Skilpad: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
Inligting bygewerk
Lyn 31:
 
Die biologiese orde waaraan hulle behoort, ''Testudines'', sluit beide lewende en [[uitsterwing|uitgestorwe]] spesies in. Die oudste [[fossiel]]e dateer ongeveer 220 miljoen jaar terug.<ref>{{cite web |url=http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/dinos/Archelon.shtml |title=Archelon-Enchanted Learning Software |publisher=Enchantedlearning.com |date= |accessdate=2009-03-14}}</ref> Dit maak skilpaaie een van die oudste oorlewende reptiele op aarde, selfs ouer as [[akkedis]]se, [[slang]]e en [[krokodil]]le.
 
== Algemeen ==
Die orde is baie oud, want die eerste skilpadfossiele is in Middel-[[Perm-Trias-uitwissing|Perm]]-gesteentes (dit dui op 'n ouderdom van 250 miljoen jaar) gevind. Sommige spesies leef op land, terwyl ander in die see, asook in varswater hou.
 
Ander spesies is weer [[Amfibie|amfibies]], hoewel alle skilpaaie hul eiers op land lê. Skilpaaie behoort tot die reptielsubklas ''Anapsida'', omdat hul skedels geen temporale fenestrae (slaapvensters) het nie, en hulle is die enigste lewende verteenwoordigers van die subklas. Die opvallendste kenmerk van skilpaaie is die dop, wat uit 'n dorsale karapaks (rugskild) en 'n ventrale plastron (maagskild) bestaan.
 
Die skilde bestaan uit 'n binneste laag beenplate wat deur 'n afsonderlike buitenste horinglaag (vergelykbaar met reptielskubbe) bedek is. Sommige bene van die pektorale gordel vorm ook deel van die maagskild. Die buitenste laag word met tussenpose deur 'n nuwe laag vervang en die "jaarringe" maak 'n relatiewe ouderdomsbepaling van die individu moontlik, hoewel dit nie baie akkuraat is nie.
 
Die dop bedek alle sagte dele van die skilpad se liggaam en word deur beenuitsteeksels afkomstig van die bekken- en pektorale gordels gestut. Slegs die diere se pote en koppe steek by die dop uit. Die dop veroorsaak dat skilpaaie stadig beweeg, maar dit beskerm hulle baie doeltreffend teen [[Roofdier|roofdiere]]. Die diere maak hulle nog meer teen roofdieraanvalle bestand deur hul koppe in die dop terug te trek, en terselfdertyd hul pote te verskuil.
 
Die manier waarop die koppe teruggetrek word, word as taksonomiese hulpmiddel by die klassifikasie van skilpaaie gebruik. Skilpaaie trek hul koppe en sterte in hul doppe terug wanneer gevaar dreig. Sommige skilpaaie, soos die lede van die families ''Chelydridae'' en ''Platysternidae'', kan hul koppe nie terugtrek nie, terwyl ander skilpaaie hul koppe heeltemal terugtrek en die openinge afsluit.
 
Dit word gedoen deur 'n buikplaat wat met bindweefsel geskarnier is, oor die openinge te klap. Die meganisme word die duidelikste in lede van die genus ''Terrapene'' gesien, hoewel soortgelyke metodes onafhanklik in ander skilpadgenera ontwikkel het. Mannetjieskilpaaie het 'n effens hol buikskild, sodat hulle tydens paring makliker op die wyfie se rug kan klim. Die spermselle kan 'n lang tyd in die wyfie lewend bly, sodat sommige spesies 'n ruk na die laaste paring nog bevrugte eiers kan lê. Die eiers het 'n stewige, leeragtige dop, en dit word deur die wyfie begrawe nadat dit gelê is. Die eiers broei in die sonverwarmde grond uit.  
 
Lewende skilpaaie het geen tande nie, hoewel dit wel by die vroeë fossiele voorkom. Die lewende diere se kake is met horingagtige skedes bedek, wat nie skerp genoeg is om voedsel mee te sny of te maal nie. Skilpaaie eet dus selde die veselagtige gedeeltes van plante, maar wel die sagte dele daarvan, asook sagte plante. Hulle eet ook klein ongewerweldes, soos wurms, slakke, insekte en die seelewende diere, veral weekdiere.
 
Drie fossielsubordes word onderskei, terwyl die lewende skilpaaie in 2 subordes verdeel word op grond van die manier waarop hulle hul koppe in die doppe terugtrek. Die meeste lewende skilpadfamilies behoort tot die suborde ''Cryptodira'' en die diere word daardeur gekenmerk dat hulle hul koppe in 'n vertikale vlak in die doppe terugtrek. Baie van die lede se doppe is vereenvoudig of verklein, veral by die seelewende skilpaaie. Die Amerikaanse [[Byterskilpad|byterskilpaaie]] (familie ''Chelydridae'') is waterlewend en hulle kan nie hul koppe terugtrek nie.
 
Die familie ''Testudinae'' is bekende landskilpaaie en sommige spesies kan baie groot word. Die grootste individue kan 1 m lank word en 'n massa van 200 kg hê. Die Suid-Afrikaanse [[bergskilpad]] (''Geochelone pardalis'') en die [[skarnierdoplandskilpad]] (''Kinixys belliana'') behoort ook tot die familie. Laasgenoemde spesie se karapaks (rugskild) is dig met die plastron (maagskild) geskarnier sodat die agterste gedeelte van die skilpaaie heeltemal beskerm is.
 
Die seelewende skilpaaie behoort tot 2 superfamilies, die ''Chelonioidea'' en die ''Dermochelyoidea''. Die bekende seeskilpaaie (familie ''Cheloniidae'') behoort tot die ''Chelonioidea'', en hulle is ekonomies belangrik omdat hul eiers en vleis as 'n lekkerny beskou word. Hul massa kan wissel tussen 20 en 500 kg en die diere toon merkwaardige migrasiepatrone. Die [[Leerskilpad|leerskilpaaie]] (familie ''Dermochelyidae'') is seelewende skilpaaie en hul doppe bestaan net uit klein been plate onder hul leeragtige velle.
 
Hulle kom veral in warm see voor en die volwassenes kan 'n massa van tot 600 kg hê. Lede van die familie ''Trionychidae'' (superfamilie ''Trionychoidea'') is varswaterlewende skilpaaie met 'n sagte dop en geen beenplate nie. Webbe word tussen hul tone aangetref en hul neusgate kom op 'n uitstaande snoet voor. Lede van die suborde ''Pleurodira'' trek hul nekke in 'n horisontale vlak in. Die suborde het slegs 2 families. Die [[platdopwaterskilpad]] (''Pelomedusa subrufa)'' en die [[skarnierdopwaterskilpad]] (''Pelusios sinuatus'') van [[Suid-Afrika]] behoort tot die familie ''Pelomedusidae''.
 
Hulle is goeie swemmers, hoewel hulle met longe asemhaal en met tussenpose op die oppervlak moet lug skep. Hulle is hoofsaaklik karnivore en leef van enige klein prooi wat hulle kan vang. Indien die diere bedreig word, skei hulle 'n onaangename reuk af wat voornemende roofdiere afskrik. Wanneer die damme, vleie of panne waarin die diere hou, opdroog, grawe hulle 'n holte ondergronds, waar hulle tot die volgende reënseisoen [[hiberneer]].
 
== Verspreiding en habitat ==
[[Lêer:World.distribution.testudines.1.png|links|340x340px|Wêreldwye verspreiding op land (swart) en in die see (blou)|duimnael]]
Skilpaaie kom op alle [[kontinent]]e behalwe [[Antarktika]] voor, maar slegs in [[Trope|tropiese]] en [[Subtropiese klimaat|subtropiese]] gebiede. Veral in [[Afrika]] leef baie soorte. In [[Europa]] kom skilpaaie slegs in die suide, rondom die [[Middellandse See|Middellandse see]], en in [[Asië]] net in die suidelike deel voor. Slegs enkele van die landlewende soorte kom in gematigde gebiede voor. In [[Noord-Amerika]] kom hulle voor in die midde en suide, en in [[Suid-Amerika]] ontbreek hulle net in die uiters westelike kusstrook. In [[Oseanië]] leef skilpaaie op 'n groot aantal van die bybehorende eilande, maar nie in [[Nieu-Seeland]] nie. In [[Australië]] kom die skilpaaie orals voor, behalwe in die groot woestyngebied in Sentraal-Australië. Op die [[Arabiese Skiereiland|Arabiese skiereiland]] leef soorte in die noorde sowel as die uiterste suide, maar ontbreek in die grootste sentrale gebied. Die enigste gebiede waar skilpaaie tans nie voorkom nie is die Noord- en [[Suidpool]]. Op die verspreidingskaart (links bo) word die wêreldwye verspreiding van skilpaaie in swart aangedui, en die verspreiding van seeskilpaaie in blou.
Op die verspreidingskaart (links bo) word die wêreldwye verspreiding van skilpaaie in swart aangedui, en die verspreiding van seeskilpaaie in blou.
 
Wat betref habitat, word skilpaaie rofweg in landskilpaaie, moerasbewoners en seeskilpaaie verdeel. Hierdie verdeling het egter geen wetenskaplike basis nie; so behoort die seeskilpaaie tot verskillende families. Ook is daar soorte wat hoort by die moerasskildpaaie, maar wat tot 'n lewe op land aangepas het.
 
Die habitat van 'n skilpad kan bestaan uit alle moontlike biotope, van skrale gebiede soos savannas en halfwoestyne tot in bosse, graslande en moerasse. Slegs in groot mere, baie warm woestyne en koue bergstreke sonder skuilplekke of groenigheid kom geen skilpaaie voor nie. Skilpaaie is soos alle reptiele koudbloedig, en is dus van die omgewingstemperatuur afhanklik.
 
Skilpaaie is soos alle reptiele koudbloedig, en is dus van die omgewingstemperatuur afhanklik.
 
== Evolusie ==
Line 47 ⟶ 69:
Die skilpaaie se verspreiding het 'n lang evolusie ondergaan en verskeie groepe het op verskeie kontinente ontstaan.
 
In [[Afrika]] is daar vandag twee groepe:
# die [[Cryptodira]] wat hulle nekke reguit kan intrek. Hulle het oorspronklik uit [[Asië]] gekom.
# die familie ''Pelomedusidae'' wat tot die [[Pleurodira]] behoort en hulle nek moet vou of sywaarts langs die liggaam onder die dop inskuif. Hulle het op [[Gondwana]] ontstaan.
 
Die derde groep, die ''Chelidae'' kom net in [[Suid-Amerika]] en [[Australië]] voor. Hulle behoort ook tot die ''Pleurodira''.
 
'n Vierde groep, die ''Paracryptodira'', het oorspronklik in [[Noord-Amerika]] en [[Europa]] voorgekom, maar hulle is uitgestorwe.
 
== Etimologie ==
Line 67 ⟶ 89:
 
== Verwysings ==
 
* Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 184 - 186
{{Verwysings}}