Swartkolk: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Foto |
Uitgebrei, besig |
||
Lyn 1:
[[Beeld:Black hole - Messier 87.jpg|thumb|350px|Die [[supermassiewe swartkolk]] in die middel van die groot [[elliptiese sterrestelsel]] [[Messier 87]] in die sterrebeeld [[Maagd (sterrebeeld)|Maagd]]. Sy massa is na raming miljarde kere so groot soos die Son s'n.<ref>{{cite journal |author=Oldham, L. J. |author2=Auger, M. W. |title= Galaxy structure from multiple tracers - II. M87 from parsec to megaparsec scales |date=Maart 2016|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=457 |issue=1 |pages= 421–439|doi=10.1093/mnras/stv2982|arxiv=1601.01323 |bibcode=2016MNRAS.457..421O }}</ref> Dit is die heel eerste swartkolk wat regstreeks afgeneem is, deur die Event Horizon Telescope. Die foto is op 10 April 2019 uitgereik.<ref name="NYT-20190410">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |title=Black Hole Picture Revealed for the First Time – Astronomers at last have captured an image of the darkest entities in the cosmos – Comments |url=http://www.nytimes.com/2019/04/10/science/black-hole-picture.html?comments#permid=31473598 |date=10 April 2019 |work=The New York Times |accessdate=10 April 2019}}</ref> Die halfmaanvormige emissiering en sentrale skaduwee kan gesien word. Dit is ’n gravitasioneel vergrote beeld van die swartkolk se fotonring en die fotonvangsgebied van sy waarnemingshorison. Die halfmaanvorm is ’n gevolg van die swartkolk se rotasie en [[Spesiale relatiwiteit|relativistiese]] verheldering; die skaduwee se deursnee is sowat 2,6 keer dié van die waarnemingshorison.<ref name="APJL-20190410">{{cite journal |first1=The |last1=Event Horizon Telescope |title=First M87 Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole |doi=10.3847/2041-8213/ab0ec7 |date=2019 |journal=The Astrophysical Journal |volume=87 |pages=L1 |number=1|bibcode=2019ApJ...875L...1E }}</ref>]]
’n '''Swartkolk''' is ’n konsentrasie van massa wat só groot is dat swaartekrag alles verhoed om te ontsnap, selfs ligstrale.<ref>{{cite book |last=Wald |first=Robert M. |title=General Relativity |publisher=University of Chicago Press |date=1984 |isbn=978-0-226-87033-5 |url=https://books.google.com/books?id=9S-hzg6-moYC |ref=harv}}</ref> Dit word ook ’n '''swartgat''' of '''gravitasiekolk''' genoem. Die teorie van [[algemene relatiwiteit]] voorspel ’n massa wat so dig saamgepers is dat dit die [[ruimtetyd]] genoegsaam verwring om ’n swartkolk te vorm.<ref name="wald 1997">{{cite book |last=Wald |first=R. M. |title=Black Holes, Gravitational Radiation and the Universe |editor1=Iyer, B. R. |editor2=Bhawal, B. |chapter=Gravitational Collapse and Cosmic Censorship |arxiv=gr-qc/9710068 |date=1997 |pages=69–86 |publisher=Springer |doi=10.1007/978-94-017-0934-7 |isbn=978-9401709347}}</ref><ref name="NYT-20150608">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |title=Black Hole Hunters |url=https://www.nytimes.com/2015/06/09/science/black-hole-event-horizon-telescope.html |date=8 Junie 2015 |work=[[Nasa]] |accessdate=8 Junie 2015 |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150609023631/http://www.nytimes.com/2015/06/09/science/black-hole-event-horizon-telescope.html |archivedate=9 Junie 2015}}</ref> Die grens van die streek waaruit niks kan ontsnap nie word die [[waarnemingshorison]] genoem. Hoewel die waarnemingshorison ’n enorme uitwerking het op die lot en omstandighede van ’n voorwerp wat dit verbysteek, lyk dit of geen uitwerking daar waargeneem word nie.<ref>{{cite web |url=https://www.socratease.in/chapters/intro-to-black-holes-1 |title=Introduction to Black Holes |access-date=26 September 2017}}</ref> In baie opsigte tree ’n swartkolk as ’n ideale [[swartstraler]] op omdat dit geen lig weerkaats nie.<ref>{{cite book |title=Gravity from the ground up |edition= |first1=Bernard F. |last1=Schutz |publisher=Cambridge University Press |date=2003 |isbn=978-0-521-45506-0 |page=110 |url=https://books.google.com/books?id=P_T0xxhDcsIC |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161202222711/https://books.google.com/books?id=P_T0xxhDcsIC |archivedate=2 December 2016}}</ref><ref>{{cite journal |last=Davies |first=P. C. W. |authorlink1=Paul Davies |title=Thermodynamics of Black Holes |url=http://cosmos.asu.edu/publications/papers/ThermodynamicTheoryofBlackHoles%2034.pdf |journal=Reports on Progress in Physics |volume=41 |date=1978 |issue=8 |pages=1313–1355 |doi=10.1088/0034-4885/41/8/004 |bibcode=1978RPPh...41.1313D |ref=harv |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130510184530/http://cosmos.asu.edu/publications/papers/ThermodynamicTheoryofBlackHoles%2034.pdf |archivedate=10 Mei 2013 |df=}}</ref>
[[Beeld:BlackHole Lensing.gif|thumb|220px|links|’n Simulasie van ’n swartkolk wat as ’n [[gravitasielens]] optree en die beeld van die sterrestelsel op die agtergrond verwring.]]
[[John Michell]] en [[Pierre-Simon Laplace]] het in die 18de eeu die eerste keer die moontlikheid genoem van swaartekragvelde wat so sterk is dat lig nie kan ontsnap nie.<ref name=origin>{{cite journal |last1=Montgomery |first1=Colin |last2=Orchiston |first2=Wayne |last3=Whittingham |first3=Ian |title=Michell, Laplace and the origin of the black hole concept |journal=Journal of Astronomical History and Heritage |volume=12 |issue=2 |pages=90–96 |year=2009 |doi= |bibcode=2009JAHH...12...90M}}</ref> Vir ’n lang tyd is swartkolke beskou as ’n wiskundige rariteit; dit was in die 1960's dat teoretiese werk gewys het hulle is ’n voorspelling van algemene relatiwiteit. Die ontdekking van [[neutronster]]re in 1967 het belangstelling gewek in kompakte, deur swaartekrag saamgepersde voorwerpe as ’n moontlike astrofisiese werklikheid.
Swartkolke met ’n stergroot [[massa]] vorm na verwagting wanneer baie swaar [[ster]]re aan die einde van hul lewensiklus instort. Nadat ’n swartkolk ontstaan het, kan dit aanhou groter word deur massa uit sy omgewing op te neem. Deur ander sterre op te neem en met ander swartkolke saam te smelt kan [[supermassiewe swartkolk]]e van miljoene [[sonmassa]]s ontstaan.
Daar is algemene konsensus onder wetenskaplikes dat supermassiewe swartkolke in die middel van die meeste [[sterrestelsel]]s voorkom.
Die teenwoordigheid van ’n swartkolk kan afgelei word uit die wisselwerking met ander [[materie]] en met [[elektromagnetiese straling]] soos sigbare lig. Materie wat om ’n swartkolk saampak, kan ’n eksterne [[akkresieskyf]] vorm wat deur [[wrywing]] verhit word en een van die [[Kwasar|helderste voorwerpe in die heelal]] vorm. As ander sterre om ’n swartkolk wentel, kan hulle [[wentelbaan|wentelbane]] gebruik word om die swartkolk se massa en ligging te bepaal. Sulke waarnemings kan gebruik word om moontlike alternatiewe, soos neutronsterre, uit te skakel. So het [[sterrekundige]]s talle stellêre swartkolkkandidate in [[dubbelster]]stelsels geïdentifiseer, en vasgestel dat die radiobron bekend as [[Sagittarius A*]], in die middel van die [[Melkweg]], ’n supermassiewe swartkolk van sowat 4,3 miljoen sonmassa bevat.
Op 11 Februarie 2016 het die [[LIGO]]-medewerkers die eerste regstreekse waarneming van [[Swaartekraggolf|swaartekraggolwe]] aangekondig, wat ook die eerste waarneming van ’n samesmelting van swartkolke was.<ref name="PRL-20160211">{{cite journal |author=Abbott, B.P. |title=Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger |journal=Phys. Rev. Lett. |volume=116 |issue=6 |pages=061102 |year=2016 |doi=10.1103/PhysRevLett.116.061102 |display-authors= |arxiv=1602.03837 |bibcode=2016PhRvL.116f1102A |pmid=26918975}}</ref> Teen Desember 2018 is 11 swaartekraggolfvoorvalle waargeneem wat ontstaan het uit 10 samesmeltende swartkolke (asook een dubbelneutronster-samesmelting).<ref name=2018Dec>{{cite web |url=https://www.forbes.com/sites/startswithabang/2018/12/04/five-surprising-truths-about-black-holes-from-ligo/ |title=Five Surprising Truths About Black Holes From LIGO |first=Ethan |last=Siegel |website=Forbes |accessdate=12 April 2019}}</ref><ref name="ligo list">{{cite web |title=Detection of gravitational waves |url=https://www.ligo.org/detections.php |publisher=LIGO |accessdate=9 April 2018}}</ref> Op 10 April 2019 is die eerste regstreekse foto van ’n swartkolk en sy omgewing gepubliseer ná waarnemings deur die [[Event Horizon Telescope]] in 2017 van die supermassiewe swartkolk in die middel van [[Messier 87]].<ref name="APJL-20190410" /><ref name="BoumanJohnson2016">{{cite book |last1=Bouman |first1=Katherine L. |title=2016 IEEE Conference on Computer Vision and Pattern Recognition (CVPR) |last2=Johnson |first2=Michael D. |last3=Zoran |first3=Daniel |last4=Fish |first4=Vincent L. |last5=Doeleman |first5=Sheperd S. |last6=Freeman |first6=William T. |chapter=Computational Imaging for VLBI Image Reconstruction |year=2016 |pages=913–922 |doi=10.1109/CVPR.2016.105 |hdl=1721.1/103077 |arxiv=1512.01413|isbn=978-1-4673-8851-1 }}</ref><ref name="NYT-20190412">{{cite news |last=Gardiner |first=Aidan |title=When a Black Hole Finally Reveals Itself, It Helps to Have Our Very Own Cosmic Reporter – Astronomers announced Wednesday that they had captured the first image of a black hole. The Times’s Dennis Overbye answers readers’ questions.|url=https://www.nytimes.com/2019/04/12/reader-center/black-holes-dennis-overbye.html |date=12 April 2018 |work=The New York Times |accessdate=15 April 2019 }}</ref>
== Klassieke model ==
Line 42 ⟶ 50:
</gallery>
{{Verwysings|2}}
{{CommonsKategorie|Black holes|Swartkolk}}▼
▲{{Verwysings}}
==Bronne==
* {{Boekverwysing | Outeur=Hawking, Stephen | Titel=A Brief History of Time | Uitgewer=Bantam Books, Inc | Jaar=1998 | ID=ISBN 0-553-38016-8}}
* {{Boekverwysing | Outeur=Pickover, Clifford | Titel=Black Holes: A Traveler's Guide | Uitgewer=Wiley, John & Sons, Inc | Jaar=1998 | ID=ISBN 0-471-19704-1}}
* {{Boekverwysing | Outeur=Ferguson, Kitty | Titel=Black Holes in Space-Time | Uitgewer=Watts Franklin | Jaar=1991 | ID=ISBN 0-531-12524-6}}
==Eksterne skakels==
▲{{CommonsKategorie-inlyn|Black holes|Swartkolk}}
*[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Black Hole|Engelse Wikipedia]]
{{sterre}}
| |||