Iran: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
No edit summary |
k Hersien & skakels |
||
Lyn 22:
|leiertitels = <br />• Opperleier<br />• [[President]]<br />• Adjunkpresident
|leiername = [[Ali Khamenei]]<br />[[Hassan Rohani]]<br />[[Eshaq Jahangiri]]
|oppervlak_rang = 18<sup>
|oppervlak_grootte =
|oppervlak = 1 648 195
|oppervlakmi² = 636 372
|persent_water = 7,07
|bevolking_skatting = 81
|bevolking_skatting_jaar =
|bevolking_rang = 18<sup>
|bevolking_sensus = 77 176 930<ref>{{fa}} [http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911203000204 farsnews.com: جمعیت ایران به ۷۷.۱ میلیون نفر رسید]</ref>
|bevolking_sensus_jaar = 2013
Lyn 35:
|bevolkingsdigtheidmi² = 124,3
|bevolkingsdigtheidrang = 162<sup>ste</sup>
|BBP_PPP = $1
|BBP_PPP_rang = 18<sup>
|BBP_PPP_jaar =
|BBP_PPP_per_kapita = $
|BBP_PPP_per_kapita_rang = 70<sup>ste</sup>
|BBP = $
|BBP_rang = 27<sup>ste</sup>
|BBP_jaar =
|BBP_per_kapita = $
|BBP_per_kapita_rang = 98<sup>ste</sup>
|onafhanklikheidstipe = '''Vereniging'''<ref>{{en}} {{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media |title=Encyclopædia Britannica Encyclopedia Article: Media ancient region, Iran |publisher=Britannica.com |accessdate=12 Oktober 2013}}</ref>
|onafhanklikheidsgebeure = • [[Mede|Mediese Ryk]]<br />•
|onafhanklikheidsdatums = <br /><br />[[625 v.C.]]<br />[[550 v.C.]]<br />[[224]]<br />[[1501]]<ref>{{en}} {{cite book|author=Andrew J. Newman|title=Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire|url=http://books.google.com/books?id=afsYCq1XOewC|accessdate=21 Junie 2013|date=21 April 2006|publisher=I.B.Tauris|isbn=978-1-86064-667-6}}</ref><br />[[1 April]] [[1979]]<br />[[24 Oktober]] [[1979]]<br />[[28 Julie]] [[1989]]
|MOI = {{wins}} 0,
|MOI_rang =
|MOI_jaar =
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|hoog}}
|Gini =
|Gini_rang =
|Gini_jaar =
|Gini_kategorie = {{kleur|#fc0|medium}}
|geldeenheid = [[Rial]] (<big>ريال</big>)
Lyn 63:
|tydsone_somer = Iranse Somertyd
|utc_afwyking_DST = [[UTC+04:30|+04:30]]
|internet_domein = [[.ir]]<br />[[ایران.]]
|skakelkode = 98
|voetskrif =
}}
'''Iran''' ([[Persies]]:
Met 'n oppervlakte van meer as 1,6 miljoen km² is Iran die 18de grootste land ter wêreld met 'n etnies diverse bevolking van
* die kusgebied langs die [[Kaspiese See]] in Noordwes-Iran met sy [[vissery]]bedryf, [[rys]]lande en [[tee]]plantasies;
* Khoezestan in Suid-Iran met sy olievelde en [[suiker]]plantasies;
Lyn 86:
Iran, waar een van die oudste beskawings ontstaan het, het van oudsher sy onafhanklikheid gehandhaaf, alhoewel die land tydelik onder Britse, Russiese en Amerikaanse invloed gestaan het. Die Westersgesinde, outoritêre, maar ook sekulêre monargistiese bewind van [[Mohammad Reza Pahlavi|Mohammad Reza Sjah Pahlavi]] is in die [[Irannese Rewolusie]] van 1979 omvergewerp. Die nuwe geestelike leier, [[ajatolla]] [[Ruhollah Khomeini]], het as integrasiefiguur van 'n breë opposisiebeweging gedien waarin uiteenlopende politieke groepe verenig is.
Interne magstryde en die oorlog met Irak, wat in September 1980 met 'n Irakse aanval begin het en agt jaar sou voortduur, het uiteindelik 'n unieke hibriede politieke bedeling laat ontstaan met 'n Grondwet waarin republikeins-demokratiese en teokraties-outoritêre elemente verenig is, alhoewel die politieke lewe tans deur die laasgenoemde oorheers word.<ref>{{de}} [http://www.bpb.de/internationales/asien/iran/40110/das-politische-system ''Bundeszentrale für politische Bildung (bpb): Die Islamische Republik Iran'']</ref>
Ondanks sy ideologiese teenstrydighede, binne- en buitelandse krisisse, 'n groeiende opposisiebeweging (die sogenaamde Groen Beweging) en die interne rigtingstryd in die heersende politieke en godsdienstige kringe is die politieke ontwikkeling van die Islamitiese Republiek van Iran, soos dit sedert 1979 bekendstaan, in die eerste drie dekades van sy bestaan deur betreklike stabiliteit gekenmerk.
Lyn 97:
[[Lêer:Mappa di Eratostene.jpg|duimnael|Moderne rekonstruksie van Eratosthenes se ou wêreldkaart van omtrent 200 v.C. wat die name ''Ariana'' en ''Persis'' gebruik]]
Die plaaslike bevolking het van oudsher na die land as ''Iran'' verwys, 'n afkorting van die Middel-Persiese ''Eran Sjar''.
Die huidige Persiese landsnaam ''Iran'' (ایران) is afgelei van die Proto-Iranse term ''Aryānā'' en die Oud-Iranse ''Aryānām Xšaθra'' wat albei "Land van die Ariërs" beteken. Die term ''Ērān'' kom in 'n 3de eeuse inskripsie uit die
Daarenteen is in die westerse wêreld van oudsher tot in die 20ste eeu na Iran as ''Persië'' verwys, hoofsaaklik weens die invloed van [[Grieke|Griekse]] skrywers wat die land ''Persis'' (Περσίς) of "Land van die [[Perse]]" genoem het.<ref>{{de}} Mahmoud Rashad: ''Iran: Geschichte, Kultur und lebendige Traditionen – antike Stätten und islamische Kunst in Persien.'' Keulen: DuMont 2006, bl. 9</ref> Persis (Pars) was die kernland van die Achemeniede wat in die 6de eeu v.C. die eerste groot [[Persiese Ryk]] gestig het. Met ''Pars'' of ''Persis'' is hier veral na die huidige provinsie Fars rondom die stad Sjiraz verwys waarvan ook die naam فارسی (''Farsi'') vir die Persiese taal afgelei is.
In 1935 het Rezā Shāh die wêreldgemeenskap gevra om na die land liewer as ''Iran'' te verwys. Sedert die Iranse Rewolusie van 1979 is die amptelike naam van die land "Islamitiese Republiek van Iran".
Lyn 139:
[[Lêer:Lake Urmia, Iranian Azerbaijan.jpg|duimnael|Die Urmia-soutmeer in die Noordwes-Iranse provinsie Azerbeidjan]]
[[Lêer:Tourists visit Meyghan Salt Lake in Winter.jpg|duimnael|Toeriste bring 'n besoek aan die Meyghan-soutmeer (provinsie Markazi) gedurende die wintertyd]]
Iran is op twee na die land met die meeste mensgemaakte damme wat hier hoofsaaklik vir hidroëlektriese kraglewering en waterlewering opgerig word. Die hoeveelheid damme het in sommige streke egter rampsalige gevolge vir die natuurlike omgewing. In Noordwes-Iran het Unesco 'n terrein van 463 000 hektaar rondom die Urmia-soutmeer, die grootste meer in Iran en die hele Midde- en Nabye Ooste, in 1976 tot biosfeerreservaat verklaar. Maar nadat veertig damprojekte langs die dertien riviere, wat as natuurlike watertoeloop vir die meer dien, verwesenlik is, het 85 persent van die meer opgedroog en sowat tien miljard ton sout agtergebly. 'n Ander ekologiese vraagstuk is die 18 000 merendeels onwettige watergate wat rondom die meer geboor is. Intussen is sand- en soutstorms 'n ernstige probleem in die gebied. Om die Urmiameer te regenereer, word jaarliks drie miljard kubieke meter water benodig.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/politik/wassermangel-verscharft-sich ''Transparency for Iran, 23 Maart 2014: Wassermangel verschärft sich'']</ref>
Dalende grondwatervlakke, wanbestuur en lang droogtes is die hoofredes vir die watertekort wat groot dele van Iran tans ly. Volgens amptelike statistieke het grondwatervlakke In 'n gebied van 100 miljoen hektaar (dus meer as die helfte van Iran se totale oppervlakte van 160 miljoen hektaar) het grondwatervlakke al drasties gedaal. Die druk op natuurlike waterhulpbronne, wat in sowat die helfte van Iran se waterbehoeftes voorsien, neem toe. Tans word hulle reeds oorbenut, en deskundiges vrees dat twaalf van Iran se dertig provinsies omstreeks 2050 volledig opgedroog sal wees.
Lyn 152:
Een van die belangrikste tegniese prestasies van antieke Persiese ingenieurs dateer uit die eerste millennium v.C. – die qanats, 'n reeks van ondergrondse waterkanale en vertikale skagte wat deur skuins tonnels met mekaar verbind is. Grond- en bronwater, wat in die berggebiede volop was, is opgevang en na die droë plato van Sentraal-Iran gelei. In nedersettings is die water in reservoirs gestoor om die bewoners van [[drinkwater]] te voorsien en velde en vrugteborde te besproei. Aangesien qanats ondergronds aangelê is, het slegs klein hoeveelhede water in Iran se warm klimaat verdamp.
Qanats is gewoonlik sowat een meter wyd met 'n maksimale hoogte van 180 sentimeter en lewer 'n gemiddeld van sestien liter water per sekonde op. Die gemiddelde lengte beloop vyftien kilometer, met enkele uitsonderings. So is die qanats, wat Yazd en Kerman van water voorsien, 70 kilometer lank. Die totale lengte van Iran se qanat-waterleidings word op 125 000 kilometer beraam.<ref>{{de}} Rashad (2006), bl. 29</ref>
Om 'n nuwe qanat aan te lê, is aanvanklik skagte met 'n diepte van sowat vyftig meter op afstande van vyftig meter gegrawe. Hulle was die uitgangspunte vir die bou van die kanale. Groot hope sand, wat tydens die boubedrywighede boontoe gedra is, dui die loop van die waterleiding aan. Die skagte is ná voltooiing van die qanats as lugtoevoer en toegang vir instandhoudingswerk gebruik. So moet modder en slik gereeld uit die qanats verwyder word. Aardbewings berokken dikwels skade wat herstel moet word. Qanats, wat gereeld onderhou word, het 'n lewensduur van sowat honderd jaar.
Lyn 158:
Nog tydens die [[Tweede Wêreldoorlog]] het sowat 35 000 qanats alle woestynstreke van Iran, maar ook Teheran van water voorsien. Tans word die aantal qanats, wat in droë landsdele steeds in bedryf is, op sowat 20 000 beraam.
Qanats is dikwels met sogenaamde windvangers – skoorsteenagtige windtorings – gekombineer wat woonhuise van 'n gesofistikeerde lugverkoeling voorsien het. Omstreeks 400 v.C. het Persiese ingenieurs hierdie tegnologie selfs aangewend om gedurende midsomer ys in woestynstreke te stoor.<ref>{{en}} [http://www.eartharchitecture.org/index.php?/archives/1045-Yakhchal-Ancient-Refrigerators.html ''www.eartharchitecture.org: Ancient refrigerators'']</ref>
== Geskiedenis ==
Lyn 195:
[[Lêer:Mossadeghmohammad.jpg|duimnael|links|upright|Mohammad Mossadegh]]
Die konflik het verskerp toe die Brits-gesinde premier, generaal Ali Razmara, in Maart 1952 in 'n Teheranse [[moskee]] vermoor is. Die oliekomitee van die Majlis het op die volgende dag aangekondig dat dit die onteiening van Anglo-Iranian sou steun. Bedrywighede op Iranse olievelde is deur stakings en geweldpleging ontwrig, maar die nuwe premier, Hussein Ala, het geen verdere stappe in dié saak onderneem. Op 28 April het die Majlis 'n nuwe premier verkies wat in 'n vorige ampstermyn as minister reeds 'n reputasie as demagoog verwerf het – Muhammad Mossadegh, 'n politikus wat al ouer as sewentig jaar was en in Westerse media onder meer vanweë sy soms baie emosionele en histeriese reaksies belaglik gemaak is.<ref>{{en}} [http://www.historytoday.com/richard-cavendish/iranian-oil-fields-are-nationalised Richard Cavendish: ''The Iranian Oil Fields are Nationalised''. In: ''History Today'', jaargang 51, uitgawe nommer 5, 2001.]</ref>
Mossadegh se beloftes het verloklik geklink. Volgens hom sou die nasionalisering van die oliebedryf voldoende wees om meteens armoede in Iran te beëindig. Die Majlis het 'n voorstel gemaak om alle geriewe en bates van die "wyle Anglo-Iranian Oil Company" sonder vergoeding aan die Iranse staat oor te dra. Die Sjah het die nodige dekrete op 2 Mei onderteken.
Lyn 222:
=== Opstand teen die sjah ===
[[Lêer:Tentcitypersepolis.jpg|duimnael|'n Tentkamp wat ter geleentheid van die 2500-jaarfeesviering van die Persiese monargie in die antieke ruïnestad [[Persepolis]] opgerig is]]
Die sjah se hervormingsbeleid het wye reaksies uitgelok. Behoudende geestelikes het die maatreëls as 'n bedreiging vir hul tradisionele gesag beskou en teen Mohammad Reza Shah begin opponeer, net soos gelowiges. Onluste het opgevlam. Intellektueles het die sjah se willekeurige optrede en minagting van die grondwet as aanmatigend ervaar en op demokratiese hervormings aangedring. Die Iranse grondwet het die vorstelike invloed immers beperk en voorsiening gemaak vir 'n verteenwoordigende regering.
Lyn 243:
=== Bevolking ===
[[Lêer:Sangak.jpg|duimnael|Tehrani's met tradisionele Iranse platbrood of ''sangak'']]
Volgens sensusgegewens van 2017 het die Iranse bevolking tussen 2012 en 2017 met 4,8 miljoen gestyg tot 80 miljoen (waarvan 40,5 miljoen mans en 39,5 miljoen vroue). Die geboortekoers het tussen April 2016 en Maart 2017 1,24 persent beloop. Amptelike statistieke toon verder dat die landelike bevolking tussen 2012 en 2017 met 2,7 persent gekrimp het. Die vlak van verstedeliking het verder toegeneem. So is vroeg in 2017 59 miljoen Iraniërs in stedelike nedersettings gehuisves, waarvan elf miljoen in krotbuurte. Volgens 'n studie van 2016 is binne 'n tydperk van vyftig jaar 33 000 dorpe in Iran ontvolk.<ref>{{de}} [http://iranjournal.org/news/iran-landflucht-haelt-an Iran Journal, 14 Maart 2017: Landflucht hält an. Besoek op 29 April 2017]</ref>
Tans is sowat die helfte van alle Iraniërs jonger as 35 jaar. Die bevolkingsgroei was veral in die jare ná die rewolusie relatief hoog, maar het as gevolg van sosiaal-ekonomiese veranderings (verstedeliking en gesinsbeplanning) van 45 geboortes per 1 000 inwoners in die 1980's tot die huidige vlak van 12,4 per 1 000 inwoners – een van die laagste in die Islamitiese wêreld – gedaal. Die Iranse staat bestee sedert Augustus 2012 geen geld meer aan gesinsbeplanning nie en stel voor dat die land se bevolking in die volgende dekades tot 150 miljoen moet styg.
Lyn 251:
=== Etniese minderhede ===
[[Lêer:Ethnics and Religious of Iran.png|duimnael|Etniese en godsdienstige minderhede in Iran]]
Iran is 'n veelvolkestaat met 'n groot verskeidenheid etniese en godsdienstige minderhede wat die sentrale geografiese ligging van die land deur sy hele geskiedenis weerspieël – so word na Iran dikwels verwys as die kruispad van Eurasië.<ref>{{en}} Peoples of Iran. A General Survey. ''Encyclopædia Iranica'', XIII/3, bl. 321–326; aanlyn beskikbaar: http://www.iranicaonline.org/articles/iran-v1-peoples-survey (webtuiste besoek op 8 Mei 2017)</ref> Naas Perse, die meerderheidsbevolking in Iran, maak ook
Nogtans identifiseer mense uit alle bevolkingsgroepe hulself meestal met Iran en aanvaar die oorheersende invloed van die Persiese taal en kultuur en is bereid om in te skakel in die kulturele lewe. Etniese minderhede het in die 20ste eeu verskeie kere hul lojaliteit teenoor die Iranse staat bewys. So het
==== Deelname aan die politieke lewe ====
Baie minderhede voel dat nie genoeg aandag hul belange geskenk word nie. So mag hulle nie die goewerneurs in hul streke verkies nie, nog mag hulle belangrike politieke poste beklee. Die Iranse parlement is die belangrikste politieke instelling waar minderhede hul stemme kan laat hoor. Hier mag afgevaardigdes groeperings vorm, en so het byvoorbeeld Koerdiese en Turkssprekende verenigings ontstaan. Vyf setels in die parlement is gereserveer vir erkende nie-Islamitiese etniese minderhede.<ref>{{de}} [http://iranjournal.org/politik/iran-minderheiten-rouhani ''Iran Journal, 6 April 2017: Irans
President Hassan Rohani het reeds gedurende sy verkiesingsveldtog groot verwagtinge gewek deur meer regte vir minderhede in die vooruitsig te stel. Ontleders het daarop gewys dat die stemme van kiesers uit etniese minderheidsgroepe beslissend was vir sy oorwinning in die presidensiële verkiesing. Ná sy ampsaanvaarding het Rohani 'n amptenaar benoem wat belas is met die saak van etniese minderhede. In 2016 is die besluit geneem om minderheidstale as onderrigmedium by universiteite toe te laat. So is Koerdies tans die onderwystaal aan die Universiteit van Sanandadj in die Koerdiessprekende streek van Iran, terwyl die Universiteit van Tabriz Azeri as sy onderrigmedium gebruik. Vir die eerste keer is 'n Soennitiese ambassadeur as Iran se verteenwoordiger in [[Viëtnam]] benoem.<ref>{{de}} ''Iran Journal, 6 April 2017''</ref> Lede van minderhede is as raadgewers vir provinsiale goewerneurs aangewys.
Sommige van Rohani se voorstelle is nie goedgekeur nie. So word tans slegs Farsi toegelaat as medium in skole en in Iran se administrasie. Soenniete mag tans nog geen ministeramp beklee nie. Veral behoudende godsdienstige Sjiïtiese belangegroepe beskou die uitbreiding van minderheidsregte as 'n bedreiging vir Iran se politieke stabiliteit wat tot separatisme en magsverlies sou kan lei in streke wat merendeels deur etniese en religieuse minderhede bewoon word. Hulle verwys hierby na die moeilike situasie in Iran se buurlande.
Lyn 269:
Slawe het orals in die Persiese Ryk werk verrig, so op bouterreine, in paleise of as bediendes in Persiese huishoudings. Hulle is alomteenwoordig op foto's wat in dié tyd geneem is, dikwels in 'n konteks wat hulle ondergeskikte rol verduidelik het – so as bediendes van adellike Persiese families. Anders as hul lotgenote in byvoorbeeld [[Noord-Amerika]] is slawe volgens die Islamitiese tradisie nie bloot as die persoonlike besitting van hul base beskou nie en is sekere regte toegestaan soos genoegsame voedsel en klerasie. Verder het hulle die reg op 'n beroepsopleding asook erfregte geniet.
Die afskaffing van slawerny in Iran is gedurende die konstitusionele rewolusie van 1906 verkondig, maar eers in 1928 deur die Pahlavi-dinastie afgedwing. Afro-Iraniërs het hulle vervolgens veral langs die Persiese Golfkus gevestig waar hulle deel van die plaaslike Bandari-kultuur geword het. Die gewilde Bandari-musiekstyl versmelt Afrika-ritmes met Persiese melodieë. Afro-Iraniërs speel 'n ondergeskikte rol in die Iranse geskiedskrywing, en in Iranse provinsies, wat veraf van die Golfkus geleë is, is min Iraniërs daarvan bewus dat hulle landgenote met 'n swart velkleur het. Afro-Iraniërs is volgens waarnemers, soos die Duits-Iranse fotograaf Mahdi Ehsaei, wat in 2015 die lewe van Afro-Iraniërs in sy fotoboek ''Afro-Iran'' beskryf het, nie aan rasdiskriminasie blootgestel nie.<ref>{{de}} [http://iranjournal.org/gesellschaft/afro-iraner ''Iran Journal, 28 Julie 2016: Afro-Iraner, eine vergessene Minderheit. Besoek op 7 Mei 2017'']</ref>
=== Demografiese verandering ===
[[Lêer:Make it quick, will ya!, Isfahan, Iran (1267005085).jpg|duimnael|Bejaardes in Isfahan]]
Alhoewel na Iran in westerse media dikwels as 'n relatief jong samelewing verwys word (slegs agt persent of ses miljoen Iraniërs was in 2013 ouer as 65 jaar), is die bevolking besig om vinnig te verouder. Die getal bejaardes bo 65 jaar sal na verwagting in die tydperk tot 2026 verdriedubbel.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/gesellschaft/die-iranische-gesellschaft-im-alterungsprozess ''Transparency for Iran: Die iranische Gesellschaft im Alterungsprozess, 7 Oktober 2013. Besoek op 8 Oktober 2013'']</ref>
Alhoewel daar bepaalde voordele vir hulle aangebied word soos byvoorbeeld laer tariewe vir openbare vervoer en ontspanningsgeriewe, vererger Iranse bejaardes se situasie voortdurend hoe meer die gesindheid teenoor ouer persone verander en die land se ekonomie tussen negatiewe groei en hoë inflasie vasgevang is. Tradisionele gesinstrukture word in toenemende mate deur moderne leefwyses vervang sodat steeds minder bejaardes met hul kinders en kleinkinders in een huishouding gevestig word. 'n Groeiende persentasie ouer persone word in ouetehuise versorg. Baie oumense is op die ondersteuning van hul kinders aangewese, en meer as 'n kwart van Iranse bejaardes beskik nie oor hul eie inkomste of mediese fonds nie.
Lyn 279:
Terwyl aan bejaardes steeds minder respek betoon word, is openbare geriewe en geboue meestal nie by die werklikhede van bejaardheid aangepas nie. Min moltreinstasies beskik oor [[roltrap]]pe, die meeste bushaltes is nie van sitbanke voorsien nie. Die opleiding van geneeskundiges fokus op jongmense en skenk min aandag aan die besondere mediese behoeftes van bejaardes.
Tradisioneel is parke en ander openbare groen ruimtes die gewildste bymekaarkomplekke veral vir bejaarde mans waar hulle in aangename weer ure deurbring. In Iran se groot stede moet egter steeds meer groen ruimtes plek maak vir nuwe woon- en sakegeboue, terwyl lugbesoedeling ook 'n probleem vir bejaardes se buitelewe geword het.<ref>{{en}} [http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/12/iran-elderly-suffer-under-economic-pollution-problems.html# ''Al Monitor: Elderly in Iran suffer as economy falters'']</ref>
== Ekonomie ==
Lyn 286:
Die Iranse ekonomie is tans volgens koopkragpariteite die agtiende grootste ter wêreld, maar staan nog sterk onder die invloed van die staat en religieuse stigtings, terwyl die privaatsektor tans minder as 'n vyfde van die waardeskepping verteenwoordig. Die regering strewe egter daarna om die privaatsektor uit te brei. Die olie- en gasbedryf is net soos groot ondernemings in staatsbesit. Iran se ekonomiese doelwitte word deur middel van vyfjaarplanne gestel. Tans word die vyfde vyfjaarplan geïmplementeer.
Iran se bruto binnelandse produk (BBP) het in 2015 na ramings van die Wêreldbank sowat VSA-$ 393,7 miljard beloop.<ref>{{en}} [http://www.worldbank.org/en/country/iran/overview ''www.worldbank.org: Iran – Overview. Besoek op 14 April 2017'']</ref> Dit maak van Iran die tweede grootste ekonomie in die sogenaamde MONA-streek (Midde-Ooste en Noord-Afrika) na [[Saoedi-Arabië]]. Die belangrikste ekonomiese sektore is die gas- en oliebedryf, petrochemiese nywerhede, landbou, metaal- en motorvervaardiging. Die ekonomiese infrastruktuur is sedert die 1990's voortdurend opgeknap en uitgebou. In die vroeë 21ste eeu het die dienstesektor die grootste bydrae tot die bruto binnelandse produk gelewer, gevolg deur die nywerheidsektor (met mynbou en vervaardiging) en die landbousektor. In 2006 is sowat 45 persent van die staatsinkomste deur olie- en gasuitvoere gegenereer, terwyl belasting en tariewe 31 persent bygedra het.
Die jaarlikse bruto inkomste van 'n stedelike gesin is in die Iranse jaar 1389 (20 Maart 2010 tot 20 Maart 2011) op 12,4 miljoen toman (8 857 € of 120 333 ZAR beraam). Die gemiddelde jaarlikse koste het egter 12,7 miljoen toman (9 080 € of 123 300 ZAR) beloop.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/wirtschaft/lebenshaltungskosten-explodieren ''Transparency for Iran: Lebenshaltungskosten explodieren, 12 Maart 2011. Besoek op 19 Augustus 2013'']</ref><ref>''Wisselkoerse soos op 19 Augustus 2013''</ref>
Een van die knellende vraagstukke is die hoë inflasiekoers wat in Mei 2013 deur die Sentrale Bank van Iran amptelik op 43,6 persent bereken is, die hoogste syfer in die Midde-Ooste. Teen die middel van 2014 het die koers weer tot minder as 15 persent geval.<ref>{{en}} [http://www.tradingeconomics.com/iran/inflation-cpi ''www.tradingeconomics.com: Iran Inflation Rate'']</ref> Die gemiddelde inflasiekoers in die tydperk tussen 1957 en 2013 het 13,8 persent beloop, met 'n rekordsyfer van 59 persent in Mei 1995. In April 1958 het dit tot 'n laagtepunt van -3,27 persent geval. Die belangrikste kategorieë in die Iranse verbruikersprysindeks (VPI) is behuising, water, elektrisiteit, gas en ander brandstowwe (met 'n gewig van 29 persent in die VPI), voedsel en nie-alkoholiese dranke (28,5 persent), vervoer (11,97 persent), meubilering, huishoudtoerusting en roetine-onderhoud (6 persent), klerasie en skoene (6 persent) en gesondheidsdienste (5,5 persent). Volgens amptelike statistieke is 11,8 persent van die ekonomies aktiewe bevolking werkloos. Die werkloosheidsyfer vir jongmense tussen 15 en 29 jaar word op sowat 25 persent beraam.
Daar moet egter in ag geneem word dat in amptelike statistieke werknemers, wat op ten minste twee dae van die week werk, as werkendes beskou word. Die grootste uitdaging is dat jaarliks 750 000 jongmense tot die arbeidsmark toetree. Terwyl die regtelike raamwerk vir buitelandse beleggers deur die afkondiging van nuwe wetgewing verbeter is – so word beleggings intussen deur die wet beskerm, is 'n belastinghervorming deurgevoer en wisselkoerse geharmoniseer –, neem Iran op die Wêreldbank se Doing Business-indeks tans slegs die 144ste plek van altesaam 183 lande in. Die internasionale geskil oor Iran se kernprogram en gepaardgaande internasionale sanksies, wat teen die land ingestel is, het die ekonomiese ontwikkeling van Iran jare lank belemmer.
Lyn 297:
=== Natuurlike hulpbronne ===
Iran se olie- en gasreserwes word onder die grootstes ter wêreld gereken. Die oliereserwes word op 137,6 miljard vate beraam (of elf persent van alle reserwes wêreldwyd) en is die vierde grootste na dié van Saoedi-Arabië, die Verenigde State en Rusland. Gasreserwes beloop 29,61 miljard kubieke meter en is die tweede grootstes na dié van Rusland.<ref>{{en}} [http://www.presstv.ir/detail/2013/08/23/320090/iran-to-up-oil-exports-against-all-odds/ ''presstv.ir: Iran plans a strong return to oil markets, 23 Augustus 2013. Besoek op 23 Augustus 2013'']</ref>
Mineraalskatte, wat tans ontgin word, sluit bauxiet, [[chroom]], [[steenkool]], [[koper]], [[goud]], ystererts, kalksteen, rooi oksied, sout, [[strontium]], [[swawel]], turkoois en [[uraan]] in. Koperontginning is die snelste groeiende sektor buite die olie- en gasbedryf. Iran se koperreserwes verteenwoordig vier persent van die wêreldvoorraad van hierdie metaal.
Lyn 307:
NIOC is ten opsigte van die bekende olie- en gasreserwes en sy produksie van sowat vier miljoen vate per dag een van die vyf grootste olie- en gasmaatskappye ter wêreld. NIOC tree as 'n soort beheermaatskappy van 'n reeks Iranse ondernemings in verskillende sektore van die olie- en gasbedryf op en bestuur sodoende die hele Iranse olie- en gasontginning, asook die uitvoer en bemarking daarvan (insluitende vloeibare gas of LNG). NIOC is formeel onafhanklik, maar desondanks nou verweef met die Iranse Oliedepartement wat saam die Hoofenergieraad in beheer van die hele energiebedryf is.
Danksy die groot reserwes en lae produksiekoste is NIOC 'n strawwe mededinger op die internasionale energiemark, al is dit tans vanweë Iran se politieke strukture (waarby die Rewolusionêre Wagtersraad sakebesluite mag beïnvloed) en internasionale sanksies teen Iran nie in staat om sy ware potensiaal te ontgin nie. Die Amerikaanse ''Libya-Iran Sanctions Act'' van 1995 en die Verenigde Nasies se Resolusies nommer 1736 en 1747, wat die toegang van Iran se bankbedryf tot die internasionale kapitaalmark weens die land se kernbeleid de facto beperk of afsny, het ook negatiewe uitwerkings op die energiebedryf. Beleggings in nuwe produksieaanlegte word belemmer, net soos die invoer van nuwe tegnologieë. So is die huidige produksievlak laer as die ses miljoen vate per dag wat deur NIOC se voorloper, die Anglo-Persian Oil Company, voor die nasionalisering van die Iranse oliebedryf ná die Irannese Rewolusie van 1979 ontgin is.<ref>{{en}} [http://www.bpb.de/politik/wirtschaft/energiepolitik/152951/nioc-iran ''Andreas Goldthau: National Iranian Oil Company (NIOC), bpb, 1 Maart 2013. Besoek op 31 Julie 2013'']</ref>
=== Ekonomiese agteruitgang onder president Ahmadinejad ===
[[Lêer:Mahmoud Ahmadinejad.jpg|duimnael|upright|President Mahmoud Ahmadinejad in 2007]]
Die konfrontasiebeleid teenoor die weste en ekonomiese wanbestuur onder president [[Mahmoud Ahmadinejad]] is deur die nuwe regering onder Hassan Rohani as hoofredes vir Iran se ekonomiese agteruitgang sedert 2005 aangevoer. Die voorsitter van die parlementêre navorsingsentrum, Kazem Jalali, het op 4 September 2013 felle kritiek op Iran se statistieke diens gelewer wat amptelike statistieke al jare lank om politieke redes vervals het. So het Iran se ekonomie in 2012 nie met 8 persent gegroei, soos oorspronklik aangedui, maar in waarheid met 5,8 persent gekrimp. Vraagstukke soos werkloosheid, inflasie en die dalende wisselkoers van die rial kon sodoende nie betyds aangespreek word nie.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/politik/neue-ausenpolitik-soll-marode-wirtschaft-retten ''Transparency for Iran: Neue Außenpolitik soll marode Wirtschaft retten, 20 September 2013. Besoek op 23 September 2013'']</ref>
Die vroeëre president het blykbaar ná die ekonomiese krisis van 2008 belangrike ekonomiese gegewens geheim gehou om sy herverkiesing in die volgende jaar te verseker. Die blaam vir die krisis is op die buiteland geplaas wat sanksies teen Iran ingestel het. Hele bedrywe het slagoffers van hiperinflasie geword soos die motorbedryf wat in 2013 dertig persent minder voertuie vervaardig het as in 2007. In 2013 het motorvervaardiging tot slegs tussen 15 en 20 persent van die produktiewe kapasiteit van die bedryf se aanlegte gedaal.
Jongmense, wat die arbeidsmark betree, het in 2013 min kanse gehad om 'n vaste aanstelling te kry. Die getal werkloses, wat deur die vroeëre regering op 3,5 miljoen beraam is, sal moontlik tot 8,5 miljoen kan styg. Daar is vrese dat die ekonomiese krisis tot politieke onluste kan lei. Kapitaalvlug uit Iran tydens die Ahmadinejad-bewind is op VSA-$ 600 miljard beraam. In 2013 het honderde Iranse ondernemings hul hoofkwartiere na Turkye verskuif.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/gesellschaft/ahmadinedschads-neue-beschaftigung ''Transparency for Iran: Ahmadinedschads neue Beschäftigung, 23 September 2013. Besoek op 23 September 2013'']</ref>
=== Sanksies en hiperinflasie ===
[[Lêer:Bazaar zanjan.jpg|duimnael|'n Basaar in Iran. Handelaars is tradisioneel polities konserwatief en steun die teokratiese bewind. In 2012 het Iranse polisie egter [[traangas]] op betogende basaar- en valutahandelaars gespuit]]
[[Lêer:2011 Carpet Museum of Iran Tehran 6223587791.jpg|duimnael|Die Iranse Tapytmuseum in Teheran]]
As gevolg van ekonomiese sanksies, wat deur westerse lande teen Iran ingestel is en toegang tot internasionale geldmarkte vir Iranse banke beperk het, het die rial tussen Junie 2011 en Oktober 2012 twee derdes van sy waarde teenoor die Amerikaanse dollar verloor en teen 40 000 rial teenoor die VSA-$ verhandel. Volgens die Iranse regering was daar geen ekonomiese redes vir die dalende wisselkoers nie en moes spekulante en buitelandse magte se "psigologiese oorlogvoering" teen Iran die blaam dra.<ref>{{de}} [http://www.welt.de/finanzen/article109594180/Iran-setzt-Geheimdienst-auf-Devisen-Spekulanten-an.html ''www.welt.de: Iran setzt Geheimdienst auf Devisen-Spekulanten an'', 2 Oktober 2012]</ref>
Die rial se waardeverlies het versnel nadat baie burgers kontant vir buitelandse valuta begin ruil het. Die Iranse regering het 'n buitelandse valutasentrum ingerig om Iranse invoerders van Amerikaanse dollar te voorsien en aangekondig dat die vrye handel met valuta beperk gaan word, terwyl Iran se geheimediens ingespan is om valutatransaksies dop te hou en teen spekulante op te tree. Invoere het in die eerste halfjaar van 2012 gekrimp tot 26 miljard $ teenoor 29 miljard $ in dieselfde tydperk van 2011. Volgens Iran se reserwebank was buitelandse valutareserwes groot genoeg om vir invoere te betaal. In November 2012 het die Iranse regering weens die rial se dramatiese waardeverlies wél 'n invoerverbod op 75 "luukse goedere" geplaas, waaronder motors, skootrekenaars en selfone, maar ook koffie en toiletpapier.<ref>{{de}} [http://derstandard.at/1350260746759/Iran-verbietet-Import-von-Luxuswaren ''Der Standard: Iran verbietet Import von Luxuswaren, 8 November 2012. Besoek op 25 Julie 2013'']</ref>
Die dalende wisselkoers het met 'n baie hoë inflasiekoers gepaard gegaan wat deur deskundiges reeds as hiperinflasie geklassifiseer word. Alhoewel dit amptelik net 25 persent beloop, is die inflasiekoers in Oktober 2012 deur analitici op meer as 50 persent beraam.<ref>{{de}} [http://www.welt.de/finanzen/article109634307/Iraner-aechzen-unter-einer-Hyperinflation.html ''www.welt.de: Iraner ächzen unter einer Hyperinflation'', 4 Oktober 2012]</ref> In Junie 2014 het die amptelike inflasiekoers 26,2 persent beloop.<ref>{{en}} [http://www.presstv.ir/detail/2014/07/20/372055/iran-eyes-onedigit-inflation-rate/ ''Press TV, 20 Julie 2014: Iran plans to slash inflation to one-digit rate'']</ref> Nuwe Amerikaanse sanksies op Iran se finansiële sektor, olie-, motor- en skeepsboubedryf is op 1 Julie 2013 ingestel.<ref>{{en}} [http://www.presstv.ir/Program/314230.html ''presstv.ir: New round of US sanctions against Iran, 16 Julie 2013'']</ref>
Nadat internasionale onderhandelinge oor Iran se kernprogram in 2013 hervat is, het die Verenigde State en die Europese Unie hul sanksiebeleid teen die land hersien. Amerikaanse ondernemings het met die toestemming van die regering in Washington sommige handelsbande hervat. So het die vliegtuigvervaardiger ''Boeing'' in April 2014 vir die eerste keer ná 35 jaar weer onderdele vir passasiersvliegtuie na Iran uitgevoer. Die uitvoerlisensie is egter beperk tot komponente wat om veiligheidsredes benodig word en tot vliegtuie wat Iran voor die Irannese Rewolusie in 1979 gekoop het. Iran het sy laaste ''Boeing''-vliegtuig, 'n 747-makrostraler, in Augustus 1979 gekoop. Aan ''General Electric'' is die toestemming verleen om agttien vliegtuigturbine-enjins te herstel.<ref>{{de}} [http://www.spiegel.de/wirtschaft/unternehmen/gelockerte-sanktionen-us-regierung-erlaubt-boeing-geschaefte-mit-iran-a-962709.html ''SPIEGEL Online, 5 April 2014: Sanktionen gelockert: US-Regierung erlaubt Boeing Geschäfte mit Iran. Besoek op 9 April 2014'']</ref>
=== Menslike lyding as gevolg van sanksies ===
Alhoewel sanksies nie op Iran se gesondheidswese gemik is nie, het beperkings op finansiële en handelstransaksies daartoe gelei dat daar 'n ernstige tekort aan geneesmiddels ontstaan het. Twee groot farmaseutiese aanlegte in Iran het hul produksie gestaak nadat chemiese verbindings, wat vir die vervaardiging van geneesmiddels benodig word, nie meer ingevoer kan word nie. Die verspreiding van reeds ingevoerde geneesmiddels is in 2013 maande lank vertraag omdat die Sentrale Bank van Iran die wisselkoers vir importeurders nog nie bepaal het nie. Die Iranse regering het aangekondig dat geen gesubsidieerde buitelandse valuta meer vir die invoer van geneesmiddels beskikbaar gestel sal word nie.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/gesellschaft/regierung-verscharft-medikamentenkrise ''Transparency for Iran: Regierung verschärft Medikamentenkrise, 12 April 2013. Besoek op 11 Augustus 2013'']</ref>
Iranse hemofilie-pasiënte is die hardste getref aangesien driekwart van hul geneesmiddels in die VSA en die Europese Unie vervaardig word. Volgens Iranse nuusberigte was die vyftienjarige Manouchehr Esmaili-Lious die eerste slagoffer van sanksies. Hy het laat in 2012 gesterf nadat sy gesin die benodigde geneesmiddels nie meer kon koop nie.
Lyn 335:
Maar ook kanker- en nierlyers en ander pasiënte word deur sanksies geraak. Sowat ses miljoen pasiënte is afhanklik van ingevoerde geneesmiddels. Ook bepaalde soorte babamelk, wat nie plaaslik vervaardig word nie, het van die rakke verdwyn, of pryse is verdubbel.
Veral arm Iraniërs word deur die hoë pryse van [[stapelvoedsel]] geraak. Iran is aangewese op die invoer van graan, rys en ander landbouprodukte.<ref>{{en}} [http://rt.com/news/iranian-boy-dies-sanctions-880/ ''RT Russia Today, 16 November 2012: Blood sanctions: Iranian boy dies from medicine shortage. Besoek op 11 Augustus 2013'']</ref>
=== Buitelandse handel ===
[[Lêer:IRISL Containerschiff 2009-04-18.jpg|duimnael|'n Houervragskip van ''Islamic Republic of Iran Shipping Lines (IRISL)'' in 2009 naby Cuxhaven, Duitsland]]
Die Europese Unie was oorspronklik die belangrikste handelsvennoot van Iran, maar dit het as gevolg van handelsbeperkings drie posisies teruggesak tot die vierde plek – ná die [[Volksrepubliek China]], die [[Verenigde Arabiese Emirate]] en Turkye.<ref>{{en}} [http://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/iran/ ''European Commission – Trade: Iran. Besoek op 20 Julie 2014'']</ref>
Iran se buitelandse handel word tans sterk geraak deur internasionale sanksies wat teen die land ingestel is. In 2012 is daar vir die eerste keer in 'n reeks jare 'n tekort op die lopende rekening (handelsbalans) aangeteken.
Lyn 380:
Naas olie en aardgas voer Iran hoofsaaklik landbouprodukte en tradisionele goedere soos tapyte, vrugte en pistachio-neute, maar in toenemende mate ook nywerheidsprodukte soos motors en motoronderdele, staal en petrochemiese produkte uit. In die jaar 1390 van die Iranse kalender (Maart 2011 tot Maart 2012) is nie-olieverwante goedere ter waarde van 40 miljard VSA-$ uitgevoer – 'n styging van 9 persent teenoor die vorige jaar.
Die uitvoer van Irans-vervaardigde motors het in die periode tussen April en Augustus tot 1 475 eenhede ter waarde van 11 miljoen VSA-$ gedaal – 94 persent minder as in dieselfde tydperk in die vorige jaar. Die meeste motors (850) is na Irak uitgevoer. Analitici voer prysstygings van 40 persent as rede aan. Tans word Iranse motors teen 'n gemiddelde prys van $7 845 verkoop.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/schlagzeilen/auto-export-drastisch-gesunken ''Transparency for Iran: Auto-Export drastisch gesunken, 14 September 2013. Besoek op 14 September 2013'']</ref>
=== Ekonomiese ontwikkeling onder president Rohani ===
Lyn 388:
Die ekonomiese ontwikkeling van Iran was eerste op die prioriteitelys van president Rohani. Die Weense kernooreenkoms, wat met ses moondhede gesluit is, sou hiervoor die weg baan. Soos in die verlede, het die aanvanklike optimisme kort voor lank in ontnugtering verander – veral omdat sekere belangegroepe die uitbreiding van handel met westerse ekonomieë om ideologiese redes belemmer het.
Sedert die laat 1980's staan sogenaamde ontwikkelingsprogramme, waarmee die ekonomiese, maatskaplike en kulturele ontwikkeling van Iran oor 'n tydperk van vier jaar beplan word, sentraal in die Teheranse regering se ekonomiese beleid. Volgens die mees onlangse van dié programme word 'n ekonomiese groeisyfer van die bruto binnelandse produk van jaarliks agt persent in die tydperk tot 2021 beplan. Om dié teiken te behaal, sou Iran se ekonomie volgens die nuusportaal ''Khabaronline'' beleggings ter waarde van VS-1 000 miljard benodig.<ref>{{de}} [http://iranjournal.org/politik/iran-industrie-rouhani ''Iran Journal, 12 April 2017: Industrie als Sorgenkind der iranischen Wirtschaft. Besoek op 14 April 2017'']</ref>
Die hoogste BBP-groeisyfer, wat ooit in die geskiedenis van die Islamitiese Republiek aangeteken is, was ses persent onder president Mohammad Khatami se hervorminggesinde regering. Volgens president Rohani was die ekonomiese ommeswaai onder sy bewind reeds aan die gang, met 'n beweerde groei van 4,4 persent – in teenstelling met 'n vermindering van die BBP onder president Ahmadinejad wat op 8,6 persent beraam is. Al word dié syfer deur Rohani se politieke mededingers in twyfel getrek, het die Iranse ekonomie ná die opheffing van sanksies en danksy 'n toename van olie-uitvoere volgens die Internasionale Monetêre Fonds (IMF) in 2016 met 6,6 persent gegroei. Maar sonder die inkomste uit olie-uitvoere het die BBP volgens IMF-deskundiges net 'n relatief swak groei van 0,8 persent getoon.
Lyn 400:
[[Lêer:Dizin Ski resort Tehran.jpg|duimnael|Dizin is 'n gewilde skioord in die Elboers-gebergte]]
[[Lêer:Dizin, Iran.jpeg|duimnael|Skiërs in Dizin]]
Alhoewel Iranse toerisme nog nie sy volle potensiaal ontwikkel het nie (vanweë die land se olierykdom geniet die ontwikkeling van die toerismesektor nie prioriteit nie, terwyl internasionale hotelkettings ná die Iranse Rewolusie uit die mark onttrek het), het die plaaslike toerismebedryf in die eerste dekade van die 21ste eeu stewige groei getoon. Tussen 2004 en 2010 het die getal buitelandse besoekers jaarliks met 12,7 persent gegroei – aansienlik meer as die gemiddelde groei in internasionale toerisme wat volgens die Verenigde Nasies se Wêreldtoerisme-organisasie in dieselfde periode 3,2 persent beloop het.<ref>{{en}} [http://www.washingtonpost.com/world/middle_east/irans-surprise-economic-success-tourism/2012/11/05/b57053be-24c9-11e2-92f8-7f9c4daf276a_story.html ''washingtonpost.com, 5 November 2012: Tourism a surprise bright spot for Iran''. Besoek op 6 November 2012]</ref>
In 2011 het Iran sowat drie miljoen internasionale toeriste ontvang en is 'n inkomste van meer as twee miljard VSA-$ uit toerisme gegenereer. Terwyl die land in 2012 onder internasionale sanksies en hiperinflasie gebuk gegaan het, het die gunstige wisselkoerse van buitelandse geldeenhede teenoor die Iranse rial die toerisme nog aangewakker.
Die meeste internasionale toeriste, veral Arabiese en Afghaanse besoekers, kies Iran om godsdienstige redes as reisbestemming en onderneem dikwels pelgrimstoere na plekke wat in Sjiïtiese Islam as heilig beskou word. Volgens Iranse statistieke het slegs 20 000 toeriste om nie-religieuse redes 'n besoek aan die land gebring. Naas [[Han-Chinese]] en [[Duitsers]] het hierdie kategorie van toeriste ook sowat 1 000 Amerikaners ingesluit. Aangesien Iran se streng godsdienstige voorskrifte ook deur buitelandse besoekers nagevolg moet word, is die land allesbehalwe 'n maklike bestemming vir westerse toeriste. Die gasvryheid van Iraniërs is egter ongeëwenaar, en mense sal bereidwillig help en vertaal indien buitelandse besoekers enige moeilikheid ondervind. Strate, basare en ander plekke is skoner as in baie ander lande in die Nabye en Midde-Ooste.<ref>{{de}} [http://www.abendblatt.de/reise/article1545433/Als-Tourist-wirst-du-im-Iran-geliebt.html Florian E. Müller: ''Als Tourist wirst du im Iran geliebt''. In: ''Hamburger Abendblatt'', 26 Junie 2010. Besoek op 10 Augustus 2013]</ref>
Die groot aantal antieke monumente is die belangrikste toeristetrekpleisters. Die Iranse Tapytmuseum in Teheran is in 1978 geopen en behandel met sy permanente en tydelike uitstallings die tradisionele weefkuns van Iran waarvan die oorspronge tot in die Bronstydperk terugdateer. Sporttoerisme is die derde belangrikste kategorie naas pelgrimstoere en kulturele toerisme. Iran se topografie met hoë bergreekse en sterk sneeuval in die wintermaande maak van die land 'n gewilde bestemming vir Alpynse skisport. Daarnaas is ruitersport, woestyn-safari's, duiksport in die Persiese Golf-kusgebied, voëlkyk en [[hengel]] gewilde tydverdrywe vir in- en uitheemse toeriste.
==== Wintersport ====
Die belangrikste Iranse skioorde is Dizin in die Elboers-gebergte, sowat 120 km van Teheran af naby die dorpie Pol-a Zanguleh geleë, en die bergpiek Tochal (op 3 964 m bo seevlak, ook bekend as Bam-e tehran of "die dak van Teheran").<ref>{{en}} Patricia Baker en Hilary Smith: ''Iran''. Vierde uitgawe. Chalfont St Peter: Bradt Travel Guides 2014, bl. 85</ref> Dizin se 18 skihysers is in 1976 in bedryf gestel, enkele jare voor die omverwerping van Mohammad Reza Shah wat self 'n geesdriftige skiër was, met altesaam 30 km se skibane op 'n maksimale hoogte van 3 500 m bo seevlak. Die skiseisoen duur hier van November tot Junie.
Die skiberg Tochal met sewe skihysers en sewe km se skibane is net buite Teheran in die noordelike voorstad Velenjak geleë en het lankal gewild geraak by skiërs uit die Persiese Golfstate. Die Hotel Tochal is die wêreld se hoogs geleë skihotel op 3 545 m bo seevlak.<ref>{{de}} [https://www.welt.de/reise/Fern/article160007897/Hawaii-Iran-Nordkorea-die-exotischsten-Skigebiete.html ''www.welt.de, 8 Desember 2016: Hawaii, Iran, Nordkorea – die exotischsten Skigebiete. Besoek op 13 April 2017'']</ref>
=== Energiebedryf ===
[[Lêer:Mashhad Solar Power Plant (2).jpg|duimnael|'n Sonkragaanleg buite Mashhad]]
Die Iranse regering beplan om die kapasiteit van kragsentrales tot die jaar 2027 met sowat 50 GW uit te brei.<ref>{{de}} [https://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/Maerkte/suche,t=iran-baut-kraftwerkskapazitaeten-aus,did=1655492.html ''Germany Trade and Invest, 7 Maart 2017: Iran baut Kraftwerkskapazitäten aus. Besoek op 7 Maart 2017'']</ref> Alhoewel ook hernieubare energiebronne 'n groter rol by dié uitbreidingsprogram sal speel, val die klemtoon op gas en kernenergie. Aangesien die Iranse staat hom aan openbare investering die energiebedryf onttrek, sal alle beleggings in nuwe kragsentrales deur die privaat sxektor gemaak word. Buitelandse beleggers sal ewewel welkom toegelaat word.
Regeringsplanne maak voorsiening vir 'n gemiddelde jaarlikse uitbreiding van die kragopwekkingskapasiteit van 5 GW tot 'n totale vermoë van meer as 120 GW. Die land het sy kapasiteit sedert 2009/10 reeds met sowat dertig prsent tot nominaal 75 GW vroeg in 2017 uitgebrei. Volgens statistieke van die Iranse Departement van Energie was daar in 2015 115 kragsentrales, waaronder 19 sentrales wat elektriese krag deur middel van [[stoomenjin|stoomturbines]] genereer (met 'n totale opwekkingsvermoë van 20 GW), 14 gekombineerde gas- en stoomturbine-kragsentrales (met 17 GW), 37 waterkragsentrales (met 10 GW) en Iran se enigste kernaanleg in Bushehr mit 1 GW. Die totale kapasiteit van wind- en sonkragsentrales het 250 MW beloop. Nuwe wetgewing oor die uitbreiding van hernieubare energiebronne is in 2015 afgekondig met die doelwit om beleggings in dié sektor te stimuleer en kapasiteite tot 2021 grootskaals uit te brei tot 5 GW.
Lyn 454:
=== Godstaat en burgerlike samelewing ===
[[Lêer:5th Day - 3V.jpg|duimnael|Vroue in Iran]]
Ondanks sensuur en sterk islamistiese tendense het in Iran 'n lewendige burgerlike samelewing in die spanningsveld tussen godsdienstige tradisies en modernisme ontwikkel waarin die owerheid se behoudende opvattings met die meerderheid se strewe na sosiale vernuwing en gelyke regte vir almal gekonfronteer word.<ref>{{de}} Bahman Nirumand: ''Irans Zivilgesellschaft''. Aanlyn beskikbaar: [http://www.bpb.de/internationales/asien/iran/40148/irans-zivilgesellschaft ''www.bpb.de'']</ref>
Iraniërs se stryd vir vryheid en demokrasie het sy wortels in laat 19de eeuse politieke bewegings wat in die Konstitusionele Rewolusie van 1906 uitgemond het. Iran, wat destyds nog as 'n absolutistiese monargie geregeer is, het in dié jaar sy eerste vry verkose parlement gekry. Hierdie politieke gebeure word algemeen as die begin van Iran se modernisering beskou – 'n proses wat vandag steeds aan die gang is.
Lyn 464:
Ook Iran se Grondwet en staatsvorm weerspieël die feit dat die Islamitiese Republiek nie slegs deur "Gods wil" bestuur word nie, maar dat ook die stem van die volk legitimiteit aan die uitvoerende en wetgewende gesag verleen. Al is daar nie-verkose instellings soos die Leier van die Rewolusie en die Rewolusionêre Wagters wat as hoogste politieke instansies fungeer, is daar nogtans 'n parlement en 'n staatspresident wat deur die volk verkies word.
Hierdie politieke dualisme het verseker dat Iran nie die pad na 'n suiwer Godstaat ingeslaan het nie (die oorspronklike grondwet het die skepping van 'n politieke raamwerk waarin die "edele en universele waardes van Islam" kan floreer as staatsdoel erken<ref>{{en}} Ray Takeyh: ''Hidden Iran. Paradox and Power in the Islamic Republic''. Kindle e-boek-uitgawe. New York: Times Books/Henry Holt and Company 2006, pos. 89</ref>), maar dat Iran se burgerlike samelewing sy eie waardes en aspirasies kon handhaaf. Dit is juis vroue en jongmense wat hulle meestal nie aan die morele waardes en verwagtings van die konserwatiewe geestelikheid wil onderwerp nie.
Omdat die owerheid geen politieke organisasies buite die Islamitiese sfeer toelaat nie, het Iraniërs hul stryd vir hul eie ideale na ander vlakke van die openbare lewe gedra. Skrywers, kunstenaars, rolprentregisseurs, akteurs en musikante doen baie moeite om hul politieke boodskap ondanks streng sensuurwette aan die publiek oor te dra. Nie-regeringsorganisasies speel 'n belangrike rol in hierdie proses, net soos joernaliste wat in openbare debatte die rol van partye oorgeneem het en in hul artikels en kommentare dikwels met skerpsinnige analises uitmunt. Honderde dagblaaie en tydskrifte is deur die owerheid verbied, maar verskyn soms weer onder 'n nuwe naam. Ook die internet het 'n belangrike nuwe forum vir opposisiegroepe geword.
Lyn 472:
=== Vakbonde en arbeidsreg ===
[[Lêer:Iranian surgical technologist with hijab 09.jpg|duimnael|Vroulike lede van 'n snykundige span]]
Tans bestaan daar geen vakbonde volgens die Europese, Suid-Afrikaanse of Noord-Amerikaanse model nie. Iran se arbeidswetgewing maak voorsiening vir sogenaamde "Islamitiese Arbeidsrade" om die belange van werknemers te behartig. Die "Huis van Werkers" (''Khane-ye Kargar'') dien as koördineerder en oorkoepelende liggaam vir hierdie rade, maar tree nie as 'n onafhanklike instelling op nie. Westerse waarnemers vermoed dat dit onder die regstreekse beheer van die Departement van Arbeid en Iran se geheime diens is.<ref>{{de}} [http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Iran_node.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake: Iran'']</ref>
Die eerste vakbond, wat ná die Irannese Rewolusie in Iran in die lewe geroep is, was die Vakbond van Busbestuurders (''Sendika-ye Karkonan-e Sherkat-e Wahed'') wat kort ná die bekendmaking van sy stigting verbied is. Sy leidende lede is in hegtenis geneem.
Die koopkrag van Iranse werkers is tussen 2006 en 2014 gehalveer, en daar word verwag dat dit verder sal daal.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/gesellschaft/die-not-der-iranischen-arbeiterinnen ''Transparency for Iran, 3 April 2014: Die Not der iranischen Arbeiterinnen'']</ref> Vroulike werknemers word op die Iranse arbeidsmark dikwels benadeel, veral omdat baie van hulle in ondernemings met minder as tien werknemers aangestel word waar Iranse arbeidswette nie van toepassing is nie. Dikwels moet vroue, wat aangestel word, blankovorms onderteken waar die teks eers later deur die werkgewer ingevul word, of hulle is nie oor hul regte en die heersende wetgewing aangaande minimumlone ingelig nie. Baie werkgewers betaal ook nie die loon vir siekteverlof nie.
In baie nywerhede moet vroue swak en selfs gevaarlike werksomstandighede asook lang en ongerieflike werksure verduur. Duisende Iranse vroue werk vyftien ure per dag of langer in slagpale, myne of naby die hoogoonde van swaar nywerhede – dus op plekke waar hulle volgens Iranse arbeidswette eintlik nie eers aangestel mag word nie. Jong vroue en meisies, wat in tradisionele vroueberoepe soos tapytknopers werksaam is, moet nie net lang werksure van tussen 12 en 16 ure per dag verduur nie, maar is dikwels ook aan uiters giftige chemikalieë blootgestel. 90 persent van alle werknemers in die Iranse tapytbedryf is vroue waarvan 'n groot persentasie aan huid-, spier- en longsiektes ly.
Baie konserwatiewes beskou die toetrede van vroue tot die arbeidsmark as 'n westerse verskynsel en 'n saak van ondergeskikte belang. Volgens Iran se godsdienstige en politieke opperleier Khamenei fokus die amptelike vrouebeleid op huisvroue wat hul huishoudelike take in 'n "ontspanne atmosfeer" moet kan vervul.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/politik/frauendiskriminierung-als-politisches-druckmittel ''Transparency for Iran, 2 Augustus 2014: Frauendiskriminierung als politisches Druckmittel. Besoek op 7 September 2014'']</ref> Die geslagtelike skeiding, wat aanvanklik net in openbare plekke soos skole, speelterreine en openbare vervoer toegepas is (vroue sit byvoorbeeld in Iranse busse aan die agterkant, terwyl mans die voorste gedeelte gebruik<ref>{{af}} [http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2000/09/14/3/11.html ''Volksblad, 14 September 2000: Iranse meisies moet nou alleen speel. Besoek op 7 September 2014'']</ref>), word toenemend ook na die werksvloer uitgebrei. Teheran se burgemeester Mohammad Bagher Ghalibaf het in Mei 2014 aangekondig dat die werkplekke van mans en vroue in die Iranse hoofstad se administrasie ruimtelik van mekaar geskei sal word.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/politik/frauendiskriminierung-als-politisches-druckmittel ''Transparency for Iran, 2 Augustus 2014: Frauendiskriminierung als politisches Druckmittel. Besoek op 7 September 2014'']</ref>
=== Vrouekwota ===
In August 2017 het president Rouhani sy voorneme aangekondig dat binne 'n tydperk van vier jaar dertig persent van leidende posisies in Iranse staatsdepartemente, owerhede en staats- en privaat ondernemings deur vroue beklee sal word.<ref>{{de}} [http://iranjournal.org/news/iran-rouhani-frauenquote ''Iran Journal, 23 Augustus 2017: Rouhani führt Frauenquote ein. Besoek op 27 Augustus 2017'']</ref> Daarnaas sal die inwerkneming van jonger kandidate van albei geslagte met minder as vyftien jaar beroepservaring vir leidende poste bevorder word. Die bevordering van gelyke regte vir vroue en inwerkneming van vroulike kandidate vir leidende poste was van Rouhani se belangrikste verkiesingsbeloftes.
Rouhani se nuwe kabinet het nogtans aanvankli uitsluitlik uit manlike politici bestaan. Intussen is drie vroue in leidende regeringsposte benoem – Masoumeh Ebtekar as visepresident en amptenaar belas met vroue- en familiesake, Shahindokht Molaverdi as visepresident en amptenaar belas met burgerlike regsaangeleenthede, en Laiya Joneidi as regsadviseur.<ref>{{de}} ''Iran Journal, 23 Augustus''</ref>
=== Buitelandse beleid ===
Lyn 495:
Albei standpunte is aanvegbaar. Daar is wél konsensus tussen waarnemers dat Iran 'n streng anti-Amerikaanse en anti-Israelse beleid volg, alhoewel Teheran en Washington in enkele gevalle saamgewerk het om internasionale vraagstukke op te los. Een voorbeeld was pogings wat deur albei lande aangewend is om stabiele politieke strukture in Afghanistan te skep. Hierdie soort koöperasie het egter nie tot die normalisering van politieke betrekkinge tussen Iran en die VSA gelei nie.
Iran se institusionele raamwerk en die ingewikkelde manier, waarop politieke besluite geneem word, is struikelblokke wat nie maklik oorkom kan word nie wanneer westerse regerings Iranse besluitnemers probeer nader. Ten opsigte van Iran se buitelandse beleid is daar drie ampsbekleërs wat finale besluite kan neem, al bly hul presiese rol in die proses onduidelik – die president, die Hoogste Leier van die Irannese Rewolusie en die sekretaris-generaal van die Hoogste Nasionale Veiligheidsraad. Ook Iranse denktanks het tot 'n belangrike faktor ontwikkel.<ref>{{en}} [http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/research_papers/2013_RP03_poc.pdf Walter Posch: ''The Third World, Global Islam and Pragmatism. The Making of Iranian Foreign Policy''. In: ''German Institute for International and Security Affairs, SWP Research Paper, April 2013'', bl. 6]</ref>
== Godsdiens ==
Lyn 504:
Nie-Islamitiese godsdienste vorm 'n minderheid van sowat twee persent van die bevolking, waaronder [[Baha’i|Bahá'is]], Mandeërs, [[Hindoeïsme|Hindoes]], Jezidi's, Jarsanis, [[Zoroastrisme|Zoroastriërs]], Jode en Christene. Die laasgenoemde drie geloofsgroepe word deur die Iranse staat as religieuse minderhede erken en beskerm. So is byvoorbeeld enkele setels in die Iranse parlement vir hulle gereserveer. In die praktyk geniet Christene egter nie dieselfde regte soos Moslems nie en word teen hulle ten opsigte van opleiding en beroepskanse gediskrimineer. Veral in die 1980's het talle Christelike Iraniërs geëmigreer. Andersyds geniet Christene ook sekere voorregte en mag byvoorbeeld [[rooiwyn]] vir godsdienstige en ander doeleindes gebruik.
Hoe meer godsdiens en politiek in Iran vermeng en Islam as 'n instrument van onderdrukking misbruik word, hoe meer staan veral jong Iraniërs onverskillig teenoor godsdiens. Geestelikes, wat ná die Iranse Rewolusie moeite gedoen het om alle aspekte van die daaglikse lewe van Iraniërs met godsdiens te deurdring, kla tans oor leë moskees.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/gesellschaft/religion-verliert-immer-mehr-anhanger ''Transparency for Iran: Religion verliert immer mehr Anhänger, 10 Mei 2013. Besoek op 11 Augustus 2013'']</ref> Naas ateïstiese neigings het ook aktiwiteite van sektes toegeneem. Sommige Iraniërs stel belang in die Christendom – en loop, net soos sekte-aanhangers, gevaar om deur Iran se godsdienstige polisie vervolg te word. Moslems mag nie aan Christelike kerkdienste deelneem nie, terwyl ook die gebruik van die landstaal Farsi by Christelike byeenkomste verbode is. Apostasie of die bekering tot die Christelike (of enige ander nie-Islamitiese) godsdiens is onwettig. Nuut bekeerde Christene in Iran vergader in geheime byeenkomste in privaat huise, ander soek [[asiel]] in Christelike lande.
Die Bahá'i-geloof, Iran se grootste religieuse minderheidsgroep, word nie amptelik erken nie. Godsdienstige oortuigings van dié geloof, veral die verering van sy stigter as profeet, bots met die Islamitiese geloofsreël dat Mohammed die laaste profeet was wat deur God verkies is. So is aanhangers van Bahá'i reeds sedert die 19de eeu vervolg. Gelowiges het ook ná die stigting van die Islamitiese Republiek slagoffers van gepolitiseerde godsdienstige oortuigings en diskriminasie geword. Aanhangers is dikwels van hul burgerregte ontneem, toegang tot hoër onderwys en bepaalde beroepe geweier en in enkele gevalle selfs tereggestel.
Lyn 514:
Reeds in die vroeë geskiedenis van die land is Persië met voortreflike kookkuns verbind. Een van die vroegste skrywers, wat aandag aan Persiese kulinêre kunse geskenk het, was die Griekse huursoldaat Xenophon wat omstreeks 400 v.C. by die Persiese leër aangesluit en hom later as geskiedskrywer bekwaam het. Alhoewel hy min bewondering vir Perse en hul kultuur in die algemeen getoon het, het hy die uitstekende kookkuns van Persië uitvoerig beskryf. Veral die koninklike hofhouding het sy aandag getrek waar 'n hele leër van kokke moeite gedoen het om steeds weer nuwe kulinêre spesialiteite en dranke uit alle lande vir die koninklike tafel op te spoor.
Toe [[Alexander die Grote]] die Persiese Ryk sewentig jaar later verower het, het hy die buitengewone eetgewoontes van Perse as die rede vir hul verswakking en uiteindelike nederlaag beskou. Maar desondanks het hy ná sy beslissende veldslag maande lank in die seremoniële koninklike hoofstad [[Persepolis]] gebly waar hy die [[Nouruz|Persiese Nuwejaarfees]] gevier, tradisionele Persiese kleredrag oorgeneem en heel waarskynlik ook groot hoeveelhede inheemse kos geniet het.
In die 1930's het argeoloë in Persepolis meer as dertigduisend steentablette opgegrawe wat 'n indruk van antieke Perse se stapelkosse gee. Hul tipiese dieet het okkerneute, gevleuel en granaatappelstroop ingesluit – die hoofbestanddele van 'n Persiese granaatappelbredie wat ook vandag by die hoofdisse van Persiese kokkuns gereken word, ''[[fesenjan]]''. Ook ander bestanddele van moderne Persiese geregte soos [[Skaapvleis|lamvleis]], [[pietersielie]], [[amandel]]s, pistachio-neute, [[asyn]], [[heuning]], [[ui]]e en [[knoffel]] is al in antieke tye wyd gebruik. Interessant genoeg het die gunstelinggeregte van Perse in die afgelope 2 500 jaar nouliks verander.
Lyn 535:
[[Lêer:Azadistadium tehran iran.jpg|duimnael|Die Azadi-stadion in Teheran]]
[[Lêer:Iranian female football fan.jpg|duimnael|'n Vroulike aanhanger van Iran se nasionale sokkerspan tydens 'n wedstryd teen [[Angola]] by die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2006]] in [[Duitsland]]]]
[[Polo]], wat sy oorsprong in Iran het, het gaandeweg tot die land se nasionale sport ontwikkel. Hierdie spansport het reeds in die [[Achaemenidiese Ryk|Achaemenidiese tydperk]] gewild geraak en ingang in die antieke Persiese literatuur gevind. 'n Tweede spel, wat van oudsher met Iran verbind is, is [[skaak]]. Al het die spel sy oorsprong in Indië, het dit tydens die uitbreiding van Islam in sy huidige vorm vanuit Persië na Arabiese gebiede en uiteindelik Europa versprei. Die Afrikaanse naam van die spel is afgelei van die Persiese woord ''sjāh'' of "koning".
Tans is [[stoei]], perdewedrenne en liggaamsopbou van die gewildste sportsoorte in Iran.<ref>{{en}} Laura S. Etheredge (red.): ''Middle East – Region in Transition: Iran''. New York: Britannica Educational Publishing / Rosen Publishing Group 2011, bl. 75</ref>
Sokker is die spansport met die meeste aanhangers in Iran. Die land se nasionale sokkerspan het die Asiatiese kampioenskappe in 1968, 1974 en 1976 gewen en in 1978 vir die eerste keer vir die [[FIFA]] [[Sokker-
Ná die Irannese Rewolusie van 1979 was daar 'n veranderende houding teenoor sport van die kant van die geestelikheid af wat deelname aan sportgebeurtenisse in stadions as 'n moontlike bedreiging vir moskeebywoning beskou het. Sportsoorte, wat as "on-Islamities" of "westers" afgestempel is (soos byvoorbeeld [[tennis]] of [[boks]]) is summier verbied. 'n Aantal bekende sportklubs en -spanne is deur die nuwe regering genasionaliseer, terwyl die deelname van vroue aan sekere sportsoorte soos [[swem]] en sokker verbied is. 'n Aantal professionele sportlui het geëmigreer. So het die Iranse tennisster Mansur Bahrami in Frankryk asiel ontvang, terwyl die swemmer Tonia Vali-Oghli haar in Duitsland gevestig het.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/politik/die-flucht-der-spitzensportler ''Transparency for Iran: Die Flucht der Spitzensportler, 30 Augustus 2013. Besoek op 11 September 2013'']</ref>
Baie Iranse atlete kla dat die staat hul aspirasies nie bevorder nie en te min middele aan kinder- en jeugsport bestee word. 'n Ander rede vir ontevredenheid is politieke beperkings ten opsigte van internasionale wedstryde. Iranse atlete mag nie saam met Israelse sportlui aan toernooie deelneem nie. In die vroeë jare van die Islamitiese Republiek was vroomheid en ideologie meer belangrik as sportlui se vermoë op die atletiekveld. Suksesvolle atlete word dikwels met wantroue bejeën – hulle mag nie meer gewild raak by die publiek as geestelikes en ander politieke leierfigure nie.
Lyn 553:
Teheran is die sentrum van Iran se mediabedryf waar die meeste dagblaaie en tydskrifte uitgegee word, waaronder leidende Persiese koerante soos ''Abrar'', ''Ettelā’āt'', ''Hamshahri'', ''Jumhori-yi Islami'', ''Kayhan'', ''Resalat'' en ''Shargh'', die Engelsmedium-dagblaaie ''Tehran Times'', ''Kayhan International'', ''Iran Daily'' en ''Iran News'' en die literatuur- en kunstydskrif ''Nafeh''.
Die Islamitiese bedeling laat sy invloed ook in die mediabedryf geld. So moet alle dagblaaie en tydskrifte volgens die Perswet van 1979 deur die staat gelisensieer word en is enige anti-Islamitiese beriggewing of kommentaar verbode. Volgens artikel 110 van die Iranse grondwet is alle media ondergeskik aan Iran se hoogste regsgeleerde. Die Iranse persagentskap ''Islamic Republic News Agency (IRNA)'' word deur die Departement van Kultuur en Islamitiese Leiding bedryf. Buitelandse verslaggewers word ter geleentheid van belangrike gebeurtenisse in Iran toegelaat.<ref>{{en}} Etheredge (2011), bl. 75-76</ref>
Ondanks die verskansing van persvryheid in die Iranse grondwet kom sensuur deur behoudende elemente in die regering algemeen voor en word veral in elektroniese media beoefen. Daarenteen het gedrukte media – dagblaaie, tydskrifte en joernale – ten spyte van die groot regeringsinvloed 'n belangrike bydrae tot politieke hervorming in die 1990's gelewer.
Lyn 559:
Alle radio- en televisiestasies in Iran is in staatsbesit en saai hul programme in die hele land uit. Iran se nasionale uitsaaikorporasie, ''Islamic Republic of Iran Broadcasting (IRIB)'', is een van die grootste uitsaaiers in Asië en die Pasifiese streek. 'n Aantal radio- en televisiekanale, wat deur IRIB uitgesaai word, is op buitelandse gehore gemik soos die omstrede Engelsmedium-kanaal ''Press TV''. Programme in Iran word in die landstaal Farsi en minderheidstale uitgesaai, programme vir buitelandse gehore in verskeie wêreld- en belangrike verkeerstale, waaronder [[Russies]], [[Arabies]], [[Hebreeus]], [[Engels]], [[Frans]], [[Duits]], [[Turks]], [[Chinees]], [[Koerdies]], [[Italiaans]], [[Japannees]] en [[Indonesies]].
Die privaat besit van satelliettoerusting, waarmee Westerse "anti-rewolusionêre" en "onsedelike" programme soos die [[BBC]] se Persiese Diens en ''Voice of America'' ontvang kan word, is in 1995 onwettig verklaar, maar hierdie verbod is nie altyd konsekwent afgedwing nie so dat baie Iraniërs steeds buitelandse Persiese kanale ontvang. Volgens Peter Borrocks, die direkteur van BBC se Wêreldwye Diens, het die getal kykers van BBC se Persiese diens met 90 persent toegeneem – meer as veertig persent van alle Iraniërs, wat oor 'n satellietskottel beskik, kyk BBC-programme. Joernaliste van BBC se Persiese diens en hul gesinne word in Iran dikwels deur die owerheid belemmer, geïntimideer of selfs met die dood bedreig.<ref>{{en}} [http://www.bbc.co.uk/news/blogs/the_editors/ ''BBC – The Editors: A quarter of a billion people tuning in, 25 Junie 2013. Besoek op 8 Augustus 2013'']</ref> In Augustus 2013 het die Iranse polisie meer as 16 000 satellietskottels en -ontvangers gekonfiskeer, en 117 handelaars, wat hulle aan privaat verbruikers verkoop het, is in hegtenis geneem nadat die polisie die onwettige verkoop van satelliettoerusting twee maande lank dopgehou het.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/schlagzeilen/razzia-gegen-satelliten-antennen ''Transparency for Iran: Razzia gegen Satelliten-Antennen, 14 Augustus 2013. Besoek op 3 September 2013'']</ref>
Die kwessie van private satellietontvangs bly in regeringskringe omstrede. Terwyl president Rohani die beslaglegging van skottels as "nutteloos" en as ernstige aantasting van Iranse burgers se regte en privaatsfeer gekritiseer het, steun konserwatiewes die polisieoptredes teen satellietkykers. In die laaste week van Augustus 2014 – die sogenaamde "Regeringsweek" waartydens Iranse media op die president se regeringsplanne en -beleid fokus, het Iran se polisiediens woonstelblokke in Teheran deursoek wat hoofsaaklik deur regeringsmedewerkers bewoon word en beslag gelê op talle satellietskottels.<ref>{{de}} [http://transparency-for-iran.org/news/razzia-gegen-satellitenantennen ''Transparency for Iran: Razzia gegen Satellitenantennen, 29 Augustus 2014. Besoek op 7 September 2014'']</ref>
Ondanks groeiende geletterdheid is oudiovisuele media soos radio en televisie steeds die belangrikste media om binnelandse gehore te bereik, veral in meer afgeleë landelike gebiede.
Uitgewers in Iran kla dikwels oor die beperkings wat deur die owerheid ingestel is. So moet enige boekpublikasie vooraf deur die Departement van Kultuur goedgekeur word. Die goedkeuringsproses behels die kontrole en sensuur van ingediende manuskripte. Soms word boeke, waarvoor die nodige departementele goedkeuring verkry is, ná hul publikasie verbied. In 2016 is sowat honderd uitgewers, wat hul publikasies op Teheran se boekebeurs ten toon gestel het, gedwing om boeke van hul stalletjies te verwyder omdat hul inhoud of beeldmateriaal in stryd sou wees met "Islamitiese waardes".<ref>{{de}} [http://iranjournal.org/news/iran-buchmesse ''Iran Journal, 3 Mei 2017; Internationale Buchmesse eröffnet. Besoek op 7 Mei 2017'']</ref>
Iran se boekbedryf floreer nogtans. In 2015 is byna 81 000 nuwe boektitels gepubliseer; dié syfer het volgens amptelike statistieke in 2016 gestyg tot 88 504. Die gemiddelde boekprys het gestyg van ZAR 47,30 in 2016 tot ZAR 59 in 2017.<ref>{{en}} ''Iran Journal, 3 Mei 2017''</ref><ref>''Wisselkoers soos op 7 Mei 2017, verskaf deur xe.com; boekpryse in €: 3,20 en 4,00''</ref> Tydens die 30ste Internasionale Boekuitstalling, wat tussen 2 en 12 Mei 2017 in die nuut geboude Shahr-e Aftab-uitstallingsterrein suid van Teheran gehou is, het 2 700 Iranse en buitelandse uitgewerye hul publikasies ten toon gestel.
=== Musiek ===
Lyn 591:
Elke ''dastagh'' het sy eie spesifieke karakter en gee uitdrukking aan 'n bepaalde stemming. Dit dien as basis vir 'n musikale voordrag. 'n Soort model vir 'n volledige musikale opvoering is eers in die vroeë 20ste eeu ontwikkel. Dit bestaan uit vyf dele (''pishdaramad'', ''chahar mezrab'', ''avaz'', ''tasnif'' en ''reng''), wat elkeen op 'n ''dastagh'' baseer, maar 'n musikant staan vry om self te kies watter dele hy gebruik. Dikwels word net een of twee daarvan gekies. Musikante en musiekstudente memoriseer die ''Radif'' al eeue lank sodat die hele repertoire van Persiese musiek bewaar gebly het. Die ''Radif'' is 'n belangrike vertrekpunt vir improvisasies en staan sentraal in die onderrig van klassieke Persiese musiek.
Die geskiedenis van die Persiese musiek sluit 'n groot getal musiekinstrumente in. Die belangrikstes hiervan, wat ook vandag nog wyd gebruik word, is:<ref>{{en}} [http://www.iranchamber.com/music/articles/introduction_to_persian_music.php ''www.iranianchamber.com: Introduction to Persian music: Instruments'']</ref>
* Die ''tar'', 'n handgeplukte instrument met ses snare wat oor twee oktawe strek.
Lyn 619:
Ná die Iranse Rewolusie van 1979 is popmusiek as 'n simbool van die sjah-bewind, as Westers, dekadent, on-Islamities en on-Irans bestempel en uit die openbare lewe verban. Gedurende en kort ná die rewolusie het baie gewilde musikante hulle in [[Los Angeles]] gevestig waar hulle 'n nuwe Iranse popstyl geskep het. Hierdie musiek het ook by gehore in Iran aanklank gevind, alhoewel kritici dit dikwels as westers-georiënteerde musiek van lae intellektuele gehalte beskryf het.
Die sukses van Irans-Amerikaanse popmusiek het die owerheid genoodsaak om hul houding teenoor moderne musiek te heroorweeg, en uiteindelik is in die vroeë 21ste eeu 'n gematigde weergawe van popmusiek, wat met Islamitiese waardes versoenbaar is, toegelaat. Invoere van Amerikaanse video's en oudiokassette het vervolgens afgeneem. Maar aangesien in Iran streng sensuur op musiekvrystellings toegepas word, word die styl en ontwikkeling van Iranse popmusiek steeds deur ateljees in Los Angeles, waaronder die befaamde ''Avang Music'', bepaal.<ref>{{en}} [http://www.iranchamber.com/music/articles/pop_music_iran.php ''www.iranianchamber.com: Pop Music in Iran'']</ref> Ook in Londen het 'n eie Anglo-Iranse popmusiekstroming begin ontwikkel.
In die Islamitiese Republiek van Iran bepaal die departement van kultuursake watter popgroepe mag optree, en gewoonlik word van hulle verwag dat hulle die etiese en morele waardes van die Islamitiese geloof oordra. So mag kunstenaars tydens konserte nie op die verhoog dans of ander "Westerse" bewegings uitvoer nie. Westerse musiekstyle soos rock, hip hop en heavy metal is in Iran amptelik verbode. Dit beteken nie dat daar geen musiekgroepe bestaan wat by hierdie genres gereken kan word nie – so het [[Zedbazi]], 'n hip hop-groep uit Teheran, ook in die buiteland bekendheid verwerf. In groot stede soos Teheran en Mashhad bestaan daar tientalle onwettige ondergrondse groepe wat in die geheim optree, ondanks alle pogings van polisiekant om hulle op te spoor. Ander musikante het na die buiteland gevlug.
Lyn 633:
{{Lande van Asië}}
{{Normdata}}▼
{{Voorbladster}}
▲{{Normdata}}
[[Kategorie:Iran| ]]
| |||