Noorweë: Verskil tussen weergawes

 

By sy wydste punt strek die land oor 'n afstand van sowat 430 kilometer in wes-oostelike rigting, terwyl die Arktiese hawestad [[Narvik]] slegs agt kilometer van die Sweedse grens af lê. Sowat 'n derde van die land lê binne die Noordpoolsirkel, maar trek in klimatiese opsig voordeel uit die warm Golfstroom se matigende effek: Die seehawens van die Arktiese kuslyn soos [[Hammerfest]] en Kirkenes bly in die meeste winters ysvry.

Noorweë is die sesde grootste land in Europa, maar ook een van sy ylbevolkstes met slegs 14 inwoners per vierkante kilometer. Die bevolking is oneweredig oor die land versprei, met groot konsentrasies in die kusgebiede van Suid- en Wes-Noorweë. Die hoofstad van Noorweë is [[Oslo]]. Ander belangrike stede is [[Bergen]], [[Trondheim]] en [[Stavanger]]. Hierdie vier stedelike sentra behels sowat 'n kwart van die Noorse bevolking, terwyl groot dele van die sentrale berggebiede en die noordelike landsdele ongerep en byna onbewoon is.

 

Na die seeroete vanaf Karmøy en verder noordwaarts is vroeër verwys as ''Norðrvegr'' of "Roete na die Noorde". Hierdie benaming, wat oorspronklik deur Gote en [[Dene]] gebruik is, het net soos ''Vestrvegr'', ''Austrvegr'' of ''Suðrvegr'' geleidelik tot 'n geografiese naam vir die gebied ontwikkel wat ook in tale soos [[Engels]], [[Duits]] en [[Frans]] gebruik is om na die Wes-Skandinawiese land te verwys.

 

Op 'n later tydstip is die skeepsroete se naam gebruik om na die land te verwys wat aan die oostelike kant geleë was. Dit is nie presies bekend wanneer ''Østlandet'' gebruik is om na die land langs die ''Norðrvegr'' te verwys nie, aangesien hierdie gebied in die 12de eeu meestal aan die Deense konings belastingpligtig was.

 

== Geskiedenis ==

=== Die Ystydperke ===

As gevolg van 'n globale afkoeling was die gemiddelde jaarlikse temperature in die gebied van die huidige Noorweë enkele honderdduisend jaar vroeër sowat 8&nbsp;°C laer as vandag, en gedurende hierdie langdurige [[Ystydperk]]e het magtige gletsers begin vorm. Navorsers neem aan dat die gletsers sowat 300&nbsp;000 jaar gelede hul maksimale uitbeiding bereik het, en destyds was Skandinawië onder 'n yslaag met 'n dikte van tot by 3&nbsp;000 meter begrawe.<ref>Galli/Holzleiter (2008), bl. 18</ref>

 

 

=== Die Wiking-tydperk ===

Vanweë die gebrek aan skriftelike oorlewerings moet die geskiedenis van die [[Wikings|Wiking-tydperk]] aan die hand van argeologiese vondse en die Nordiese saga's bestudeer word. Alhoewel die saga's eers later neergeskryf is, baseer hulle op mondelinge oorlewerings wat van een generasie na die volgende toe oorgedra is.

 

 

=== Die Middeleeue ===

Die jaar 1130 markeer die begin van 'n periode wat deur politieke konflikte en 'n burgeroorlog gemarkeer is wat tot 1227 voortgeduur het. Dit is egter ook die begin van die Hoë Middeleeue, 'n tydperk van bevolkingsgroei, konsolidasie in die kerk en die ontwikkeling van die eerste stedelike sentra. Hoe meer nedersettings onder die gesag van die Noorse kroon en kerk gekom het, hoe meer het die openbare administrasie uitgebrei en sy gesag oor die land gevestig en sodoende die skepping van die monargiese eenheidsstaat voltooi.

 

 

=== Die tydperk tussen 1905 en 1939 ===

In 'n tweede referendum het die Noorse bevolking ten gunste van 'n monargiese regeringsvorm gestem, en die Storting het op 18 November 1905 die Deense prins Carl tot koning van Noorweë verkies. Prins Carl was getroud met prinses Maud, 'n dogter van die Britse koning Edward VII, en het die naam Haakon VII aangeneem.

 

Die Noorse handelsvloot met meer as 1&nbsp;000 skepe – die vierde grootste ter wêreld en selfs die grootste ten opsigte van tenkskepe is aan die geallieerde magte beskikbaar gestel, en die Noorse weermag is in die Verenigde Koninkryk geherorganiseer om aan die geallieerde kant teen die Spilmoondhede te veg.<ref>Evig heder 1:6 (dokumentêr), NRK [[Hordaland]] 1995</ref> Noorse troepe was by die seegevegte in die Atlantiese Oseaan, die gevegte ná die geallieerde landing in Frankryk in 1944 en by die lugstryd bo Engeland en die vasteland betrokke. Teen die einde van die oorlog het die Nore ook die toestemming van die Sweedse regering gekry om in die oostelike buurland militêre eenhede vir die stryd teen die Duitse besetters op te bou.

 

Ook die burgerlike weerstand teen die besetters het steeds gegroei, terwyl ook geheime militêre eenhede in die ondergrond saamgestel is. Die kommuniste het in Noorweë se versetbeweging (''Hjemmefront'', "Tuisfront"), wat met die Noorse regering in ballingskap nou saamgewerk het, geen noemenswaardige rol gespeel nie. Die ''Hjemmefront'' onder leiding van Paal Berg, die voormalige president van die Noorse Hooggeregshof, is ook deur die Evangelies-Lutherse biskop Berggrav ondersteun en het in 1943, toe die Duitse besetters met die gedwonge rekrutering van Noorse mannekrag begin en die Universiteit van Oslo gesluit het, die massavlug van burgers en studente na Swede georganiseer.

 

Ruolie en aardgas. wat uit die seebed ontgin word, is tans die belangrikste mineraalhulpbronne, maar Noorweë is ook ryk aan ertse. [[Yster]]- en loodertse kom in die noorde voor, koper in Sentraal- en titaanerts in Suid-Noorweë. Alhoewel daar geen [[steenkool]] in die vastelandse gebiede voorkom nie, is kleiner steenkoolvelde op die eilande van die [[Svalbard]]- of [[Spitsbergen]]-argipel in die Arktiese See ontdek. Die tekort aan steenkool word egter deur waterkrag gekompenseer wat sedert die vroeë 20ste eeu ontgin word.

 

Die lae energiekoste het die ontwikkeling van houtpulp-, papier-, chemiese en metaalverwerkende nywerhede bevorder. Baie nywerheidsaanlegte het langs die oewers van afgeleë fjorde ontstaan waar [[Hidroëlektrisiteit|hidroëlektriese]] krag en diepseehawegeriewe vir die invoer van grondstowwe en die uitvoer van verwerkte goedere en metale beskikbaar is.

 

 

=== Die belangrikste sektore ===

[[Lêer:Nærøyfjord (6-2007).jpg|duimnael|Die Noorse toerismebedryf trek voordeel uit die land se natuurskoon: Die Nærøyfjord]]

Ruolie- en gasontginning is tans die sleutelbedrywe in die Noorse ekonomie wat in 2006 26 persent van die bruto geografiese produk (BGP) en – na gelang van olieprysskommelings – tussen 30 en 50 persent van die totale uitvoerwaarde verteenwoordig het. Nogtans bied die ontginningsbedrywe net 'n beperkte aantal werkgeleenthede (in 2004 was die gemiddelde volgens die Statistisk Sentralbyrå sowat 1,4 persent van die ekonomies aktiewe bevolking).<ref>[http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Laenderinformationen/Norwegen/Wirtschaft.html ''Duitse Departement van Buitelandse Sake – Ekonomie van Noorweë'']</ref>

 

=== Verkiesingsuitslae in 2001, 2005, 2009 en 2013 ===

{|-

!style="background-color:#D3D3D3" align=left valign=top|Partye

 

=== Godsdiensbeoefening ===

Noorweë beskik oor 'n amptelike Protestantse Staatskerk wat op die Evangelies-Lutherse geloof baseer. Alhoewel daar geen formele skeiding tussen kerk en staat bestaan nie, het alle burgers volgens 'n grondwetlike klousule uit die jaar 1964 die reg om hul godsdiens of religie vry te beoefen. Sowat 90 persent van die Noorse bevolking is lede van die Noorse Staatskerk, alhoewel slegs sowat tien persent meer as een keer per maand aan kerkdienste of ander Christelike byeenkomste deelneem.<ref>[http://www.norwegen.no/facts/religion/general/gereral.htm ''www.norwegen.no – Algemene inligting: Religie in Noorweë'']</ref>

 

Noorweë het tans 'n bevolking van sowat 5,3 miljoen. Net soos in ander Europese lande word die demografiese ontwikkeling in Noorweë tans deur 'n periode met lae geboortesyfers gekenmerk wat op 'n tydperk met 'n relatief hoë natuurlike bevolkingsaanwas gevolg het. Die natuurlike bevolkingstoename het in die jare kort ná die Tweede Wêreldoorlog nog 1 persent beloop, maar sedert die 1970's merkbaar afgeneem. Hierdie tendens is in die 1980's nog steeds ondervind, en eers sedert die jaar 1995 het die bevolkingsaanwas veral danksy immigrasie weer begin versnel.

 

Die geboortekoers van etniese Noorse vroue het sedert die laat 19de eeu vanweë die toepassing van gesinsbeplanning duidelik afgeplat. Die lae geboortesyfers van minder as een persent beteken dat Noorweë se bevolking sonder immigrasie sal afneem. Statistieke vir die jaar 2006 toon nogtans 'n hoër geboortesyfer, en met 'n gemiddelde van 1,9 kinders per vrou het Noorweë se fertiliteit die hoogste vlak sedert 1991 bereik. Die syfer is ná dié van [[Albanië]], [[Turkye]], Ysland, Frankryk en Ierland selfs die sesde hoogste in Europa.<ref>[http://www.ssb.no/befolkning_en/ ''Statistics Norway – Statistisk sentralbyrå: Focus on Population'']</ref>

 

 

=== Taal ===

[[Noors]], wat deur 95 persent van die bevolking gepraat word, het twee amptelike skryftale, [[Bokmål]] en [[Nynorsk]], wat as oorkoepelende standaardtale dien, terwyl baie sprekers in die alledaagse lewe dialekte praat wat soms aansienlik van die twee standaard-skryftale kan verskil. Albei skryftale geniet erkenning as ampstale en word deur sowel die administrasie asook die media gebruik. Die oorgrote meerderheid van die bevolking (tussen 80 en 85 persent) gee die voorkeur aan Bokmål.

 

 

=== Argitektuur ===

[[Lêer:Urnes Stave Church 1.jpg|duimnael|Die staafkerk van Urnes]]

[[Lêer:Damsgaard painting.jpg|duimnael|Damsgård hovedgård. Skildery deur J.F.L. Dreier (1810)]]