Klassisisme

Met die term Klassisisme word ʼn stroming in die beeldende kunste en die literatuur aangedui wat die kunsvorme van die Klassieke Oudheid as ideaal beskou het. In 'n enger sin is die Klassisisme ʼn 17e-eeuse stroming met Frankryk as die bakermat. Die belangrikste verteenwoordigers was die Franse skilder Poussin, die Nederlandse argitek Jacob van Campen en die Franse toneelskrywers Racine en Molière.

Algemene oorsig

Die Klassisisme is 'n stroming wat reëlmatig in die geskiedenis van die kuns voorkom. Oor die algemeen dui dit elke styl aan wat van wee die suiwerheid van vorm en harmoniese samehang van elemente aan die Klassieke Oudheid herinner. Die 17e-eeuse klassisisme was by uitstek 'n Franse beweging wat tydens die bewind van Lodewyk XIV ontstaan het. Die beweging was egter nie tot Frankryk beperk nie, maar het ook die beeldende kunste en letterkunde in ander dele van Europa beïnvloed.

Kunstenaars en skrywers wat tot die beweging behoort het, het gestreef na ʼn skoonheidsideaal wat aan die Klassieke Oudheid ontleen is. Harmonie en perfektheid was die sentrale kenmerke, en orde, maat en strakke komposisie was die voorwaardes waaraan die kunswerke moes voldoen. In die tweede helfte van die 17e eeu is die ideaal deur ʼn paar teoretici, naamlik die Italiaanse beeldende kunstenaar Bellori en die Franse letterkundige Boileau, op skrif gestel.

Die belangrikste klassisistiese werke was toe reeds voltooi. In die beeldende kuns word die Klassisisme gesien as 'n onderstroming van die Barok, wat toe die heersende styl was. Dit het aan die begin van die 17e eeu eerste in Italië posgevat en daarna na Frankryk versprei. Die belangrikste skilder was Nicolas Poussin (1593/ 94-1665), terwyl die Nederlander Jacob van Campen een van die mees vooraanstaande klassisistiese argitekte was.

Die Klassisisme het aan die begin van die 17e eeu ook sy verskyning in die letterkunde gemaak, maar in teenstelling met die beeldende kunste was dit tot Frankryk beperk en is dit as 'n reaksie op die Barok beskou. Die belangrikste Franse skrywers was Racine (1639- 1699) en Molière (1622- 1673). Die Klassisisme het in die 18e eeu in die Engelse letterkunde posgevat in die werke van onder andere Alexander Pope en Samuel Johnson, wat hulleself die "Augustyne" genoem het.

In Duitsland het die Franse Klassisisme weer die werk van die 18e-eeuse letterkundiges Lessin en Wieland beïnvloed. Die Duitse klassisistiese letterkunde het 'n hoogtepunt bereik in die werk van Goethe en Schiller. In Nederland is die Franse voorbeeld deur veral die sogenaamde diggenootskappe (Nil volentibus arduum, 1669) nagevolg. Die streng reglementering wat die Klassisisme in die digkuns gebring het, was 'n voorloper van die rasionalistiese gees van die Verligting.

Gedurende die tydperk 1760 tot 1840 het die beeldende kunste opnuut sterk klassisistiese tendense getoon. Die tydvak is vroeër eweneens die Klassisisme genoem, maar om verwarring te voorkom, word dit vandag die Neo-Klassisisme genoem. Net soos tydens die Klassisisme van die 17e eeu is die kunswerke van ou Rome en Griekeland as voorbeeld geneem vir die Neo-Klassisisme. Daarnaas het die Egiptiese Oudheid ook as bron van inspirasie gedien.

Letterkunde

Die leer van die Klassisisme was gegrond op die navolging van die klassieke, met die klem op die rede en die menslike natuur. Die reëls van die klassisistiese letterkunde is deur Boileau op skrif gestel nadat die belangrikste klassisistiese werke reeds geskryf was. Die tydperk wat die Klassisisme voorafgegaan het, word die Pre-Klassisisme genoem. Francois de Malherbe (1555-1628) kan beskou word as die grondlegger van die klassisistiese digkuns. Hy het die skryftegniek vooropgestel en ʼn gedig moes logies en suiwer opgebou wees.

Die taal moes duidelik en suiwer wees en die rym en metrum moes aan vasgestelde reëls beantwoord. Malherbe het die "misbruik" van retoriese beelde en enjambement veroordeel, want hy het gemeen dat dit in stryd was met die harmoniese geheel wat 'n gedig veronderstel is om te wees. In sy eie werk kan die oorgang van die Barok na die Klassisisme duidelik gesien word. Die Paryse salonne was die belangrikste sentrums van die letterkunde. Dit is hier waar die "préciosité", 'n afsonderlike stroming, na 1650 ontwikkel het.

Hoewel die skrywers wat tot die beweging behoort het, 'n voorkeur getoon het vir die bizarre en die gekunstelde, het hulle die klassieke norme vir maat en komposisie in hulle werk toegepas. Aanvanklik was die "préciosité" 'n sosiale verskynsel. In die salonne het daar ʼn toenemende gevoel van verset gekom teen die ondergeskikte rol wat die vrou in die huwelik gespeel het en dit het gepaard gegaan met ʼn hernieude idealisering van die liefde en die strewe na uiters verfynde omgangsvorme.

Hierdie verfyning kon ook in die literatuur waargeneem word. Die werklike Klassisisme het veral in die tydperk tussen 1660 en 1680 ontwikkel. In die tyd het die belangrikste tragedies van Jean Racine, die belangrikste komedies van Molière en die fabels van La Fontaine verskyn. Die skrywers stem ooreen in hul bewondering vir die Klassieke, waaruit baie van hulle beginsels geneem is. 'n Literêre kunswerk moes die menslike natuur, die enigste waarheid wat die publiek kon behaag, weergee.

Bowendien moes 'n werk ook algemeen moralisties wees. Volgens Boileau was daar 'n "absolute skoonheid" wat net die klassieke skrywers reg benader het. Om dieselfde ideaal te kon bereik, moes die digter hom in alle opregtheid laat lei deur die voorbeeld van die Klassieke Oudheid en sy eie gevoelens ondergeskik stel aan die werking van die rede. Dit was die taak van die digter om die mens weer te gee soos hy in wese is, sonder om 'n abstrakte model van hom te maak.

Alle literêre genres wat die Klassieke nagevolg het, moes hulle na die wil van die publiek skik, want die het slegs die waarheid aanvaar indien die onderwerp ook waarskynlik was. Dan moes die aanbieding daarvan ook aan die eise van welvoeglikheid voldoen. Dit was byvoorbeeld ongehoord dat gevegte of tweegevegte in die opvoering van 'n tragedie op die verhoog plaasvind. Die genres moes ook wat taal, styl en versvorm betref, aan vaste reëls voldoen wat hoofsaaklik aan Aristoteles en Horatius ontleen is. Die tragedie moes hom streng hou by die 3 eenhede van plek, tyd en handeling. Die eenheid van die stuk moes tot uiting kom in 'n duidelike uiteensetting van die probleem in die eerste reëls, 'n handeling wat waar en waarskynlik was, en ʼn vinnige ontknoping. Die ontknoping moes 'n onverwagte wending gee aan die intrige, en boonop uit die intrige self spruit.

Beeldende kuns

Die term Klassisisme word in die beeldende kunste nie net in ʼn algemene sin gebruik nie, maar ook vir 'n stroming in die Barok van die 17e eeu wat veral in Rome en Frankryk en soms in die Noordelike Nederlande voorgekom het. Die 17e-eeuse Klassisisme het grotendeels ontstaan as reaksie op 2 verskynsels in die Italiaanse kuns: die 16e-eeuse maniërisme, wat na die buitensporige en die ongewone geneig het en die vroeg-17e-eeuse naturalisme van Caravaggio en sy volgelinge.

Caravaggio is daarvan beskuldig dat hy die werklikheid direk wou voorstel sonder om hom te hou by die reëls wat deur die kunsteoretici neergelê is. Volgens een van die kunsteoretici, die Italianer Giovanni Pietro Bellori (1615-1696), moes die kunstenaar nie net die natuur as voorbeeld neem nie, maar ook die prysenswaardige kwaliteite van sy voorgangers, sowel van die antieke skilders (wat geen werke nagelaat het nie maar oor wie geskryf is) as van die beroemde Renaissanceskilders Raphael, Correggio en Titiaan.

Bellori het die teorie ontwikkel uit sy bewondering vir die werk van Annibale Carracci (1560-1609), 'n Barokskilder. Die Klassisisme het van Rome na Frankryk versprei, veral deur die toedoen van die beroemde Franse skilder Nicolas Poussin (1593/94-1665), wat hoolsaaklik in Rome gewerk het. In 1663 is hy as direkteur van die Paryse kunsakademie aangestel, van waar hy die Klassisisme as die enigste amptelike styl gepropageer het. As gevolg hiervan is die onderwys streng gereglementeer.

Die belangrikste deel van die onderrig was om van antieke beelde en werke van Renaissance-kunstenaars af te werk. Dit het daartoe bygedra dat Frankryk die land was met die meeste aanhangers van die Klassisisme. Beeldhouers in die klassisistiese styl was Francois Girardon (1628-1715) en Antoina Coisevoix (1640-1720). Hulle was albei werksaam aan die hof van Versailles. Voorbeelde van die klassisistiese boukuns is die oosvleuel van die Louvre in Parys, wat in 1665 deur Claude Perrault (1613-1688) ontwerp is, en dele van die paleis wat deur Hardouin-Mansart (1646-1708) ontwerp is. Die boustyl word ook elders in Europa aangetref, byvoorbeeld in Nederland in die stadhuis-op-die-Dam (Amsterdam), wat deur Jacob van Campen (1595-1657) ontwerp is.

Die teorieë van die Klassisisme het eeue later die grondslag vir die Neo-Klassisisme gevorm, wat net so sterk op die Oudheid en op Raphael gebaseer was en opnuut in Parys opgang gemaak het. Die Rococo het die skeiding tussen die Klassisisme en die Neo-Klassisisme gevorm.

Verwysings

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409559 band