Wikipedia

Xhosa: Verskil tussen weergawes

Blaai deur geskiedenis
← Ouer wysigingNuwer wysiging →
Content deleted Content added
VisueelWikiteks
Uitleg van bronteks
Bygewerk
Lyn 1:
:''Hierdie artikel handel oor die Xhosataal. Vir die etniese groep van Suid-Afrika, sien [[Xhosas]].''
{{Inligtingskas Taal
|naam=Xhosa
|inheemsenaam=''isiXhosa''
|uitspraak=[isikǁʰɔ́ːsa]
|familiekleur=Niger-Kongo
|state={{vlagland|Lesotho}}<br />{{vlagland|Suid-Afrika}}
|streek=[[Oos-Kaap]], [[Wes-Kaap]]
|sprekers=8,2 miljoen (moedertaal, 2011)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.ethnologue.com/language/xho | title=Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Xhosa | publisher=[[Ethnologue]] | accessdate=2117 Januarie 20162019}}</ref><br />11 miljoen (tweede taal in Suid-Afrika, 2002)<ref>{{en}} Webb, Vic. 2002. "Language in South Africa: the role of language in national transformation, reconstruction and development." ''Impact: Studies in language and society,'' 14:78</ref>
|rang=90
|skrif=[[Latynse alfabet]]
Line 18 ⟶ 19:
|fam8=Suidelike Bantoetale
|fam9=[[Nguni-taalfamilie|Nguni]]
|nasie={{vlagland|Suid-Afrika}}<br />{{vlagland|Zimbabwe}}
|agentskap=[[Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad]]
|iso1=xh|iso2=xho|iso3=xho
|kaart=
}}
 
'''Xhosa''' (''isiXhosa'', [isikǁʰɔ́ːsa], {{Audio|Xhosa.ogg|luister}} in Xhosa) is die [[taal]] van die [[Xhosas]] en is een van die elf [[Amptelike taal|amptelike landstale]] van [[Suid-Afrika]]. Dit word deur sowat 8,2 miljoen mense as moedertaal gepraat (2011-sensus). Dit maak dit die taal met die tweede meeste moerdertaalsprekers in Suid-Afrika ná [[Zoeloe]]. Omtrent 11 miljoen mense gebruik Xhosa as tweede taal, en dit is die tweede mees verspreide taal in Suid-Afrika. Die taal is ook nou verwant aan Zoeloe en is deel van die [[Nguni-taalfamilie]]: Xhosa en Zoeloe is onderling verstaanbaar en kan byna as dialekte van dieselfde taal gesien word. Xhosa is een van die amptelike tale van [[Zimbabwe]].▼
 
[[Lêer:South Africa 2011 Xhosa speakers proportion map.svg|duimnael|links|Suid-Afrikaanse distrikte met 'n meerderheid van Xhosataliges in 2011:<br />
{{columns-list|2|
{{Kolomme2
{{sleutel|#EDF8E9|0–20%}}
|Kolom1=
{{legendsleutel|#EDF8E9BAE4B3|0–2020–40%}}
{{legendsleutel|#BAE4B374C476|20–4040–60%}}
{{legendsleutel|#74C47631A354|40–6060–80%}}
{{legendsleutel|#006D2C|80–100%}}}}]]▼
|Kolom2=
{{legend|#31A354|60–80%}}
▲{{legend|#006D2C|80–100%}}}}]]
[[Lêer:South Africa 2011 Xhosa speakers density map.svg|duimnael|links|Geografiese verspreiding van Xhosa in Suid-Afrika ná bevolkingsdigtheid per vierkante kilometer in 2011:<br />
{{columns-list|2|
{{Kolomme2
{{sleutel|#ffffcc|<1/km²}}
|Kolom1=
{{legendsleutel|#ffffccffeda0|&lt;1 1–3/km²}}
{{legendsleutel|#ffeda0fed976|1–3 3–10/km²}}
{{legendsleutel|#fed976feb24c|3–10 10–30/km²}}
{{legendsleutel|#feb24cfd8d3c|10–30 30–100/km²}}
{{legendsleutel|#fd8d3cfc4e2a|30–100 100–300/km²}}
{{sleutel|#e31a1c|300–1000/km²}}
|Kolom2=
{{legendsleutel|#fc4e2abc0026|100–300 1000–3000/km²}}
{{legendsleutel|#e31a1c800026|300–1000 >3000/km²}}}}]]
{{legend|#bc0026|1000–3000 /km²}}
{{legend|#800026|&gt;3000 /km²}}}}]]
[[Lêer:Stellenbosch Magistrate's Office (entrance).JPG|duimnael|links|Drietalige regeringsgebou-teken in [[Afrikaans]], [[Engels]] en Xhosa in [[Stellenbosch]]]]▼
[[Lêer:Henry Hare Dugmore (ca. 1890).jpg|duimnael|Henry Hare Dugmore, 'n [[Engeland|Engelsman]] wat vlot in Xhosa geword het en die eerste vertaling van die [[Bybel]] in Xhosa in 1859 gepubliseer het]]▼
 
▲'''Xhosa''' (''isiXhosa'' [isikǁʰɔ́ːsa] {{Audio|Xhosa.ogg|luister}} in Xhosa) is die [[taal]] van die [[Xhosas]] en is een van die elf [[Amptelike taal|amptelike landstale]] van [[Suid-Afrika]]. Dit word deur sowat 8,2 miljoen mense as moedertaal gepraat (2011-sensus). Dit maak dit die taal met die tweede meeste moerdertaalsprekers in Suid-Afrika ná [[Zoeloe]]. Omtrent 11 miljoen mense gebruik Xhosa as tweede taal, en dit is die tweede mees verspreide taal in Suid-Afrika. Die taal is ook nou verwant aan Zoeloe en is deel van die [[Nguni-taalfamilie]]: Xhosa en Zoeloe is onderling verstaanbaar en kan byna as dialekte van dieselfde taal gesien word. Xhosa is een van die amptelike tale van [[Zimbabwe]].
 
Die taal was oorspronklik slegs 'n spreektaal gewees (soos baie ander inheemse tale van Afrika). Eers sedert persone van [[Europa|Europese]] afkoms, soos die Engelsman [[Henry Hare Dugmore]], die taal bestudeer en 'n [[grammatika]] ontwikkel het vir 'n geskrewe taal, kon mense ook in Xhosa skryf. Alle oorvertellings was dus mondelings, of in 'n ander taal wat neergeskryf kon word. Daarom is dit ook moeilik om geskrewe geskiedenis te vind.
 
== Woorde ==
[[Lêer:Smoke-free.jpg|duimnael|Drietalige teken in Engels, Afrikaans en Xhosa by 'n rookvrye gebou in [[Langa]]]]▼
[[Lêer:Water Crisis.jpg|duimnael|Drietalige waarskuwing in Engels, Afrikaans en Xhosa tydens die [[Kaapstadse waterkrisis]]]]▼
Algemene woorde en frases:
{| class="wikitable" style="font-size: 85%"
Line 94 ⟶ 86:
 
== Grammatika ==
▲[[Lêer:Stellenbosch Magistrate's Office (entrance).JPG|duimnael|links|Drietalige regeringsgebou-teken in [[Afrikaans]], [[Engels]] en Xhosa in [[Stellenbosch]]]]
▲[[Lêer:Henry Hare Dugmore (ca. 1890).jpg|duimnael|Henry Hare Dugmore, 'n [[Engeland|Engelsman]] wat vlot in Xhosa geword het en die eerste vertaling van die [[Bybel]] in Xhosa in 1859 gepubliseer het]]
▲[[Lêer:Smoke-free.jpg|duimnael|Drietalige teken in Engels, Afrikaans en Xhosa by 'n rookvrye gebou in [[Langa]]]]
▲[[Lêer:Water Crisis.jpg|duimnael|Drietalige waarskuwing in Engels, Afrikaans en Xhosa tydens die [[Kaapstadse waterkrisis]]]]
[[Lêer:Koosa keele häälikud.JPG|duimnael|Xhosa-alfabet en uitspraak]]
Nes in ander Bantoetale speel in Xhosa se grammatika die voorvoegsels wat die selfstandige naamwoord se klasse aangee of daarna verwys 'n baie belangrike rol. In Xhosa is daar nog 13 klasse wat onderskei kan word. In proto-Bantoe was dit 25 gewees en in Xhosa grammatika word gewoonlik die nummering van proto-Bantoe aangehou. Xhosa het die klasses 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,14 en 15. Klasses 12, 13 en 16-25 kom nie meer voor nie.
 
=== Selfstandige naamwoorde ===
==== Naamvalle ====
Daar is drie naamvalle wat onderskei kan word, die nominatief, die vokatief en die lokatief. Daar bestaan 'n vierde vorm, die predikatiefvorm wat nie regtig 'n naamval genoem kan word nie.
 
Line 102 ⟶ 100:
Alle selfstandige naamwoorde het in die nominatief 'n voorvoegsel wat gewoonlik uit twee dele opgebou is, hoewel soms die tweede deel weggelaat word. Byvoorbeeld:
 
: Klasse 1
: ''um''ntu -– (die) mens; die stam is -ntu en die voorvoegsel um- bestaan uit die voorklinker u- en die element -m-.
: ''u''Joni -– John; die stam is Joni en in hierdie geval word net die voorklinker u- gebruik
: Klasse 5
: ''ili''so -– (die) oog; die stam is -so; die voorklinker is i- en die tweede element -li-
: ''i''hashe -– (die) perd; die stam is -hashe; daar is net 'n voorklinker i-. Die tweede element (-li-) word weggelaat.
 
===== Vokatief =====
Die voorklinker word weggelaat, indien die woord as a vokatief gebruik word of indien die sin 'n negatiewe betekenis het. Dit kan beteken dat die tweede deel weer terugkeer:
 
: Andiboni ''m''ntu -- ek sien geen mens (Die voorklinker u- word weggelaat)
: Andiboni '''''li'''''hashe -- ek sien geen perd (Die voorklinker i- word weggelaat, maar die weggelate element -li- keer terug).
 
: Oomama -– die moeders (Die voorvoegsel 'abo' het 'oo' geword)
: Bomama! - Moeders (Die tweede deel bo- keer terug in die vokatief)
 
===== Lokatief =====
In die lokatiefnaamval verander die voorklinker
 
: ''i''Rhawutini -- die stad Johannesburg
: ''e''Rhawutini -- in Johannesburg
 
Sommige lokatiewe kry ook 'n agtervoegsel -ini wat palatalisasie kan veroorsaak
 
: umzi -– emzini --(in die) nedersetting
: umlambo -– emla''nj''eni -- (in die) rivier
 
Die lokatief dui meestal 'n plek aan, maar daar is ander betekenisse:
 
: inkosi -- hoof, baas
: Nkosi! -- Here!
: enkosi! -- dankie!
 
===== Predikatief =====
Die predikatiefvorm kry nóg 'n voorvoegsel. Dit is ng- vir klasse 1 en l- vir klasse 5. Dit word gebruik waar Afrikaans die koppelwerkwoord "wees" gebruik:
 
: uJoni u'''ng'''umntu -- John is 'n mens
 
Dit word egter ook in passiewe sinne gebruik, waar Afrikaans die ''agens'' met "deur" aangee:
 
: uJoni uyabonwa '''l'''ihashe -- John word '''deur''' die perd gesien.
 
==== Ooreenkomende voorvoegsels ====
Die voorvoegsel gee aan tot watter klasse die selfstandige naamwoord behoort. Vir umntu is dit klasse 1, vir ihashe klasse 5. Ander woorde in die sin wat na dié woord verwys kry 'n ''ooreenkomende voorvoegsel'' om na hierdie klasse aan te dui. Byvoorbeeld vir 'n werkwoord soos -hamba wat loop beteken:
 
: umntu '''u'''yahamba
: ihashe '''li'''yahamba.
 
===== Klasse 1 en 2 =====
Line 156 ⟶ 154:
 
Die volledige voorvoegsels is um- (klasse 1) en aba- (klasse 2)
: umfundi -- abafundi (student -studente)
 
Vir persoonsname word die gereduseerde voorvoegsels u- en oo- gebruik
 
: uThemba -- ooThemba (Themba -- Themba hulle)
 
Die voorvoegsel vir die werkwoord is u- en aba-
 
: umfundi uyahleka -- abafundi bayahleka (die student(e) lag)
 
===== Klasse 3 en 4 =====
Line 183 ⟶ 181:
Hierdie klasse kan meervoude van klasse 5 wees, maar dit kan ook woorde met 'n kollektiewe betekenis wees, soos volke of stowwe.
 
: amanzi -– water
: amandla -– mag
: amaBhulu -– Afrikaners, Boere
 
Die voorvoegsel is ama-
Line 195 ⟶ 193:
Hierdie klasse bevat alle tale of ook gewoontes, kulturele gebruike.
 
: umXhosa -- 'n Xhosa (persoon)
: isiXhosa -- die Xhosataal
 
Ook leenwoorde wat met s- begin kan in hierdie klasse kom:
 
: isikolo -- izikolo (skool -– skole)
 
===== Klasse 9 en 10 =====
Line 224 ⟶ 222:
Hierdie klasse bevat die infinitiewe van die werkwoord wat ook as selfstandige naamwoord gebruik kan word
 
: ukutya -- om te eet (ww); kos (s.nw).
 
==== Meerklassige woorde ====
Line 233 ⟶ 231:
Die gebiedende wys is eenvoudig die stam van die werkwoord. In die meervoud word -ni tegevoeg.
 
: Jonga! -- Kyk!
: Jongani! -- Kyk (julle)!
 
==== Infinitief ====
Line 241 ⟶ 239:
Daar is party agtervoegsels wat die betekenis van die werkwoord subtiel kan verander. Byvoorbeeld, werkwoorde het eie vorme vir die passief op -wa
 
: ukubona -– sien
: ukubon'''wa''' -– gesien word.
 
Die agtervoegsel -la betrek die werkwoord op 'n voorwerp, soos "be-" of "na" in Afrikaans
 
: ukubonela -– bekyk
 
Daar is dikwels ook 'n kausatiefvorm op -isa:
 
: ukubon'''isa''' -– toon
 
Soms is daar 'n resiproke vorm op -na
 
: ukubona'''na''' -– mekaar sien
 
Die negatief kry gewoonlik 'n dubbel ontkenning:
 
: uku'''nga'''bon'''i''' -– nie sien nie
 
==== Indikatief ====
Line 291 ⟶ 289:
Die teenwoordige tyd (continuous tense) het -ya- tussen die onderwerp se voorvoegsel en die stam:
 
: ndiyabona -- ek sien
 
Met 'n lydende voorwerp word dit:
 
: ndiyakubona -- ek sien kou
: ndiyalubona -- ek sien dit; waarby die "dit" verwys na 'n naamwoord uit klasse 11.
 
Die negatief het 'n dubbele ontkenning:
 
: '''a'''ndibon'''i''' -– ek sien nie
: '''a'''ndikubon'''i''' -– ek sien jou nie
: '''a'''ndilubon'''i''' -– ek sien dit(11) nie
 
== Sien ook ==
Line 314 ⟶ 312:
== Eksterne skakels ==
{{Interwiki|kode=xh}}
{{CommonsKategorie|Xhosa language|Xhosa}}
{{Wikt|Xhosa}}
=== Taalhulpmiddels ===
Line 326 ⟶ 324:
* [http://translate.org.za/index.php?lang=af Translate.org.za] – 'n Projek om vrye en oopbronsagteware in Xhosa en ander Suid-Afrikaanse tale te vertaal
* [http://pootle.translate.org.za/xh/ Pootle] – aanlyn vertaling van Xhosa oopbronsagteware
 
<br/>
{{Taalsaadjie}}
<br/>
{{Tale van Suid-Afrika}}
{{Normdata}}
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/wiki/Xhosa"