SI-stelsel: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Martinvl (besprekings | bydraes)
"Kelvin" => "kelvin" - sien bespreking
+ Kaart & Prent
Lyn 1:
[[Lêer:Metric system adoption map.svg|duimnael|400px|Goedkeuring van die metrieke stelsel wêreldwyd:
[[Lêer:FourMetricInstruments.JPG|duimnael|upright=1.35|Vier metrieke maat-toestelle – 'n [[Termometer]] ([[Celsius|grade Celsius]]), 'n 1 kg gewig, 'n 2 m [[maatband]] en 'n [[multimeter]] wat [[volt]]s, [[ampere|amps]] and [[ohm]]s kan meet]]
{{sleutel|green|Lande wat die metrieke stelsel amptelik aangeneem het}}
{{sleutel|red|Lande wat die metrieke stelsel nie amptelik aangeneem het nie ([[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]], [[Liberië]] en [[Mianmar]])}}
{{sleutel|gray|[[Antarktika]] (neutraal, nóg metrieke nóg ander nie)}}]]
[[Lêer:FourMetricInstruments.JPG|duimnael|upright=1.35|Vier metrieke maat-toestellemaattoestelle – 'n [[Termometer]] ([[Celsius|grade Celsius]]), 'n 1 kg gewig, 'n 2 m [[maatband]] en 'n [[multimeter]] wat [[volt]]s, [[ampere|amps]] anden [[ohm]]s kan meet]]
 
Die '''internasionale eenheidstelsel''' (genoem die '''SI'''-stelsel vanuit die [[Frans (taal)|Franse]] frase, ''Système International d'Unités'') is die mees gebruikte [[stelsel van eenhede]] in die wêreld. Dit word in alledaagse handel gebruik in byna elke land buiten die [[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]], [[Liberië]] en [[MyanmarMianmar]] en word ook wêreldwyd gebruik vir wetenskaplike en ingenieurswerk. In 1960, is SI gekies as die beste sub-stel van die bestaande [[meter]]-[[kilogram]]-[[sekonde]] (MKS) stelsel van eenhede eerder as die ouer centimetersentimeter-gram-sekonde (CGS) eenheidstelsel. Verskeie nuwe eenhede is later bygevoeg. Daar word soms na die SI-stelsel verwys as die '''metrieke stelsel''' (veral in die Verenigde State, wat dit nog nie aangeneem het nie al het die gebruik daar begin toeneem). Die internasionale eenheidstelsel verwys na 'n spesifieke groep mates wat afgelei en uitgebrei is vanuit die metrieke stelsel; alle metrieke eenhede word egter nie as SI-eenhede aanvaar nie.
 
Daar is sewe [[SI-basiseenheid|basiseenhede]] en verskeie [[afgeleide eenhede]], saam met 'n stel [[SI-voorvoegsels|voorvoegsels]]. Eenhede wat nie SI-eenhede is nie kan omgeskakel word na SI-eenhede (of omgekeerd) deur die omskakeling van eenhede. Byna alle sulke eenhede is al geherdefinieer in terme van die SI-eenhede.
 
== Oorsprong ==
[[Lêer:Kilometre definition.svg|pic|200px|regs|duimnael|Een '''meter''' was bedoel om gelyk aan 1/10&nbsp;000&nbsp;000<sup>ste</sup> van die afstand van die [[Noordpool]] tot by die [[ewenaar]] te wees]]
[[Lêer:CubeLitre.svg|pic|200px|links|duimnael|'''Een liter''' is gelyk aan die volume van 'n [[kubus]] met kante van 10&nbsp;cm en die '''kilogram''' was oorspronklik bedoel as een liter water met 'n [[temperatuur]] van die [[smeltpunt]] van [[ys]].]]
Daar word op die eenhede van die SI-stelsel deur 'n reeks internasionale konferensies besluit wat deur die standaarde-organisasie ''Bureau International des Poids et Mesures'' (BIPM of [[Internasionale Buro vir Mate en Gewigte]]) gereël word. Die SI het eers sy naam in [[1960]] gekry en die laaste byvoeging het in 1971 plaasgevind.
 
Line 17 ⟶ 23:
|publisher= The Royal Society
|accessdate= 2011-03-06}}<br />[http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationLong.pdf Reproduction (33&nbsp;MB)];
[http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationShort.pdf Transcription (126&nbsp;kB)]</ref> en die Franse priester {{Ill|fr|Gabriel Mouton}} ([[1670]]).<ref name = "Mouton">{{MacTutor|title=Gabriel Mouton|id=Mouton|date=January 2004}}</ref>
Dit is ontwikkel deur Franse wetenskaplikes en het 'n groot hupstoot gekry tydens die [[Franse Rewolusie]] van [[1789]]. In [[1795]] het die stelsel wetlik verpligtend geword, maar dit was onmoontlik om die navolging daarvan af te dwing en daar was baie teenstanders. In [[1812]] het [[Napoleon Bonaparte]] die stelsel weer afgeskaf, maar die Verenigde Koninkryk van die Nederlande (Nederland + België) het dit in 1820 weer ingestel. Koning Willem I het sodoende gepoog om 'n bietjie eenheid in sy koninkryk te skep. Langsamerhand is dit wêreldwyd in gebruik geneem.
 
Teen die einde van die negentiende eeu het die meeste van die Europese lande afgesien van [[Rusland]] en die [[Verenigde Koninkryk]] die metrieke stelsel aangeneem. Aan die 1902 [[Rykskonferensie]] het die meeste van die Britse kolonies sy steun vir die metrieke stelsel gegee, maar die Britse Parlement het geweier om die nodige wetgewing in te stem.<ref>{{cite journal
| title = The International Bureau of Weights and Measures 1875 - 19751875–1975: NBS Special Publication 420
| url = http://books.google.co.uk/books?id=nOG0SxxEu64C&pg=PA240
| page = 244
Line 32 ⟶ 38:
|url = http://www.jstor.org/stable/1631432
|title = The Discussion in the British Parliament on the Metric Bill
|author = Seaman, William H.
|journal = Science
|volume = New Series 21
|issue = 524
|date = 13 Januarie 1905
|pages = 72-75
|publisher = American Association for the Advancement of Science
|langauge = Engels}}</ref> In 1965 het die Britse ''President of the Board of Trade'' ('n [[Minister|staatsminister]]) aangekondig dat die Vereningde Koninkryk van plan is om die metriese sisteem te aanvaar. Gedurende die volgende paar jaar het die meeste van die [[Britse Statebond]] (en ook Suid-Afrika) die Britse voorbeeld gevolg.<ref>{{Cite web
|url = http://ukma.org.uk/sites/default/files/met1972.pdf
|title = White Paper on Metrication (1972) – Summary and Conclusions
|language = Engels
|publisher = Department of Trade and Industry - Consumer and Competition Policy Directorate
|location = London}}</ref>
Met ingang 2005 is dit nog net in die Verenigde State waar die stelsel nie wetlik afgedwing word nie.
Line 49 ⟶ 55:
Die metrieke stelsel het gepoog om eenhede te kies wat nie arbitrêr vasgestel is nie, wat dog steeds prakties sou wees, en wat mooi ingeskakel het met die rewolusie se amptelike ideologie van ''suiwere rede''; dit is voorgestel as 'n noemenswaardige verbetering oor die inkonsekwente eenhede wat voor dit in gebruik was en waarvan die waarde dikwels afgehang het van die streek.
 
[[Lêer:Kilometre definition.svg|pic|200px|regs|duimnael|Een '''meter''' was bedoel om gelyk aan 1/10&nbsp;000&nbsp;000<sup>ste</sup> van die afstand van die [[Noordpool]] tot by die [[ewenaar]] te wees]]
Die belangrikste eenheid is dié van lengte: een meter was bedoel om gelyk aan 1/10&nbsp;000&nbsp;000<sup>de</sup> van die afstand van die pole tot by die [[ewenaar]] langs die lengtelyn deur [[Parys]] af te wees. Die afstand is ongeveer 10% langer as 'n [[jaart]]. Later is 'n platinumstaaf met 'n onbuigsame deursnee in die vorm van 'n X vervaardig om as 'n maklik bruikbare standaard te gebruik om 'n meter se lengte te bevestig. Vanweë die feit dat dit moeilik was om die lengte van 'n meridiaankwadrant in die [[18de eeu]] te meet, was die eerste platinum prototipe 0,2&nbsp;millimeters te kort. Daar is toe later besluit om 'n veelvoud van 'n spesifieke straling se golflengte te gebruik om die (onveranderde) lengte op 'n abstrakte manier te definieer en uiteindelik is daar besluit om die meter te definieer as die afstand wat lig in 'n spesifieke tydperk aflê in 'n vakuum.
 
[[Lêer:CubeLitre.svg|pic|200px|links|duimnael|'''Een liter''' is gelyk aan die volume van 'n [[kubus]] met kante van 10&nbsp;cm en die '''kilogram''' was oorspronklik bedoel as een liter water met 'n [[temperatuur]] van die [[smeltpunt]] van [[ys]].]]
Die oorspronklike basiseenheid van massa in die metrieke stelsel was die gram, maar dit is vinnig verander na kilogram, wat gedefinieer is as die massa van suiwer gedistilleerde water by sy hoogste digtheid (+3.98 grade Celsius) wat in 'n kubus waarvan die kante afmetings het van 1/10<sup>de</sup> van 'n meter. Een kilogram is ongeveer 2.2&nbsp;[[pond]]. Die kubiese ruimte is ook 'n [[liter]] genoem sodat die volumes van verskillende vloeistowwe maklik daarmee vergelyk kon word. Teen [[1799]] is 'n platinumsilinder vervaardig om as die standaardgewig vir 'n kilogram te dien, dus het geen watergebaseerde standaard ooit gedien as die primêre standaard toe die metrieke stelsel elders in gebruik geneem is nie. In [[1890]], vyftien jare nadat die [[Meterkonvensie]] onderteken is, is die silinder met 'n ander vervang wat uit 90% platinum-, 10% iridiumlegering bestaan het en het sedertdien as die standaard bly dien en word in 'n kluis deur die [[BIPM|Internasionale Buro vir Mate en Gewigte]] in [[Sèvres]], vlakby [[Parys]] bewaar.
 
Line 81 ⟶ 85:
* Simbole word in enkelvoud geskryf, bv 25&nbsp;kg (en nie "25&nbsp;kge" nie, ook nie "25&nbsp;kgs" in Engels nie).
* Simbole, anders as afkortings, het geen punt (.) aan die einde nie.
* Eenhede is selfstandige naamwoorde en hul vorm volg gewone reëls vir die taal in kwessie. Dus in Afrikaans is die eerste letter van 'n eenheid 'n klein letter (behalwe as dit die eerste woord 'n sin is). Aan die ander kant, as 'n mens in Duits skryf, is die eerste letter van 'n eenheid 'n hoofletter want, volgens the Duitse spelreëls, is die eerste letter van selfstandige naamwoorde altyd 'n hoofletter.
* Volgens [[ISO]] 80000 is dit verkies dat eenheids simbole in regop Romeinse letters gedruk word en dat groothede in skuinsgedrukte letters gedruk word.<ref>{{cite book
|url= http://www.bipm.org/utils/common/documents/jcgm/JCGM_200_2008.pdf
Line 91 ⟶ 95:
* 'n Spasie moet tussen die getalle en die simbole gelaat word: 2.21&nbsp;kg, 7.3·10<sup>2</sup>m<sup>2</sup>. Daar is 'n uitsondering op hierdie reël. Die simbole vir vlakke se hoeke in grade, minute en sekondes ( °, ′ en ″) word direk na die getal geplaas met geen spasie tussenin nie.
* SI gebruik spasies om desimale syfers in stelle van drie te skei. Bv. 1&nbsp;000&nbsp;000 of 342&nbsp;142 (in teenstelling met die kommas en punte van ander stelsels, bv. 1,000,000 of 1.000.000).
* Skeidings vir desimale breuke mag of 'n komma (volgens die Franse praktyk) gebruik of 'n punt (volgens die Britse praktyk) gebuik.<ref>{{cite web
{{cite web
|url = http://www.bipm.org/fr/CGPM/db/9/7/
|title = Résolution 7 de la 9e CGPM (1948)
|language=Frans}}
<br />
{{cite web
|url = http://www.bipm.org/en/CGPM/db/9/7/
|title = Resolution 7 of the 9th CGPM (1948)
|language = Engels
|publisher = BIPM}}</ref> In Suid-Afrika is die amptelike desimale skeidingskarakter die komma.<ref>{{cite web
|publisher = BIPM}}
</ref> In Suid-Afrika is die amptelike desimale skeidingskarakter die komma.<ref>{{cite web
|url = http://www.dfa.cornell.edu/treasurer/cashoperations/cashmanagement/internationalfunds/conversion.cfm
|title = International Currency Conversion
Line 115 ⟶ 117:
 
== Eenhede ==
[[Lêer:SI base units2.svg|duimnael|Verhouding tussen die sewe basiseenhede. LW dat die [[newton]] en die [[watt]] afgeleide eenhede is.]]
=== Basiseenhede ===
[[Lêer:SI base units2unit.svg|duimnael|Verhouding tussen die sewe basiseenhede. LWLet op dat die [[Newton (eenheid)|newton]] en die [[Drywing|watt]] afgeleide eenhede is.]]
[[Lêer:Relations between New SI units definitions.svg|duimnael|Voorgestelde afhanklikhede van die SI-stelsel se basiseenhede (in kleur) van die presies gedefinieerde natuurlike konstantes (in grys, buitekant). Byvoorbeeld is die definisie van die [[meter]] (m) gebaseer op die [[ligsnelheid]] (c) en die definisie van die [[sekonde]] (e); die meter is op sy beurt nodig vir die definisie van [[kilogram]] (kg), [[kelvin]] (K) en [[candela]] (CD).]]
Die volgende eenhede is die fundamentele eenhede waaruit al die ander afgelei is, hulle is dimensioneel onafhanklik. Die definisies hieronder word algemeen aanvaar.<ref name=SI />{{rp|§&nbsp;2.1}}
 
Line 162 ⟶ 165:
* [[SI-eenhede vernoem na mense]]
 
== BronneVerwysings ==
{{Verwysings|2}}
 
== Verdere leeswerk ==
* I. Mills, Tomislav Cvitas, Klaus Homann, Nikola Kallay, IUPAC: ''Quantities, Units and Symbols in Physical Chemistry'', 2de uitgawe, Blackwell Science Inc 1993, ISBN 0-632-03583-8.
* Kennis, 1980, vol 3, bl. 466-467, ISBN 0 7981 0825 8
 
== Eksterne skakels ==
''; Amptelik''
* [http://www.bipm.fr/en/si/ BIPM (SI-agentskap vir stelselonderhoud)] (tuisblad)
* [http://www.bipm.org/en/publications/brochure/ BIPM reference] (SI-verwysings)
* [http://www.iso.ch/iso/en/CatalogueDetailPage.CatalogueDetail?CSNUMBER=5448&ICS1=1 ISO 1000:1992 ''SI-eenhede en aanbevelings vir die gebruik van hulle veelvoude'']
 
''; Inligting''
* [http://physics.nist.gov/cuu/Units/index.html US NIST reference on SI]
** [http://ts.nist.gov/ts/htdocs/200/202/pub814.htm#chart chart]
Line 178 ⟶ 185:
* [http://www.unics.uni-hannover.de/ntr/russisch/si-einheiten.html5 Cyrillic transcription of SI symbols]
* Judson, Lewis B., ''Weights and Measures Standards of the United States: A brief history'', [[NIST|NBS]] Special Publication 447, oorspronklik uitgereik in Oktober 1963, opgedateer in Maart 1976 ([https://www.nist.gov/sites/default/files/documents/2017/04/28/sp-447-2.pdf 46 bladsy PDF lêer])
 
''; Pro-metrieke-stelsel drukgroepe''
* [http://niagara.cioc.ca/details.asp?RSN=5108&Number=0 Die Canadian Metric Association]
* [http://www.ukma.org.uk/ Die UK Metric Association]
* [http://lamar.colostate.edu/~hillger/ Die U.S. Metric Association (USMA)]
 
== Verdere leeswerk ==
* I. Mills, Tomislav Cvitas, Klaus Homann, Nikola Kallay, IUPAC: ''Quantities, Units and Symbols in Physical Chemistry'', 2de uitgawe, Blackwell Science Inc 1993, ISBN 0-632-03583-8.
* Kennis, 1980, vol 3, bl. 466-467, ISBN 0 7981 0825 8
 
{{Normdata}}