Skerpioen: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Inligting bygewerk |
|||
Lyn 28:
Die evolusiegeskiedenis van skerpioene strek terug na die [[Siluur]], sowat 430 miljoen jaar gelede. Hulle het by ’n groot reeks omgewingstoestande aangepas en word nou op al die [[kontinent]]e behalwe [[Antarktika]] aangetref. Daar is sowat 1 750 [[spesie]]s wat beskryf is,<ref>{{cite web |url=http://kovarex.com/scorpio/pdf/scorpions-Kovarik-2009.pdf |format=PDF |author=František Kovařík |year=2009 |title=Illustrated catalog of scorpions, Part I |accessdate=22 Januarie 2011}}</ref> met 13 lewende [[Familie (biologie)|families]] wat tans erken word. Net 25 van hierdie spesies het sover bekend gif wat [[mens]]e kan doodmaak.<ref name="Biology">{{cite book |title=The Biology of Scorpions |author=Gary A. Polis |year=1990 |publisher=Stanford University Press |isbn=978-0-8047-1249-1 |url=http://books.google.com/?id=6OqeAAAAIAAJ}}</ref>{{rp|1}} Die [[taksonomie]] het veranderings ondergaan en sal na verwagting verder verander wanneer [[Genetika|genetiese]] studies nuwe inligting voortbring.
<br />
== Naam ==
[[Beeld:ScorpionBarb.jpg|duimnael|links|180px|Angel van ’n Arizona-skerpioen.]]
Die woord "skerpioen" het vermoedelik ontstaan uit die [[Latyn]]se woord ''scorpius'',<ref>{{cite encyclopedia |title=Scorpion |encyclopedia=Dictionary.com |publisher=Random House |url=http://dictionary.reference.com/browse/scorpion |accessdate=14 April 2010}}</ref> wat weer van die [[Grieks]]e woord σκορπίος, ''skorpíos'' afgelei is.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2395171 σκορπιός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', op Perseus.</ref>
<br />
== Algemeen ==
Hulle is 'n nagdiere en hou in warm, droë gebiede, soos die westelike gedeeltes van [[Suider-Afrika]]. Die skerpioen is veral bekend vanweë die gifangel op die stert, en hoewel die giftigheid daarvan van spesie tot spesie wissel, kan die gif van sommige spesies selfs die mens se dood veroorsaak.
Skerpioene het 'n baie kenmerkende manier van voortplanting en die meeste spesies is ovovivipaar (die eiers broei in die wyfie se liggaam uit). Skerpioene (orde ''Scorpiones'') is [[Geleedpotiges|geleedpotige]] diere (phylum ''Arthropoda''). Hulle behoort saam met ʼn aantal ander ordes, waaronder die spinnekoppe en myte, tot die klas van [[spinnekopagtiges]] (''Arachnida''), wat op sy beurt weer tot die subphylum ''Chelicerata'' (diere met kloukake) behoort.
Skerpioene is volgens die fossielerekord die oudste landlewende geleedpotiges. Die eerste skerpioene het tydens die [[Siluur]] as waterlewende diere met kieue bestaan, maar hulle het die eerste keer tydens die [[Devoon]] op land verskyn. Skerpioene het gedurende hul [[evolusie]] 'n aantal eienskappe oorgehou wat in vergelyking met die van ander spinnekopagtiges minder gespesialiseer is.
Lede van die subphylum ''Chelicerata'' verskil van die ander geleedpotiges daarin dat hulle nie antennae het nie, maar 'n paar tangvormige aanhangsels, die chelicerae, wat aan die voorpunt van die liggaam geleë is. Skerpioene se liggame word in 2 gedeel en die voorste gedeelte word die prosoma (kopborsstuk) genoem, terwyl die agterste gedeelte as 'n opisthosoma (agterlyf) bekend staan.
'n Aparte kop- en borsgedeelte kan nie op die prosoma onderskei word nie. Die gedeelte dra saam met die chelicerae aan sy voorpunt ook 'n paar kaakpote (pedipalpi), wat sterk knypers aan hul punte het. Skerpioene het, soos die ander spinnekopagtiges, 4 paar looppote, wat op die prosoma geleë is. Die prosoma word aan die dorsale kant (bokant) deur 'n karapaks of skiId bedek.
Die opisthocoela bestaan uit 2 duidelike onderafdelings. Die voorste gedeelte word die mesosoma (preabdomen) genoem en dit bestaan uit 7 breë segmente. Die metasoma (postabdomen) is die tweede gedeelte en dit het 5 kleiner en ronder segmente. Die struktuur is ook as die stert bekend en skerpioene dra dit kenmerkend na vore gebuig. Hul laaste segmente is ook van 2 gifkliere voorsien wat in ʼn angel open.
Skerpioene se chelicerae en pedipalpi is besonder sterk en goed ontwikkel. Die diere is doeltreffende [[Roofdier|roofdiere]] en hulle leef van insekte, spinnekoppe, ander geleedpotiges, soms klein reptiele en knaagdiere. Indien die prooi relatief groot is, word die slanke metasoma na vore gebuig en word die prooi met die dodelike angel gesteek. Daarna word die prooi met behulp van die chelicerae in stukkies geskeur en die sagte dele word deur die mond na binne gesuig.
'n Paar oë word mediaal bo-op die rugskild aangetref, terwyl 'n bykomende ry aan weerskante van die prosoma voorkom. Die diere is ook baie gevoelig vir vibrasies vanweë tassensitiewe sintuie wat aan die onderkant van die tweede abdominale segment, weerskante van die geslagsopening, in kamvormige uitsteeksels (pekten) voorkom. Die sintuie word veral gebruik om vibrasies in die grond op te vang. Die tweede mesosomale segment huisves die geslagsopening, terwyl daar op elk van die volgende 4 segmente 'n paar asemhalingsopeninge aangetref word.
Die asemhalingsplete (stigmata) lei tot die boeklonge, wat die skerpioen se gaswisselingsorgaan is. Skerpioene is eenslagtig en hul voortplantingsgedrag is baie opvallend, met veral 'n uitgebreide, kenmerkende voorspel. Tydens die voorspel, wat tot etlike dae kan duur, hou die mannetjie die wyfie met sy knypers vas terwyl hulle ʼn sogenaamde paringsdans uitvoer. Elke spesie het sy eie danspatroon, maar in al die spesies produseer die mannetjie na 'n tyd 'n pakkie saadselle (spermatofoor) en plaas dit op die grond.
Die mannetjie loop nou agteruit en trek die wyfie oor die saadpakkie totdat haar geslagsopening daaroor geleë is. Die saadpakkie word dan in die wyfie se liggaam opgeneem sodat haar eiers bevrug kan word. Indien die mannetjie te lank in die omgewing van die wyfie vertoef, kan sy hom aanval en opeet. Die meeste skerpioene se eiers broei binne die wyfie uit (ovoviviparie), terwyl sommige spesies vivipaar is. In die gevalle word die eier se dop kort na bevrugting gebreek en die skerpioen-embrio's verkry hul voedsel deur ʼn buisvormige struktuur wat aan die wyfie se spysverteringskanaal geheg is.
Nadat die kleintjies gebaar is, klouter hulle op die moeder se rug, waar hulle deur haar metasoma beskerm word totdat hulle groot genoeg is om vir hulself te sorg. Daar is ongeveer 1 600 lewende skerpioenspesies bekend en die grootste verteenwoordiger van die orde is tot 18 cm lank. Die meeste spesies is egter heelwat kleiner.
Skerpioene hou veral in droë, warm gebiede, waar hulle oordag in splete, holtes of onder klippe skuil. Daar word ongeveer 150 spesies in [[Suider-Afrika]] aangetref. Die meeste skerpioene se gif is slegs vir invertebrate (ongewerweldes) skadelik en dit het byna geen nadelige gevolge vir die mens nie. Sommige spesies, soos die van die Noord-Amerikaanse genus ''Androctonus'', se gif is vir mense gevaarlik. Die gif van die [[Saharaskerpioen]] (''Androctonus australis'') is net so dodelik soos die van kobras.
== Verspreiding ==
Line 72 ⟶ 101:
== Verwysings ==
* Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 179, 180
{{Verwysings|2}}
| |||