Saad: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Inligting bygewerk |
|||
Lyn 1:
[[Lêer:Brown Flax Seeds.jpg|duimnael|300px|Bruin vlassade]]
'''Saad''' is dié deel van 'n plant wat aangepas is om die voortplantingsfunksie te vervul. Sade is klein embrioniese [[plant]]e omhul in 'n bedekking bekend as 'n saadhulsel, gewoonlik met gestoorde [[voedsel]].
Die reserwe voedsel in die saadjie is nodig vir die suksesvolle ontkieming in die grond voordat die kiemplant verder kan ontwikkel (deur bv. opneem van eie voedingstowwe via die worteltjie). Dit is die produk van die rypgeworde [[ovule]] of gimnosperm en angiosperm plante wat na [[bevrugting]] ontstaan, saam met 'n mate van groei binne-in die moederplant Die moederplant vorm gewoonlik in die lente nuwe [[blom]]me, waarin die saadjies dan ontwikkel en ryp word in die nasomer. Die saadjies versprei daarna op verskillende maniere, bv. deur [[wind]], [[water]], [[insek]]te of [[voël]]s; hierdie verspreiding verseker die plant se voortbestaan vir generasie op generasie.
Die kenmerke van sade is ook 'n hulpmiddel by die uitkenning en klassifisering van plante, selfs meer belangrik as die kenmerke van die [[blaar|blare]] van plante. Elke saad besit sy eie unieke grootte, vorm en kleur.
Die [[vrugbeginsel]] ontwikkel later in 'n vrug en 'n vrug is dus 'n struktuur wat slegs by die bedeksadige plante (afdeling ''Anthophyta'') aangetref word en waarin die saad of sade gehuisves word. Benewens die ontwikkelende embrio bevat die sade van die meeste plante 'n mindere of meerdere hoeveelheid reserwevoedsel waarvan die embrio leef. Vanweë hierdie reserwevoedsel word baie plantsade deur diere geëet en 'n groot aantal plantspesies word vir hut sade deur die mens gekweek.
== Anatomie ==
Die saadknop waaruit ʼn saad ontwikkel, kan as 'n megasporangium (vroulike [[sporangium]]) beskou word en bestaan oorspronklik uit 'n hoeveelheid nusellusweefsel om ring deur een ([[Naaksadiges|naaksadige]] plante) of 2 ([[Bedeksadiges|bedeksadige]] plante) integumente. Die 1 of 2 integumente vorm later die [[saadhuid]] of testa. In die integumente is 'n klein opening, die poortjie of [[mikropilum]], waardeur [[stuifmeel]] die saadknop binnedring. 'n Saadknop is deur middel van ʼn naelstring ([[funikulus]]) aan 'n saadlys ([[plasenta]]) bevestig.
Die aanhegtingspunt van die naelstring aan die saadknop, die chalasa, is later aan die saad nog as die hilum sigbaar. Regopstaande saadknoppe waar die hilum en mikropilum reg teenoor mekaar lê, staan bekend as atropiese saadknoppe. Meestal hang die saadknop egter en lê die [[hilum]] en [[mikropilum]] langs mekaar. Sulke saadknoppe staan bekend as anatropiese saadknoppe. Die lyn waar die [[funikulus]] en die integument mekaar raak, staan bekend as die saadnerf of rate.
Wanneer die saadknop gedeeltelik hang en die funikulus en die integumente nie aan mekaar raak nie, staan die saadknop bekend as 'n kampilotropiese saadknop. By die naaksadige plante ontwikkel een van die nusellusselle van die saadknop uiteindelik tot ʼn vroulike gametofiet met argegonia waarin die eierselle voorkom. By die bedeksadige plante ontwikkel ʼn [[kiemsak]] in die [[nusellus]] met 8 haploïede kerne daarin, waaronder 1 eierkern en 2 poolkerne.
Hierdie eierkern versmelt later met 'n stuifmeelkern en vorm 'n sigoot, waaruit die [[embrio]] ontwikkel. Nog 'n stuifmeelkern versmelt met die poolkerne en vorm 'n [[triploïede]] sel, wat oorsprong gee aan die endosperm. By sommige plante absorbeer die saadlobbe reeds die [[endosperm]], tydens die ontwikkeling van die embrio, en die sade van hierdie plante staan dan bekend as endospermloos (kiemwitloos). Voorbeelde van sulke sade is akkers, grondboontjies, boontjies en appels.
Die sade van sommige plante, byvoorbeeld orgideë, het hoegenaamd geen reserwevoedsel nie en die sade kan slegs [[ontkiem]] wanneer daar 'n fungus aanwesig is waarmee hulle in simbiose leef. Net voordat die saad ontkiem, bestaan die embrio uit 'n [[plumula]] (embrioniese stingel). 'n radikula (embrioniese wortel) en een of meer saadlobbe. Die gedeelte tussen die plumula en die radikula staan bekend as die hipokotiel en is die eerste gedeelte wat verleng na ontkieming.
By die naaksadige plante is daar gewoonlik meer as 2 saadlobbe, maar by die bedeksadige plante is daar altyd 1 of 2 saadlobbe. Die hoofindelings van die bedeksadige plante (afdeling ''Anthophyta''), naamlik die klas ''Dicotyledones'' (tweesaadlobbiges) en die klas ''Monocotyledones'' (eensaadlobbiges), berus juis op die aantal [[Saadlob|saadlobbe]] wat by die embrio aanwesig is en ander gepaardgaande eienskappe. Wanneer 'n saad ontkiem, neem dit water op en vanweë die verhoogde waterdruk bars die saadhuid oop.
By [[hipogeale kieming]] verleng die hipokotiel nie en die saadlobbe bly onder die grond, terwyl die [[radikula]] uitgroei en die wortel gevorm word. Daarna gee die plumula oorsprong aan die stingel wat dan bo die grond verskyn. By [[epigeale kieming]] (die meeste plante) verleng die hipokotiel en trek die saadlobbe uit die grond. Die saadlobbe dien dan as die eerste blaartjies van die plant en word dikwels groen. Wanneer genoeg ander blare gevorm het, val die saadlobbe meestal af.
== Saadverspreiding ==
Alle saad moet op een of ander manier versprei word ten einde aan nuwe plante oorsprong te kan gee. By die meeste sade is daar een of ander aanpassing sodat hulle op 'n bepaalde manier versprei kan word. Baie sade is byvoorbeeld lig en het vlerkies sodat hulle deur die wind versprei kan word. Ander sade is aangepas sodat hulle deur waterstrome vervoer kan word. Su Ike sade het meestal 'n dik saadhuid sodat hulle nie water kan opneem as hulle vervoer word nie.
'n Baie algemene manier van saadverspreiding vind deur middel van diere plaas. Baie sade het byvoorbeeld 'n [[arillus]], wat ʼn uitgroeisel van die funikulus van die saadknop is, en wat meestal helderkleurig is. Hierdie arillus is gewoonlik of ryk aan [[Koolhidraat|koolhidrate]], of relatief ryk aan [[Proteïen|proteïene]]. Albei soorte trek diere (meestal voëls) aan wat die sade eet, die arillus verteer en die sade ongeskonde in hul ontlasting uitskei. Omdat die verteringsproses 'n hele ruk duur, beland die sade gewoonlik 'n hele ent van die moederplant af.
Sommige sade kan glad nie ontkiem voordat hulle nie deur die spysverteringskanaal van voëls gegaan het nie By sommige plante groei die rand van die integumente uit tot 'n klein wit struktuurtjie, bekend as 'n elaiosoom, wat 'n groot aantrekkingskrag vir miere het. Hierdie sade word dan deur die miere na hul neste getrek, waar die elaiosoom afgeëet word. Benewens die feit dat die sade dan weg van die moederplant is, is hulle ook beskerm teen diere soos knaagdiere.
Die uitheemse [[Argentynse miere]] eet ook die elaiosome van die fynbosplante, maar laat die sade op die plek lê waar hulle aangetref is, en die sade bly dus blootgestel aan knaagdiere. Die inheemse miere daarenteen versamel 'n saad gewoonlik binne 'n paar minute nadat dit van die plant geval het en neem dit dan na hul nes. Die implikasies daarvan is dat die voortdurende verspreiding van die Argentynse mier daartoe kan lei dat 'n groot aantal plantspesies in die Kaap deur uitwissing bedreig word, omdat hulle sade skielik aan [[Knaagdier|knaagdiere]] blootgestel word.
Dikwels is dit die hele vrug wat as verspreidingseenheid ([[diaspoor]]) dien. [[Bessie|Bessies]], [[Appel|appels]], [[Perske|perskes]] en talle ander vrugte het byvoorbeeld ʼn vlesige deel wat deur diere geëet word, en waarvan die doel die verspreiding van die sade is.
== Bronne ==
* Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 196, 197
{{Wikt|saad}}
* ''Senior Biologie'', Du Toit, Van Rensburg, Du Toit, Botha, Van der Merwe, Volschenk, Van der Westhuyzen, De Kock, Niebuhr. Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk, 1989.
{{Normdata}}
| |||