Ganumedes (maan): Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
k Burgert Behr het bladsy Ganymedes (maan) na Ganimedes (maan) geskuif
Mane
Lyn 1:
{{Inligtingskas Planeet
| name = GanymedesGanimedes
| alt_names = Jupiter III
| adjectives =
| image = [[Lêer:Ganymede g1 true.jpg|240px|GanymedesGanimedes]]
| caption = GanymedesGanimedes, soos waargeneem deur die Galileo-wenteltuig op 26 Junie 1996.
| bgcolour = #a0ffa0
| discovery = yes
Lyn 44:
}}
 
'''GanymedesGanimedes''' of '''GanymedeGanumedes''' ([[Grieks]]: ''Γανυμήδης'', [[Engels]]: ''Ganymede''; ook '''Jupiter III''' genoem) is die grootste [[Natuurlike satelliet|maan]] van die [[planeet]] [[Jupiter]], asook die grootste maan en negende grootste voorwerp in die [[Sonnestelsel]]. Met ’n deursnee van 5 268 km is dit groter as [[Mercurius]], maar sy massa is net 50% van dié van Mercurius. GanymedesGanimedes is die enigste maan wat sonder 'n [[teleskoop]] sigbaar is, maar net in baie goeie en donker situasies.
 
[[Lêer:Galilean moon Laplace resonance animation.gif|duimnael|links|200px|Die [[baanresonansie]] van GanymedesGanimedes, Europa en Io.]]
GanymedesGanimedes het ’n metaalkern en is die enigste maan in die Sonnestelsel wat sover bekend ’n [[magneetveld]] het. Dit is die derde van die [[mane van Galilei]], die eerste groep voorwerpe wat om ’n ander planeet wentel wat ontdek is. Dit is die sewende maan van Jupiter af.<ref name="Bland2007">{{cite journal |last=Bland |first= |last2=Showman |first2=A.P. |last3=Tobie |first3=G. |title=Ganymede's orbital and thermal evolution and its effect on magnetic field generation |journal=Lunar and Planetary Society Conference |date=Maart 2007 |volume=38 |page=2020 |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2007/pdf/2020.pdf |format=PDF |bibcode=2007LPI....38.2020B }}</ref> Dit wentel rofweg elke sewe dae om Jupiter en is respektiewelik in ’n 1:2:4-[[baanresonansie]] met die mane [[Europa (maan)|Europa]] en [[Io (maan)|Io]].
 
Dis moontlik dat GanymedesGanimedes in [[364 v.C.]] deur die [[China|Chinese]] sterrekundige Gan De ontdek is. [[Galileo Galilei]] kry egter gewoonlik die eer daarvoor; die sterrekundige het die maan se bestaan op [[7 Januarie]] [[1610]] geregistreer, saam met die drie ander mane van Galilei, [[CallistoKallisto (maan)|CallistoKallisto]], Europa en Io. GanymedesGanimedes is die enigste maan van Jupiter wat 'n manlike naam het. Dit is genoem na [[GanymedesGanimedes (mitologie)|GanymedesGanimedes]], ’n goddelike held en [[Troje|Trojaanse]] prins, seun van Tros van Dardanië en CallirrhoeKallirroë, en ’n geliefde van [[Zeus]] in die [[Griekse mitologie]].
 
GanymedesGanimedes is saamgestel uit omtrent ewe veel hoeveelhede [[silikaat]]rots en [[water]]ys.<ref name="NYT-20150315" /> Dit het ’n [[yster]]ryke, vloeibare kern en ’n interne oseaan wat meer water kan bevat as die [[Aarde]] se oseane saam.<ref name="Ocean Hubble" /><ref name="RT Ganymede" /><ref name="clubsandwich 2014" /><ref name="Vance" /><ref name="NASA-20140501c" /> Sy oppervlak bestaan uit twee soorte terrein: Donker streke vol [[Krater|impakkraters]] wat dateer van vier miljard jaar gelede bedek omtrent ’n derde van die maan, terwyl ligter streke met uitgebreide groewe en riwwe wat net effens jonger is, die res bedek. Die oorsaak van die ligte terrein se versteurde [[geologie]] is nie bekend nie, maar dit is waarskynlik vanweë [[Plaattektoniek|tektoniese]] aktiwiteit wat deur getyverhitting veroorsaak is.<ref name="Showman1999" />
 
GanymedesGanimedes se magneetveld word moontlik geskep deur [[konveksie]] in sy vloeibare ysterkern.<ref name="Kivelson2002" /> Die maan het ’n dun [[suurstof]]atmosfeer wat O, O<sub>2</sub> en moontlik O<sub>3</sub> ([[osoon]]) insluit.<ref name="Hall1998" />
 
Van [[Pioneer 10]] af het verskeie ruimtetuie GanymedesGanimedes verken.<ref name="Pioneer 11" /> Die Voyager-tuie het metings van sy grootte verfyn, terwyl [[Galileo (ruimtetuig)|Galileo]] sy ondergrondse oseaan en magneetveld ontdek het. Die volgende beplande sending na die Jupiterstelsel is die [[Europese Ruimteagentskap]] se "Jupiter Icy Moon Explorer" (JUICE), wat volgens plan in 2022 gelanseer sal word. Ná verbyvlugte van al drie ysmane, sal die tuig waarskynlik in ’n wentelbaan om GanymedesGanimedes gaan.<ref name="selection" />
 
==Geskiedenis==
[[Beeld:Ganymede, Earth & Moon size comparison.jpg|links|duimnael|200px|’n Vergelyking in die grootte van die Aarde, die [[Maan]] (links bo) en GanymedesGanimedes.]]
 
Volgens Chinese sterrekunderekords het Gan De in 365&nbsp;v.C. iets met die blote oog waargeneem wat ’n maan van Jupiter kon wees, waarskynlik GanymedesGanimedes.<ref name="ads793c" /><ref name="ads.793b" /> Hy het egter berig die kleur van die metgesel was rooierig, wat raaiselagtig is omdat die maan te ver is om die kleur met die blote oog uit te maak.<ref name=encyc>{{cite encyclopedia
| first=Huang | last=Yi-Long | editor=Helaine Selin | title=Gan De | encyclopedia=Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures
| page=342 | publisher=Springer | date=1997 | url=https://books.google.com/books?id=GzjpCAAAQBAJ&pg=PA342 | isbn=0-7923-4066-3 }}</ref> Shi Shen en Gan De het saam redelik akkurate waarnemings van die vyf grootste planete gemaak.<ref name="Deng2011">{{cite book|author=Yinke Deng|title=Ancient Chinese Inventions|url=https://books.google.com/books?id=EeVPT6UAk3EC&pg=PA68|date=3 Maart 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-18692-6|page= 68}}</ref><ref>{{cite journal | last = Xi | first = Ze-zong | title = The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan De 2000 Years Before Galileo | journal = Acta Astrophysica Sinica | volume = 1 | issue = 2 | pages = 87 | date = 1981 | language = | url = http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-TTWL198102000.htm | access-date = 2017-03-22}}</ref>
 
Op 7 Januarie 1610 het [[Galileo Galilei]] iets waargeneem wat hy beskou het as drie [[ster]]re naby Jupiter, insluitende wat later besef is GanymedesGanimedes, CallistoKallisto en die gesamentlike lig van Io en Europa was; die volgende aand het hy opgemerk hulle het beweeg. Op 13 Januarie het hy al vier vir die eerste keer saam gesien, maar hy het elke maan voor dié datum minstens een keer apart gesien. Teen 15 Januarie het Galileo tot die gevolgtrekking gekom die "sterre" is eintlik liggaame wat om Jupiter wentel.<ref name="SidereusNuncius" /><ref name="NASA" /> Hy het die reg opgeëis om die mane name te gee. Hy het eers sy ontdekking die "Cosmica Sidera" ('Cosimo se sterre') gegee ter ere van Cosimo II de' Medici, ’n ryk student van hom. Op voorstel van Cosimo het hy die naam verander na "Medicea Sidera" ('die Medici-sterre') ter ere van Cosimo en sy drie broers. Die ontdekking is in Maart 1610 aangekondig, minder as twee maande ná die eerste waarnemings.
 
Nadat verskeie individuele name voorgestel en verwerp is,<ref name="Naming" /><ref name="College" /> is eindelik besluit op GanymedesGanimedes, Io, Europa en CallistoKallisto, wat minnaars was van [[Zeus]] (die Griekse weergawe van die [[Romeinse mitologie|Romeinse god]] [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]]).
 
==Wentelbaan en rotasie==
[[Beeld:Jupiter's Great Red Spot and Ganymede's shadow.jpg|duimnael|links|200px|Jupiter se [[Groot Rooi Vlek]] en GanymedesGanimedes se skaduwee.<ref name="cwgjupgany"/>]]
 
GanymedesGanimedes wentel op ’n afstand van 1&nbsp;070&nbsp;400&nbsp;km om Jupiter en is die derde maan van Galilei van die planeet af.<ref name="Planetary Society" /> Dit voltooi ’n revolusie elke sewe dae en drie uur.
 
Soos die meeste bekende mane is GanymedesGanimedes in ’n sinkroniese wentelbaan, met dieselfde kant wat altyd na Jupiter wys. Sy dag is dus ook sewe aarddae en drie uur lank.<ref name="The Grand Tour" /> Sy wentelbaan is baie effens eksentriek en gehel tot Jupiter se ewenaar; dié twee faktore verander kwasiperiodiek vanweë son- en planetêre [[swaartekrag]]versteurings op ’n tydskaal van eeue. Die omvang van dié veranderings is respektiewelik 0,0009-0,0022 en 0,05-0,32°.<ref name="Musotto2002" /> As gevolg van dié veranderings wissel sy [[ashelling]] (die hoek tussen sy rotasie- en wentelas) tussen 0 en 0,33°.<ref name="Bills2005" />
 
GanymedesGanimedes is in ’n baanresonansie met Europa en Io: vir elke wentelbaan van GanymedesGanimedes draai Europa twee keer en Io vier keer om Jupiter.<ref name="Musotto2002" /><ref name="SPACE.com" /> Die [[Konjunksie (sterrekunde)|buitekonjunksie]] tussen Io en Europa geskied altyd wanneer Io by sy [[Apside|periapside]] en Europa by sy [[Apside|apoapside]] is. Die buitekonjunksie tussen Europa en GanymedesGanimedes geskied wanneer Europa by sy periapside is.<ref name="Musotto2002" />
 
Die lengtegraad van die Io-Europa- en die Europa-GanymedesGanimedes-konjunksies verander teen dieselfde tempo, en dit maak driedubbele konjunksies onmoontlik. So ’n ingewikkelde resonansie word die "Laplace-resonansie" genoem.<ref name="Showman1997a" />
 
==Fisiese eienskappe==
[[Beeld:Noaa ganymede.jpg|duimnael|200px|GanymedesGanimedes met die lengtegraad 45°&nbsp;W in die middel. Die donker deel bo is die Perrine-streek en die donker deel onder die Nicholson-streek; prominente kraters is Tros (regs bo) en Cisti (links onder).]]
 
===Grootte===
GanymedesGanimedes is die grootste en swaarste maan in die Sonnestelsel. Sy deursnee van 5&nbsp;268&nbsp;km is 0,41 dié van die [[Aarde]], 0,77 keer dié van [[Mars]], 1,02 keer dié van Saturnus se maan [[Titan (maan)|Titan]] (die tweede grootste maan), 1,08 keer dié van [[Mercurius]] en 1,51 keer dié van die [[Maan]]. Sy massa is 10% groter as Titan s’n en 2,02 keer dié van die Maan.<ref name="nineplanets.org-Ganymede" />
 
===Samestelling en oppervlak===
Die gemiddelde [[digtheid]] van GanymedesGanimedes is 1,936&nbsp;[[gram|g]]/cm<sup>3</sup>, en dit dui op ’n samestelling van gelyke dele rotsagtige materiaal en meestal wateryse.<ref name="Showman1999" /> Daar kan ook ander vlugtige yse soos [[ammoniak]] teenwoordig wees.<ref name="Kuskov2005" /><ref name="Spohn2003" />
 
Die maan se oppervlak het ’n [[albedo]] van sowat 43%.<ref name="Calvin1995" /> Dit lyk of waterys alomteenwoordig is.<ref name="Showman1999" /> Naby-[[infrarooi]]-[[spektroskopie]] het die teenwoordigheid van sterk waterys-absorpsiebande by [[golflengte]]s van 1,04, 1,25, 1,5, 2,0 en 3,0 [[mikrometer|μm]] getoon.<ref name="Calvin1995" /> Die gegroefde terrein is helderder en bevat meer ys as die donker terrein.<ref name="RESA" /> Daar is verskeie niewatermateriale: [[koolstofdioksied]], [[swael]]dioksied en moontlik [[sianogeen]], [[Sulfaat|waterstofsulfaat]] en verskeie [[organiese verbinding]]s.<ref name="Showman1999" /><ref name="McCord1998" /> Galileo-resultate het ook gewys daar is [[magnesium]]sulfaat (MgSO<sub>4</sub>) en moontlik [[natrium]]sulfaat (Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) op die oppervlak.<ref name="The Grand Tour" /><ref name="McCord2001" /> Dié soute se oorsprong kan die ondergrondse oseaan wees.<ref name="McCord2001" />
 
[[Beeld:Ganymede terrain.jpg|duimnael|links|240px|’n Skerp grens skei die antieke,donker terrein van die Nicholson-streek van die jonger, helder terrein van die Harpagia Sulcus.]]
[[Beeld:Ganymede-moon.jpg|duimnael|200px|’n Foto van Galileo met verhoogde kleure van GanymedesGanimedes se kant wat weg van sy wentelrigting wys.<ref name="Spaceflight Now" /> Die krater Tashmetum se prominente strale is regs onder te sien en die groot ejektaveld van Hershef regs bo. ’n Deel van die donker Nicholson-streek kan links onder gesien word.]]
GanymedesGanimedes se oppervlak is ’n mengsel van twee soorte terrein: ’n baie ou, donker terrein vol kraters en ’n ietwat jonger (maar steeds antieke), ligter terrein met groewe en riwwe. Die verhittingsmeganisme wat nodig is vir die vorming van die gegroefde terrein is onbekend, maar dit kan [[Plaattektoniek|tektonies]] van aard wees.<ref name="Showman1999" /> [[Vulkaan|Kriovulkanisme]] kon dalk ook ’n klein rol gespeel het.<ref name="Showman1999" /> Die kragte wat die sterk spanningsdruk in GanymedesGanimedes se yslitosfeer veroorsaak het wat nodig is om tektoniese aktiwiteit aan die gang te sit, kan verband hou met getyverhitting in die verlede; dit is moontlik veroorsaak toe die maan deur onstabiele baanresonansies beweeg het.<ref name="Showman1999" /><ref name="Showman1997b" /> Die getybuigings van die ys kon die binnekant verhit en druk op die litosfeer geplaas het, en dit kon gelei het tot krake en verskuiwings wat die ouer, donkerder terrein oor 70% van die oppervlak bedek het.<ref name="Showman1999" /><ref name="Bland2007" /> Die vorming van die groewe kan ook verband hou met die vroeë vorming van die kern en gevolglike getyverhitting van GanymedesGanimedes se binnekant.<ref name="Showman1999" /> Tydens die daaropvolgende evolusie kon diep, warm waterpluime uit die kern na die oppervlak opgestoot en gelei het tot die tektoniese deformasie van die litosfeer.<ref name="Barr" />
 
Kraters kom op albei soorte terrein voor, maar is veral volop op die donker terrein; dit is vermoedelik impakkraters.<ref name="Showman1999" /> Die ligter terrein met groewe bevat heelwat minder impakkraters, wat nie van groot belang was vir die maan se tektoniese evolusie nie.<ref name="Showman1999" /> Die digtheid van die kraters dui op ’n ouderdom van 4&nbsp;miljard jaar vir die donker terrein, nes die Maan se plato's, en ’n ietwat jonger ouderdom vir die gegroefde terrein (hoeveel jonger is onseker).<ref name="Zahnle1998" /> GanymedesGanimedes kon ’n geskiedenis van hewige katervorming 3,5 tot 4&nbsp;miljard jaar gelede gehad het, nes die Maan.<ref name="Zahnle1998" /> Ouer groewe kan gesien word, asook relatief jong strale ejekte.<ref name="nineplanets.org-Ganymede" /><ref name="Ganymede" /> GanymedesGanimedes se kraters is platter as dié op die Maan en Mercurius. Dit is moontlik vanweë die relatief swak aard van GanymedesGanimedes se yskors, wat kan (of kon) vloei en dus die reliëf versag.
 
GanymedesGanimedes het ook poolkappe, wat moontlik uit waterryp bestaan. Die ryp strek tot by breedtegraad 40°.<ref name="The Grand Tour" /> Data van Galileo dui daarop dat die teenwoordigheid van ’n magneetveld lei tot intens gelaaide deeltjies wat sy oppervlak in die onbeskermde poolgebiede bombardeer; spatsels veroorsaak dan ’n herverspreiding van watermolekules, met ryp wat na plaaslik kouer streke van die poolterrein migreer.<ref name="Polar caps" />
{{Panorama|Ganymede-JupiterMoon-GeologicMap-SIM3237-20140211.png|800px|<center>’n Geologiese kaart van GanymedesGanimedes (Februarie 2014). Die ouer streke met ’n lae albedo en baie kraters is rooibruin; jonger dele met ’n hoër albedo is blou as dit groewe het en blougroen as dit glad is (pers is ’n mengsel van gegroef en glad).</center>}}
 
’n Kater met die naam Anat is ’n verwysingspunt vir lengtegrade op Ganymede. Anat is by lengtegraad 128°.<ref name="iau.table2" /> Lengtegraad 0° wys direk na Jupiter en, tensy anders vermeld, neem die lengtegrade weswaarts toe.<ref name="targetcoordsys" />
 
====Ondergrondse oseane====
[[Beeld:Ganymede diagram.svg|duimnael|300px|’n Kunstenaar se voorstelling van die interne struktuur van GanymedesGanimedes. Lae is volgens skaal.]]
 
In die 1970's het [[Nasa]]-wetenskaplikes die eerste keer vermoed GanymedesGanimedes het ’n diep oseaan tussen twee yslae, een op die oppervlak en een onder ’n vloeibare oseaan en op die rotsagtige mantel.<ref name="Showman1999" /><ref name="clubsandwich 2014" /><ref name="Sohl2002" /><ref name="Freeman2006" /><ref name="amount of water in ocean" /> In die 1990's het Nasa se Galileo-sending verby GanymedesGanimedes gevlieg en bevestig dat die maan ’n ondergrondse oseaan het. ’n Ontleding is in 2014 gepubliseer wat die realistiese termodinamika vir water en die uitwerking van sout in ag geneem het. Dit het daarop gedui dat GanymedesGanimedes verskeie oseaanlae het wat geskei word deur verskillende fases van ys, met die laagste vloeistoflaag teenaan die mantel.<ref name="clubsandwich 2014" /><ref name="Vance" /><ref name="NASA-20140501c" /><ref name="Hubble 2015" /> Die kontak tussen water en rots kan ’n belangrike rol speel in die oorsprong van lewe.<ref name="clubsandwich 2014" />
 
Die ontleding het ook aangedui dat die uiterste dieptes wat betrokke is (~800&nbsp;km tot die rotsagtige "rotsbodem") beteken die temperatuur op die bodem van ’n oseaan tot 40&nbsp;[[Kelvin|K]] hoër kan wees as dié by die ys-water-skeidingsvlak. In Maart 2015 het wetenskaplikes berig metings met die [[Hubble-ruimteteleskoop]] van hoe die [[Aurora (astronomie)|auroras]] oor GanymedesGanimedes se oppervlak beweeg, dui op die bestaan van ’n ondergrondse oseaan. ’n Groot soutwateroseaan beïnvloed die maan se magneetveld en gevolglik sy aurora.<ref name="Ocean Hubble"/><ref name="Hubble 2015"/><ref name="sciencedaily1503" /><ref name="sswater1" /> Die getuienis het getoon GanymedesGanimedes se oseane kan die grootste in die hele Sonnestelsel wees.<ref name='Sci Am 2017'>[https://www.scientificamerican.com/article/overlooked-ocean-worlds-fill-the-outer-solar-system/ Overlooked Ocean Worlds Fill the Outer Solar System]. John Wenz, ''Scientific American''. 4 Oktober 2017.</ref>
 
Daar is gissings oor die moontlike bewoonbaarheid van GanymedesGanimedes se oseaan.<ref name="amount of water in ocean"/><ref name="subsurface ocean found" />
 
==Verkenning==
[[File:Ganymede from Pioneer 10 19.jpg|duimnael|180px|GanymedesGanimedes soos gesien deur [[Pioneer 10]] (1973).]]
 
Verskeie ruimtetuie wat verby Jupiter gevlieg of om die planeet gewentel het, het GanymedesGanimedes van naderby beskou – onder meer tydens vier verbyvlugte in die 1970's en verskeie in die 1990's tot 2000's. [[Pioneer 10]] was in 1973 naby die maan en [[Pioneer 11]] in 1974.<ref name="Pioneer 11" /> Hulle het inligting teruggestuur oor onder meer fisiese eienskappe.<ref name="chap6" /> Pioneer 10 se naaste afstand was 446&nbsp;250&nbsp;km.<ref name="dmu.p10" />
 
[[Voyager 1]] en [[Voyager 2]] was volgende, in 1979. Hulle het die grootte van die maan gemeet en onthul dit is groter as Titan, wat voorheen geglo is groter is.<ref name="Voyager" /> Die gegroefde terrein is ook waargeneem.<ref name="Voyager Mission" />
 
In 1995 het [[Galileo]] om Jupiter begin wentel en tussen 1996 en 2000 ses naby verbyvlugte van GanymedesGanimedes onderneem.<ref name="The Grand Tour" /> Die naaste afstand was 264&nbsp;km van GanymedesGanimedes se oppervlak af.<ref name="Kivelson2002" /> Tydens ’n verbyvlug in 1996 is die maan se maagneetveld ontdek,<ref name="Magnetic Field Discovery" /> terwyl die ontdekking van die oseaan in 2001 aangekondig is.<ref name="Kivelson2002" /><ref name="The Grand Tour" /> Galileo het ook verskeie verbindings ontdek wat nie yse is nie.<ref name="McCord1998" /> Die laaste naby waarnemings van GanymedesGanimedes is deur [[New Horizons]] gemaak, wat in 2007 op pad na [[Pluto]] data oor die [[topografie]]se eienskappe en verbindings op Europa en GanymedesGanimedes verskaf het.<ref name="New Horizons" /><ref name="Grundy2007" />
 
== Verwysings ==