Puerto Rico: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
No edit summary |
Versmelt met Porto Rico |
||
Lyn 1:
{{Inligtingskas Land
|noem_naam = '''Commonwealth of Puerto Rico''' <small>([[Engels]])</small><br />'''Estado Libre Asociado de Puerto Rico''' <small>([[Spaans]])</small>
Line 10 ⟶ 9:
|leuse = ''Joannes est nomen eius''<br /><small>''([[Latyn]]s vir: "Johannes is sy naam")''</small>
|volkslied = ''[[The Star-Spangled Banner]]''<br /><center>[[Lêer:Star Spangled Banner instrumental.ogg]]</center><br />''Nasionale volkslied: [[La Borinqueña]]''<br /><center>[[Lêer:United States Navy Band - La Borinqueña.ogg]]</center>
|amptelike_tale = [[Spaans]] en [[Engels]]<ref>{{en}} {{cite news |url=https://www.efe.com/efe/english/life/p-rico-senate-declares-spanish-over-english-as-first-official-language/50000263-2704154 |title=P. Rico Senate declares Spanish over English as first official language |work=News Report |agency=Agencia EFE |location=San Juan, Puerto Rico |date=4 September 2015 |accessdate=12 Junie 2019}}</ref>
|hoofstad = [[San Juan]]
{{Koördinate|18|27|N|66|6|W}}
Line 21 ⟶ 20:
|grootste_stad = [[San Juan]]
|regeringsvorm = Nie-geïnkorporeerde<br />georganiseerde grondgebied
|leiertitels = <br />• [[
|leiername = [[Donald Trump]] (R)<br />[[
|oppervlak_rang = 169<sup>ste</sup>
|oppervlak_grootte =
Line 28 ⟶ 27:
|oppervlakmi² = 3 515
|persent_water = 1,6
|bevolking_skatting = 3
|bevolking_skatting_jaar =
|bevolking_rang = 130<sup>ste</sup>
|bevolking_sensus = 3 725 789
Line 36 ⟶ 35:
|bevolkingsdigtheidmi² = 988
|bevolkingsdigtheidrang = 29<sup>ste</sup>
|BBP_PPP = $130,614 miljard<ref name=imf2>{{en}} {{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=55&pr.y=13&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=359&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=Puerto Rico |publisher=[[Internasionale Monetêre Fonds]] |date=April 2019 |accessdate=12 Junie 2019}}</ref>
|BBP_PPP_rang =
|BBP_PPP_jaar =
|BBP_PPP_per_kapita = 40 796<ref name="imf2" />
|BBP_PPP_per_kapita_rang = 29<sup>ste</sup>
|BBP = $103,506 miljard<ref name="imf2" />
|BBP_rang =
|BBP_jaar =
|BBP_per_kapita = $32 329<ref name="imf2" />
|BBP_per_kapita_rang = 32<sup>ste</sup>
|onafhanklikheidstipe =
|onafhanklikheidsgebeure = • Sessie van [[Spanje]]<br />• Verdrag van Parys<br />• Jones–Shafroth-wet<br />• Gemenebes
|onafhanklikheidsdatums = <br />binne die [[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]]<br />[[10 Desember]] [[1898]]<br />[[11 April]] [[1899]]<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.easternct.edu/inthenews/files/2016/01/Eastern-Talk-Explains-Puerto-Ricos-Status-Chronicle_20170925_03_1.pdf |title=Puerto Rico's Status Explained. ECSU Takes A Look At Island's History |publisher=Michelle Firestone |date=25 September 2017 |accessdate=12 Junie 2019}}</ref><br />[[2 Maart]] [[1917]]<br />[[25 Julie]] [[1952]]
|MOI = {{wins}} 0,845<ref>{{en}} {{cite journal |format=PDF |first=Ricardo R. |last=Fuentes-Ramírez |url=https://ceterisparibusuprm.org/human-development-index-trends-and-inequality-in-puerto-rico-2010-2015-by-ricardo-r-fuentes-ramirez/ |title=Human Development Index Trends and Inequality in Puerto Rico 2010–2015 |journal=Ceteris Paribus: Journal of Socio-Economic Research |volume=7 |year=2017 |accessdate=12 Junie 2019}}</ref>
|MOI_rang =
|MOI_jaar =
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}}
|Gini = 53,1<ref>{{en}} {{cite web |url=
|Gini_rang =
|Gini_jaar = 2011
Line 68 ⟶ 67:
|voetskrif =
}}
'''Puerto Rico''' ([[Spaans]]: [ˈpweɾto ˈriko]), amptelik die '''Gemenebes Puerto Rico''' (Spaans: ''Estado Libre Asociado de Puerto Rico'', [[Engels]]: ''Commonwealth of Puerto Rico''), is 'n [[Karibiese See|Karibiese]] [[eilandnasie]] wat deel uitmaak van die [[eilandgebiede van die Verenigde State van Amerika]]. Dit is geleë in [[Noord-Amerika]] tussen die [[Atlantiese Oseaan]] in die noorde en die [[Karibiese See]] in die suide.▼
[[Lêer:Rico.png|duimnael|links|Kaart van Puerto Rico]]
[[Lêer:STS034-76-88.jpg|duimnael|links|[[Nasa]]-Satellietbeeld van Puerto Rico]]
Puerto Rico
▲'''Puerto Rico''' ([[Spaans]]: [ˈpweɾto ˈriko]), amptelik die '''Gemenebes Puerto Rico''' (Spaans: ''Estado Libre Asociado de Puerto Rico'', [[Engels]]: ''Commonwealth of Puerto Rico''), is 'n [[Karibiese See|Karibiese]] [[eilandnasie]] wat deel uitmaak van die [[eilandgebiede van die Verenigde State van Amerika]]. Dit is geleë in [[Noord-Amerika]] tussen die [[Atlantiese Oseaan]] in die noorde en die [[Karibiese See]] in die suide.
▲Puerto Rico het 'n bevolking van 3 474 182 in 2015 gehad en het 'n oppervlakte van 9 104 km². Die [[hoofstad]] en grootste stad is [[San Juan]] met 'n bevolking van 395 326 in 2010 en 'n oppervlakte van 199,31 km². Puerto Rico is in die weste van die [[Amerikaanse Maagde-eilande]] en in die ooste van die [[Dominikaanse Republiek]] geleë. Sedert die Amerikaanse oorwinning in die [[Spaans-Amerikaanse Oorlog]] in [[1898]] behoort die eiland tot die gebied van die [[Verenigde State van Amerika]].
== Geografie ==
▲Gelyktydig met die Amerikaanse presidensiële verkiesing op [[6 November]] [[2012]] is 'n nie-bindende referendum oor die territoriale status gehou, waarin tussen die huidige situasie as [[Eilandgebiede van die Verenigde State van Amerika|eilandgebied]], 'n nuwe [[Deelstate van die Verenigde State van Amerika|deelstaat van die Verenigde State]] of onafhanklikheid van die Verenigde State gekies kon word.<ref>{{en}} [http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-20166768 bbc.co.uk: ''Puerto Rico prepares for historic poll''], 4 November 2012.</ref> 54 % van die deelnemende stemgeregtigdes het vir verandering van die territoriale ''status quo'' gestem en 61,15 % het versoek om die 51ste [[Deelstate van die Verenigde State van Amerika|deelstaat van die Verenigde State]] te word.<ref>{{en}} [http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-20238272 bbc.co.uk: ''Puerto Rico wants to become the 51st state of the US''], 7 November 2012.</ref>
[[Lêer:EAGLE Old San Juan 2014.jpg|duimnael|links|Die 16de-eeuse fort, Castillo San Felipe del Morro, in San Juan, Puerto Rico]]
Puerto Rico is die oostelikste eiland in die [[Groot Antille]]-groep en lê ongeveer 1 000 km suidoos van [[Florida]] en 500 km noord van [[Venezuela]] in die Karibiese See.
Dit beslaan byna 8 900 km² en sluit ’n aantal satellieteilandjies, onder meer Vieques en Culebra (groteres), en Caja de Muertos, Palominos en Pineros (kleineres) in. Die landskap is bergagtig vanweë die groot sentrale bergland (Cordillera Central), wat sterk na die suide en in mindere mate na die noorde afdaal en wat deur ’n heuwellandskap en 'n redelike smal kusvlaktes omring word. Ongeveer 25% van die eiland lê laer as 300 m bo seevlak en die hoogste bergspits is Cerro de Punta (1 338 m).
== Geskiedenis ==
[[Lêer:RUIDIAZ(1893) 1.083 JUAN PONCE DE LEÓN.jpg|duimnael|links|upright|Juan Ponce de León (Santervás de Campos, Valladolid, Spanje), Puerto Rico se eerste goewerneur]]
Die eiland is in 1493 deur [[Christophorus Columbus]] vir [[Europa]] ontdek en hy het dit San Juan ("Sint Johannes") genoem. 'n Hawestad het mettertyd aan die noordkus ontstaan en dit het as Puerto Rico ("ryk hawe") bekend geword. Die naam is uiteindelik gebruik om die hele eiland aan te dui, terwyl die hoofstad na San Juan herdoop is. Die eiland se leuse lui egter steeds: ''Joannes est nomen eius'' ("Johannes is sy naam"). Die eerste eilandbewoners was [[Indiane]] van die Eiland-Arawake-volk.
Soos ook elders in die Karibiese gebied kon hul arbeid nie doeltreffend deur die koloniste benut word nie, sodat die goudmynbedryf, wat aanvanklik suksesvol op dreef gekom het, vinnig agteruitgegaan het. Toe suikerplantasies later aangeplant is, is [[Slawerny|slawe]] uit [[Afrika]] ingevoer om in die arbeidsbehoefte te voorsien. Die eiland se gunstige strategiese ligging het dit 'n gewilde aanvalsteiken vir onder meer die [[Verenigde Koninkryk|Britte]] en die [[Nederland]]ers gemaak.
San Juan, wat die nabygeleë vesting Caparra (1508; net ruïnes het behoue gebly) as hoofstad vervang het, het egter met sy El Morro-fort (16de tot 18de eeu) een van die onoorwinbaarste stede in die Karibiese gebied geword. Ondanks klein opstande was Puerto Rico lank aan Spaanse bestuur onderhewig. Beperkte selfbestuur is in 1897 aan die eiland toegeken, maar die Spaans-Amerikaanse Oorlog het kort daarna uitgebreek en by die Verdrag van Parys (1898) is Puerto Rico aan die Verenigde State oorgedra. Intensiewe handelsbetrekkinge het in die stadium reeds tussen die eiland en sy nuwe heersers bestaan.
== Politiek en bestuur ==
[[Lêer:PR Capitol, south side.JPG|duimnael|links|Die Kapitol van Puerto Rico, die setel van die wetgewende vergadering in Puerto Rico]]
Puerto Rico se politieke status en sy verhouding met die "moederland" is aanvanklik in twee wette vervat, naamlik die ''Foraker Act'' van 1900 en die Jones Act van 1917. In die dertigerjare het die Puerto Ricaanse volk 'n identiteitsbewussyn ontwikkel wat daartoe gelei het dat daar in 1946 vir die eerste keer 'n Puerto Ricaan as goewerneur van die eiland aangestel is en dat die bevolking in 1948 ook vir die eerste keer self ’n goewerneur gekies het, naamlik Luis Muñoz Marin (1898–1964).
Tussen 1950 en 1952 het ’n [[grondwet]] deur middel van 'n volkstemming tot stand gekom, waardeur Puerto Rico verhef is tot ’n outonome staat met vrywillige verbondenheid aan die VSA – ’n soort gemenebesland. Hoewel alle Puerto Ricane Amerikaanse burgers is, kan hulle nie in die presidentsverkiesings stem nie en betaal hulle ook geen federale belasting nie. Die manlike inwoners moet egter diensplig in die [[Amerikaanse Leër]] doen.
Onder die [[Eisenhower]]-bewind het Puerto Rico in 1953 die geleentheid gekry om met 'n meerderheidsbesluit van die eilandbewoners selfstandig te word, maar die oorgrote meerderheid van die bevolking is nog verdeeld oor die kwessie. Benewens die wat na volle [[onafhanklikheid]] streef, is daar ook ’n groep wat Puerto Rico as 'n deelstaat van die Verenigde State ingelyf wil sien. Die meerderheid wil egter die huidige politieke status van die eiland behou. Puerto Rico word bestuur deur ’n goewerneur wat elke vier jaar gekies word.
Die wetgewende mag berus by 'n senaat van 29 lede en 'n Huis van Verteenwoordigers van 54 lede, en beide word gekies volgens ’n stelsel wat 'n kompromis tussen ’n distrikstelsel en die stelsel van eweredige verteenwoordiging is. Die sogenaamde residentkommissaris (deur die volk gekies) wat na die Amerikaanse Huis van Verteenwoordigers afgevaardig word, neem wel aan die sitting deel, maar hy het geen stemreg nie.
== Bevolking en kultuur ==
[[Lêer:Taino Village.JPG|duimnael|'n Gerekonstrueerde Taíno-dorp by die Tibes-seremoniële sentrum]]
Puerto Rico het etnies 'n homogene bevolking van net meer as drie miljoen mense, met Indiaanse en Negroïde invloede wat volledig met die Blanke element geïntegreer is. Die amptelike tale is Spaans en Engels, maar slegs ongeveer 20% van die bevolking is tweetalig en die oorgrote meerderheid praat Spaans. Sowat 80% van die eilandbewoners is [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katoliek]].
Nadat daar jare lank ’n veldtog gevoer is om [[Geletterdheid|ongeletterdheid]] te bekamp, het die aantal ongeletterdes tot minder as 10% van die bevolking gedaal. Daar is verskeie inrigtings vir hoër onderwys op die eiland, waarvan die Universiteit van Puerto Rico, die Inter-American-universiteit, die Katolieke Universiteit van Puerto Rico en die Sacred Heart College die vernaamste is. Wat wetenskaplike gerigtheid betref, toon die Puerto Ricane, getrou aan hul Spaanse agtergrond, oor die algemeen groter belangstelling in die [[geesteswetenskappe]] as in die [[natuurwetenskappe]].
Die Puerto Rico Institute of Culture en die Ateneo Puertorriquenõ is gerig op die instandhouding en bevordering van die Puerto Ricaanse volkskultuur. Die belangrikste koerante is ''El Dia'', ''El Imparcial'', ''El Mundo'', en die ''San Juan Star''. Die eilande het sedert 1922 'n radionetwerk en sedert 1954 ook 'n televisienetwerk. Ongeveer die helfte van die bevolking woon in stede, waarvan die grootstes San Juan, Mayagüez, Caguas, Ponce, Bayamón en Carolina is.
== Ekonomie ==
[[Lêer:Patillas Puerto Rico.jpg|duimnael|Die kus by Patillas, Puerto Rico]]
Ondanks 'n hoë werkloosheidsyfer (gewoonlik meer as 10%), 'n hoë inflasiekoers en ’n ongunstige handelsbalans, handhaaf Puerto Rico die hoogste lewenstandaard van al die Latyns-Amerikaanse lande. Die toestand is in groot mate te danke aan die aktiewe industrialisasiebeleid wat na die [[Tweede Wêreldoorlog]] deur 'n spesiale departement, wat as Fomento bekend gestaan het, toegepas is. Tientalle bedrywe (veral Amerikaans) is op die gebied van onder meer chemie, [[tekstiel]], [[Leer (stof)|leer]], [[metaal]] en elektrotegniek deur Operasie Bootstrap tot stand gebring.
Die eiland se goedkoop arbeidskragte en lae belastings het 'n groot aandeel in die nywerheidsontwikkeling gehad. Ten einde die groeiende beroepsbevolking van werkgeleenthede te voorsien, is die bedrywe hoofsaaklik arbeidsintensief. In 1955 is daar met die raffinering van [[ruolie]] begin ten einde met die snel toenemende energiebehoeftes van die nywerhede tred te hou. Dit het egter 'n ongunstige uitwerking op die handelsbalans gehad aangesien Puerto Rico, benewens 'n gebrek aan ander grondstowwe, ook geen aardolievoorrade het nie.
Die enigste grondstof wat wel in voldoende hoeveelhede voorkom, is [[koper]], maar omdat daar gevrees word dat die ontginning daarvan die omgewing sal besoedel, is besluite in die verband tot dusver nie tot uitvoer gebring nie. Hoewel die nywerhede in die sewentigerjare vir 75% van die eiland se nasionale produk gesorg het, is 'n groot gedeelte van die bevolking nog steeds van die [[landbou]] afhanklik. Sowat 40% van die totale landbougrond is met suikerriet beplant, en [[koffie]] en [[sitrus]]vrugte word in die weste en tabak in die laer dele en op die oostelike hellings verbou.
[[Toerisme]] lewer 'n belangrike bydrae tot die handhawing van ’n gesonde handelsbalans. Puerto Rico het mooi strande en die see wemel van visse ([[Diepseeduiker|diepseeduik]]), terwyl die aangename [[klimaat]] en talle besienswaardighede en feestelikhede ([[karnaval]], haangevegte) veral Amerikaanse toeriste na die eiland lok.
== Politieke partye ==
Line 84 ⟶ 125:
== Verwysings ==
▲{{Verwysings|2}}
== Bronne ==
* Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-63-X, volume 22, bl. 169
== Eksterne skakels ==
{{CommonsKategorie}}
* {{en}} {{Wikivoyage|Puerto_Rico|Puerto Rico}}
* {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Puerto-Rico|title=Puerto Rico|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=12 Junie 2019}}
* {{es}} [http://www2.pr.gov/Pages/default.aspx Amptelike webwerf van die Puerto Ricaanse regering]
{{Navigasie indeling Verenigde State}}
{{Lande van Noord-Amerika}}
{{Normdata}}
| |||