 4,3 persent buitensporig hoog, maar het in 2009 weer merkbaar gedaal tot 1,3 persent. Eiendomspryse, wat tydelik skerp gedaal het, ondergaan intussen weer 'n opwaartse regstelling. Die landbousektor word deur hoë finansieringkoste en dalende grond- en produkpryse in 'n moeilike situasie geplaas.

 

 

=== Omgewingsbeleid ===

== Demografie ==

: ''Hoofartikel: [[Demografie van Denemarke]].''

 

=== Bevolkingstruktuur ===

 

Die meeste van die tussen 15&nbsp;000 en 25&nbsp;000 Duitssprekendes verwys na hulself as "Duitse volksgroep" en woon naby die Duitse grens. Hul bevolkingsaandeel beloop in die gewes Noord-Sleeswyk tussen ses en tien persent. Die regtelike aspekte van die Deense en Duitse minderhede is deur Denemarke en die Bondsrepubliek Duitsland in 1955 in die sogenaamde Bonn-Kopenhaagse Verklarings gereël. Aan albei minderheidsgroepe word politieke voorregte asook staatsfondse toegeken om onder meer skole, biblioteke en [[pastorie]] te finansier.

Die Deense taal maak saam met [[Yslands]], Faroëes, [[Noors]] en [[Sweeds]] deel uit van die [[Noord-Germaanse tale|Noord-Germaanse groep]] van [[Indo-Europese tale]]. Tot by die laat Wiking-tydperk het die Skandinawiese dialekte nouliks van mekaar verskil. Die oudste gemeenskaplike erfenis is rune-inskrifte uit die derde eeu wat van Jutland tot in Suid-Swede ontdek is.

 

 

Die Deense woordeskat bevat 'n groter aantal Middelnederduitse leenwoorde. MIddelnederduits was die tradisionele [[lingua franca]] van die Europese Noorde en die Hanseverbond, tydelik ook die taal van die Deense koning en hof asook die kommandotaal van die Deense leër. Tans is Engels die belangrikste vreemde taal in Denemarke, alhoewel ook Duits en Frans nog steeds 'n beduidende invloed het. Sowat negentig persent van alle Deense leerders leer Duits tenminste tydelik as tweede vreemde taal aan.

== Kuns ==

[[Lêer:Trundholm.jpg|duimnael|Die Sonstrydwa van Trundholm]]

 

Ander belangrike argeologiese vondste soos die silwerketel van Gundestrup uit die tweede eeu v.C. en die silwerbeker uit Hoby, wat met reliëfs van Priamos en Achilles versier is, is respektiewelik uit die Keltiese gebiede van Europa en die Romeinse Ryk ingevoer.

Herman Joachim Bangs (1857–1912) het sy invloed as impressionistiese digter ook buite die landsgrense laat geld, net soos Henrik Pontoppidan (1857–1943) en Johannes Vilhelm Jensen (1873–1950) wat albei in 1917 die [[Nobelprys vir Letterkunde]] vir hul werk ontvang het. In sy hoofwerk ''Den lange Rejse'' ("Die lang reis", ses boekdele 1908–1922) het Jensen gepoog om die geskiedenis van die Germane vanuit 'n darwinisties-ewolusionêre perspektief te beskryf. Alhoewel die werk in wetenskaplike opsig vandag nie meer as toonaangewend beskou word nie, is sy styl en taalgebruik ook vir huidige lesers nog indrukwekkend.

 

Martin Andersen Nexø (1869–1954) was 'n wêreldburger en humanis wat vanweë sy bewondering vir die Sowjet-kommunisme in die weste omstrede was. Sy proletariese romans soos ''Pelle erobreren'' ("Pelle die veroweraar", oor 'n Sweedse immigranteseun wat tot die leier van die Deense Sosiaal-Demokratiese beweging verkies word, vier boekdele 1906–1910) was ná die Tweede Wêreldoorlog eerder in Oos- as in Wes-Europa gewild, maar oortuig steeds met hul realistiese verteltrant.

 

Gedurende die tweede helfte van die [[19de eeu]], die bloeitydperk van koöperasies, het [[melk]] en [[aartappel]]s die nuwe stapelvoedsel geword, terwyl tegniese vernuwings soos stowe en vleismeule en die groter rol wat kleinhandel begin speel het ook die geleentheid gebied het om nuwe metodes en geregte te beproef. So het gebraaide [[varkvleis]] met bruinsous, gekookte [[kabeljou]] in [[mosterd]]sous, biefaftreksel met [[vleis]]-, brood- en meelbolletjies, [[frikkadel]]le en ander geregte met [[maalvleis]] op Deense spyskaarte verskyn.

 

 

== Verwysings ==