Denemarke: Verskil tussen weergawes

|longEW = O

|grootste_stad = [[Kopenhagen]]

|leiertitels = <br />• [[Monarg]]<br />• [[Eerste minister]]

|oppervlak_grootte =

|persent_water =

|bevolking_sensus =

|bevolking_sensus_jaar =

|bevolkingsdigtheidrang =

|BBP_PPP_rang = 52^ste

|BBP_PPP_per_kapita_rang = 19^de

|BBP_rang = 34^ste

|BBP_per_kapita_rang = 6^de

|onafhanklikheidsgebeure =

|MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}}

|Gini_kategorie = {{kleur|#090|laag}}

|geldeenheid = [[Deense kroon|Kroon]]

}}

 

 

[[Lêer:Satellite image of Denmark in July 2001.jpg|duimnael|links|[[Nasa]]-satellietbeeld van Denemarke]]

 

== Geografie ==

Denemarke neem 'n besondere stelling binne die Skandinawiese lande in. Dit vorm 'n soort "brug" tussen Sentraal- en Noord-Europa en bestaan met uitsondering van die skiereiland Jutland, wat sowat die helfte van die land se oppervlakte verteenwoordig, uit meer as 470 groot en klein eilande, wat tussen Jutland en die Suid-Sweedse gewes Skåne lê. Slegs sowat honderd van hierdie eilande is bewoon. Die grootste eilande is Seeland (met die hoofstad [[Kopenhagen]]), Funen ([[Deens]]: Fyn), Falster, Lolland, Langeland en Bornholm.

 

 

== Klimaat ==

In vergelyking met die ander Skandinawiese lande het Denemarke danksy die invloed van die [[Atlantiese Oseaan]] en sy suidelike ligging 'n betreklik milde klimaat met gematigde somers en milde winters. Neerslae kom dwarsdeur die jaar voor, alhoewel daar min [[sneeu]]valle aangeteken word.

 

== Geskiedenis ==

=== Oorsig ===

Denemarke se geskiedenis is nou verweef met dié van die ander Nordiese lande. Denemarke se pogings om die Oossee te oorheers het tot by die 16de eeu die kwaai mededinging van Swede gehad, maar daar was nogtans ook langdurige periodes waartydens Denemarke met ander Skandinawiese lande in politieke en dinastiese opsig verenig het soos die [[Kalmarunie]].

 

 

=== Die Middeleeue ===

Denemarke was reeds in sy voorgeskiedenis deur Germaanse stamme bewoon. Die eerste historiese dokumente, wat na die Deense volk verwys, dateer egter eers uit die sesde eeu v.C. Daar word aangeneem dat Suid-Swede die oorspronklike tuisland van die [[Dene]] was en dat hulle later na die huidige Deense eilande en die skiereiland Jutland uitgebrei het. Tydens die 11de eeu het die Deense gebied tot by die Schleilinie gestrek – die grenslyn met die Heilige Romeinse Ryk in die suide wat deur die Schleirivier gevorm is.

 

Die Denekoning Dan, na wie die land vernoem sou wees, is eerder 'n legendariese as 'n historiese figuur. Denemarke is aanvanklik deur plaaslike heersers geregeer, en omtrent 800 het een van hulle, Gøttrik, die sogenaamde Danewerk, 'n versterking suid van die Schleirivier ter beskerming teen aanvalle van die [[Frankiese Ryk]] opgerig. As gevolg van die Frankiese magsuitbreiding onder [[Karel die Grote]] het die Dene vir die eerste keer in aanraking met 'n ander beduidende Europese nasie gekom. Karel se stigting van 'n mark, 'n militêre gebied langs die Deense grens, het naas die oprigting van die Danewerk ook tot die versterking van die handelsentrum Haithabu gelei. Met 'n Deens-Frankiese ooreenkoms in 811 is die Eiderrivier as grenslyn vasgelê en die noordwaartse uitbreiding van die Franke stopgesit. Met die gelyktydige begin van die Skandinawiese [[Wikings]] se handels-, roof- en veroweringstogte, waaraan ook talle Deense krygers deelgeneem het, het Denemarke nou self daarmee begin om sy invloed in Noord-Europa te versterk en handelsbande met oorsese nasies aan te knoop.

 

Eers in die tiende eeu het die Deense konings Gorm en Harald Bloutand daarin geslaag om die Deense volk in een koninkryk te verenig. Harald het die Christelike geloof aangeneem en die Christelike sendingwerk in Denemarke bevorder.

 

 

In die periode tussen 1025 en 1035 het die Eiderrivier die nuwe suidgrens van Denemarke geword. Saam met die ander lande van Noord-Europa het Denemarke in geestelike opsig 'n deel van die nuutgestigte bisdom Lund geword, en die tradisionele bande met die bisdom van [[Bremen]] en [[Hamburg]], wat sedert 948 bestaan het, is verbreek.

Die binnelandse beleid is sedert 1830 deur die sterk liberale opposisie en die etniese geskille tussen Dene en [[Duitsers]] oorheers. Koning Christiaan VIII het met sy "Ope Brief" in 1846 geprobeer om die Deense staat met 'n gemeenskaplike suksessiereg vir die landsdele Denemarke, Sleeswyk, Lauenburg en Holstein te bewaar, maar het felle teenstand van die Duitse bevolking in [[Sleeswyk-Holstein]] gekry.

 

 

Alle pogings om 'n nuwe grondwet daar te stel het egter misluk. Die Deens-Sleeswykse grondwet van 1863 het nie aan die Pruisiese en Oostenrykse vereistes voldoen nie, en ná 'n ultimatum van dié twee moondhede het in 1864 die Duits-Deense Oorlog uitgebreek. In die Vrede van Wene van dieselfde jaar is Denemarke gedwing om die drie hertogdomme Sleeswyk, Holstein en Lauenburg aan Pruise af te staan.

=== Die 21ste eeu ===

[[Lêer:Storebæltsbroen from Sjælland.jpg|duimnael|Die Storebælts-brug is in 1998 ingewy]]

 

 

Buitelanders wat aansoek om inburgering doen moet vanaf Desember 2005 aan bykomende vereistes voldoen en onder meer 'n behoorlike kennis van die Deense taal, kultuur en geskiedenis hê.<ref name="ReferenceA" />

=== Staatsopbou ===

[[Lêer:Denmark crown.jpg|duimnael|Die streng bewaakte Deense kroonjuwele, waaronder die kroon van koning [[Christiaan IV van Denemarke|Christian IV]], word in die kasteel Rosenborg vertoon]]

Volgens die grondwet van 1953 is Denemarke 'n parlementêr-demokratiese monargie. Die Deense koning of koningin fungeer as staatshoof, maar oefen geen politieke gesag meer uit nie. Die huidige staatshoof is koningin [[Margrethe II van Denemarke]]. Die 179 afgevaardigdes in die Deense parlement, die Folketing, word elke vier jaar verkies. Groenland en die Faröer-eilande word elkeen deur twee parlementslede verteenwoordig.

 

 

=== Wetgewende gesag ===

Die eenkamerparlement Folketing oefen die wetgewende gesag uit. Wetsbesluite kan slegs gesamentlik deur die koning en die Folketing geneem word. Oorlogsverklarings en die ondertekening van 'n vredesooreenkoms moet eweneens sowel deur die staatshoof asook die parlement goedgekeur word.

 

Die 179 afgevaardigdes in die Folketing word vir 'n periode van maksimaal vier jaar in algemene verkiesings volgens die beginsel van proporsionele verteenwoordiging verkies. Alle Deense burgers het vanaf die ouderdom van 18 stemreg en mag ook as kandidate staan. Wetsontwerpe kan deur 'n tweederdemeerderheid van die afgevaardigdes in 'n nasionale referendum getoets word. Sodra tenminste dertig persent van die Deense stemburgers 'n wetsontwerp verwerp, mag dit nie meer deur die parlement bekragtig word nie.

 

 

 

Altesaam sewe politieke partye is in die Deense parlement verteenwoordig:

|bgcolor="#EEEEEE" width="5%" |'''Setels 2011'''

|bgcolor="#EEEEEE" width="5%" |'''Setels 2015'''

|bgcolor="#EEEEEE" width="5%" |'''+/-'''

|-

| '''44'''

| '''47'''

|-

| Deense Volksparty (''Dansk Folkeparti'')

| '''22'''

| '''37'''

|-

| Liberale Party (''Venstre'')

| '''47'''

| '''34'''

|-

| Rooi-Groen-Alliansie (''Enhedslisten – De Rød-Grønne'')

| '''12'''

| '''14'''

|-

| Liberale Alliansie (''Liberal Alliance'')

| '''9'''

| '''13'''

|-

| Die Alternatiewe (''Alternativet'')

| '''0'''

| '''9'''

|-

| Sosiaal-liberale Party (''Radikale Venstre'')

| '''17'''

| '''8'''

|-

| Sosialistiese Volksparty (''Socialistisk Folkeparti'')

| '''16'''

| '''7'''

|-

| Konserwatiewe Volksparty (''Det Konservative Folkeparti'')

| '''8'''

| '''6'''

|}

 

=== Ekonomiese struktuur ===

[[Lêer:Oil platform in the North Sea.jpg|duimnael|Olieplatform in die [[Noordsee]]]]

 

Denemarke beskik egter ook in die skeepvaarts-, handels- en brouerybedryf oor groot maatskappye wat op die wêreldmark meeding. In die laat 20ste en vroeë 21ste eeu het 'n aantal ondernemings in die bankbedryf, masjienbou, toerisme- en voedselbedryf, asook farmaseutiese ondernemings saamgesmelt om op die internasionale markte te kan meeding. Die Deense landbou is al dekades lank 'n belangrike en mededingende uitvoerbedryf.

 

 

=== Buitelandse handel ===

Uitvoere dra sowat 'n derde tot Denemarke se bruto geografiese produk (BGP) by. Belangrike uitvoergoedere sluit masjiene en masjienonderdele, farmaseutiese produkte, tekstiele, elektronika, agrariese en visseryprodukte, meubels, metaalware en voertuie in. Die land is sedert 2002 'n netto-uitvoerder van aardgas en ruolie. Die belangrikste handelsvennote is Duitsland, Swede, die Verenigde Koninkryk, Nederland, die VSA (veral ten opsigte van uitvoere), die Volksrepubliek van China (invoere) en Noorweë.

 

 

=== Huidige stand van sake ===

[[Lêer:Claas combine in Denmark.jpg|duimnael|Oestyd op 'n plaas naby Branderslev op die eiland Lolland]]

 

Die inflasiekoers was in die middel van 2008 met 4,3 persent buitensporig hoog, maar het in 2009 weer merkbaar gedaal tot 1,3 persent. Eiendomspryse, wat tydelik skerp gedaal het, ondergaan intussen weer 'n opwaartse regstelling. Die landbousektor word deur hoë finansieringkoste en dalende grond- en produkpryse in 'n moeilike situasie geplaas.

 

 

=== Omgewingsbeleid ===

 

== Demografie ==

 

=== Bevolkingstruktuur ===

 

=== Taal ===

[[Lêer:Skandynawska klawiatura ubt.JPG|duimnael|'n Skootrekenaar met 'n Deense [[sleutelbord]]]]

Deens dien as amptelike taal van Denemarke. Daarnaas praat Dene en Duitsers in Noord-Sleeswyk (die Deense gedeelte van Sleeswyk of Suid-Jutland) ook Sønderjysk, die Duitse minderheid ook Duits, alhoewel hierdie twee tale nie as ampstale erken word nie. Op die Faroëreilande geniet [[Faroëes]], in Groenland [[Groenlands]] die status van [[amptelike taal]].

 

=== Godsdiens ===

Die Deense grondwet waarborg geloofsvryheid.

 

Net soos in ander Skandinawiese lande is die Protestantisme die belangrikste religieuse stroming; in 2009 was 83,1 persent van die Deense bevolking lede van die Evangelies-Lutherse staatskerk (dikwels ook volkskerk of ''Folkekirken'' genoem) wat tydens die Reformasietydperk uit die Rooms-Katolieke bisdomme ontwikkel en talle ou tradisies en seremonies bewaar het. Die staatskerk word deur die Folketing bestuur; die Deense koningin fungeer as kerkhoof, die kerkminister as administratiewe hoof.

 

 

== Kuns ==

 

=== Argitektuur ===

Die vroegste Deense kerke is van hout gebou sodat min van hulle bewaar gebly het, en eers vanaf die laat 11de eeu is steenkerke met dikwels ingevoerde boumateriale opgerig. Aangesien ook die boumesters uit die buiteland gekom het, is inheemse stylelemente met vreemde, veral Duitse en Franse, invloede vermeng.

 

Die Romaanse stylperiode het in Denemarke eers ná die Wiking-tydperk (omstreeks 800 tot 1060) begin, en die Deense kerkboukuns het sy hoogtepunt in die 12de eeu met die katedrale in Lund (tans Suid-Swede) en Ribe bereik. 'n Tipies Deense verskynsel was versterkte rondkerke wat in die tweede helfte van die 12de eeu hoofsaaklik op die eiland Bornholm, maar ook in ander dele van die land ontstaan het. Teen die middel van die 12de eeu is naas die tradisionele gehoue stene en natuursteenblokke ook bakstene gebruik om kerkgeboue soos dié van Sint-Bend in Ringstedt en die kloosterkerk van Sorø asook wêreldlike bouwerke soos die versterkings van die Danewerk op te rig.

 

Alhoewel die eerste geboue in die Barok-styl nog onder koning Christiaan IV begin is soos byvoorbeeld die Kopenhaagse Trinitatis-kerk se ronde toring (wat in 1642 voltooi is), het die Deense Barok-boukuns sy bloeitydperk eers in die tweede helfte van die 17de en die eerste helfte van die 18de eeu beleef en onder meer die styl van die Franse absolutisme en Italiaanse paleis-argitektuur weerspieël. Die Deense Barok-ontwerpe was nogtans veral deur nugterheid en matigheid ten opsigte van hulle stylelemente gekenmerk. 'n Uitmuntende voorbeeld van Denemarke se Barok-boukuns is die kasteel Frederiksborg in Kopenhagen wat in die jare 1708/1709 voltooi is, terwyl veral die argitek Niels Eigtved met sy stadsbeplanning in Kopenhagen, sy medewerking by die bou van die kasteel Christiansborg en sy ontwerpe vir 'n aantal woonpaleise sy stempel op die 18de eeuse Deense boukuns afgedruk het.

 

Die nou politieke bande met Frankryk het in die eerste helfte van die 19de eeu, wat ook as die "Goue Tydperk" van die Deense kuns bekend staan, tot sterk klassisistiese invloede op die Deense argitektuur gelei. Caspar Frederik Harsdorff en Christian Frederik Hansen het as die beduidendste argitekte van hierdie periode onder meer die Vrouekerk in Kopenhagen (1811–1829) geskep; hul styl volg merendeels Romeinse en Franse voorbeelde.

 

Ná 1930 het die moderne boukuns met onder meer die funksionalistiese stylrigting sy invloed laat geld. Moderne Deense argitekte soos Arne Jacobsen (1902–1971), wat met administratiewe, skool- en hotelgeboue bekendheid verwerf het, het invloede van leidende internasionale kollegas soos [[Le Corbusier]] en [[Ludwig Mies van der Rohe]] met hul eie terughoudende [[modernisme|modernistiese]] styl vermeng. Jørn Oberg Utzon (* 1918) het met sy ontwerp vir die Operahuis van die [[Australië|Australiese]] [[metropool]] [[Sydney]] internasionale bekendheid verwerf en het in 2003 die [[Pritzker-prys]] vir sy lewenswerk ontvang.

 

 

=== Letterkunde ===

[[Lêer:Hans Christian Andersen 2.jpg|duimnael|[[Hans Christian Andersen]] in 1860]]

Die vroegste literêre werke het deel uitgemaak van die gemeenskaplike Nordiese literatuur, terwyl 'n spesifiek Deense literêre lewe eers taamlik laat begin en daarnaas ook sterk buitelandse invloede vertoon het. Die 16de eeuse Deense volksliedkuns was nog nou verbonde met die Middeleeuse Skandinawiese heldesang-genre (Deens: ''kæmpeviser''), maar terselfdertyd het die invloede van Duitsland en Frankryk hulle in hierdie periode nog sterker laat geld as in ander Nordiese lande.

 

Die begin van die Deense literatuur se "goue tydperk" word vereenselwig met Ludvig Holberg (1684–1754), 'n boorling van die Noorse stad [[Bergen]], en het sy hoogtepunt met die digter en sprokieskrywer Johannes Ewald (1743–1781) en die dramatikus Adam Gottlob Oehlenschläger (1779–1850) bereik. Ander belangrike skrywers van hierdie periode was die dramatikus Henrik Hertz (1798–1870) en die wêreldbekende sprokieskrywer [[Hans Christian Andersen]] (1805–1875).

 

 

Herman Joachim Bangs (1857–1912) het sy invloed as impressionistiese digter ook buite die landsgrense laat geld, net soos Henrik Pontoppidan (1857–1943) en Johannes Vilhelm Jensen (1873–1950) wat albei in 1917 die [[Nobelprys vir Letterkunde]] vir hul werk ontvang het. In sy hoofwerk ''Den lange Rejse'' ("Die lang reis", ses boekdele 1908–1922) het Jensen gepoog om die geskiedenis van die Germane vanuit 'n darwinisties-ewolusionêre perspektief te beskryf. Alhoewel die werk in wetenskaplike opsig vandag nie meer as toonaangewend beskou word nie, is sy styl en taalgebruik ook vir huidige lesers nog indrukwekkend.

 

Martin Andersen Nexø (1869–1954) was 'n wêreldburger en humanis wat vanweë sy bewondering vir die Sowjet-kommunisme in die weste omstrede was. Sy proletariese romans soos ''Pelle erobreren'' ("Pelle die veroweraar", oor 'n Sweedse immigranteseun wat tot die leier van die Deense Sosiaal-Demokratiese beweging verkies word, vier boekdele 1906–1910) was ná die Tweede Wêreldoorlog eerder in Oos- as in Wes-Europa gewild, maar oortuig steeds met hul realistiese verteltrant.

 

== Bronnelys ==

; Algemeen

 

== Eksterne skakels ==