Suid-Amerika: Verskil tussen weergawes

| style="border-top: solid 1px #ccd2d9; padding: 0.4em 1em 0.4em 0; vertical-align: top" | {{vlagikoon|Brasilië}} [[São Paulo]]<br />{{vlagikoon|Peru}} [[Lima]]<br />{{vlagikoon|Colombia}} [[Bogotá]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Rio de Janeiro]]<br />{{vlagikoon|Chili}} [[Santiago de Chile]]<br />{{vlagikoon|Venezuela}} [[Caracas]]<br />{{vlagikoon|Argentinië}} [[Buenos Aires]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Salvador da Bahia]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Brasília]]<br />{{vlagikoon|Brasilië}} [[Fortaleza]]<br /> {{vlagikoon|Brasilië}} [[Belo Horizonte]]

'''Suid-Amerika''' is 'n [[kontinent]] in die [[Westelike Halfrond]] van die [[Aarde]] met meeste van sy gebied in die [[Suidelike Halfrond]]. Die kontinent lê tussen die [[Stille Oseaan]] (in die weste) en die [[Atlantiese Oseaan]] (in die ooste). Die [[Andes]]gebergtes loop langs die westekant van die kontinent af. Die gebied oos van die Andes is hoofsaaklik tropiese [[reënwoud]]e met die [[Amasone]]rivier wat deur die noordenoordelike kant van Suid-Amerika, net suid van die [[ewenaar]], vloei.

Die Suid-Amerikaanse kontinent beslaan sowat 17,8 miljoen km²² en lê grotendeels in die [[Suidelike Halfrond]], tussen 35° en 80° WL en 12° NB en 55° SB. Dit is min of meer driehoekig, met die breedste deel in die noorde en die punt in die suide. Die afstand tussen die noordelikste punt, [[Kaap Gallinas]] in die [[Karibiese See]], en die suidelikste, [[Kaap Hoorn]] in die Straat van Drake, is sowat 7 &nbsp;500 &nbsp;km.

Die breedste deel (sowat 5 &nbsp;000 &nbsp;km) is tussen [[Kaap Blanco|Kaap Branco]] aan die [[Atlantiese Oseaan]] en [[Punt Parina]] aan die Stille Oseaan. Suid-Amerika is die 4evierde grootste van die kontinente en beslaan sowat 12 % van die aarde se oppervlakte. Dit word begrens deur die [[Karibiese See]] (noordwes), die [[Atlantiese Oseaan]] (noordoos, oos en suidoos), die [[Straat van Drake]] (suid) en die [[Stille Oseaan]] (wes).

Die kontinent is in die noordweste deur die landengte van Panama met [[Sentraal-Amerika|Sentraal]]- en [[Noord-Amerika]] verbind. Die kus styg skerp uit die see op en daar is min plekke wat vir natuurlike hawens geskik is. Die omringende kontinentale plat is smal en ontbreek plek-plek (soos voor die kus van [[Peru]]) geheel en al.

'n Aantal eilandgroepe is deel van die kontinent: [[La Tortuga]], [[Margarita]] en [[Trinidad en Tobago|Trinidad]] voor die kus van [[Venezuela]]; die [[Falkland-eilande|Falkland-eiland]]<nowiki/>e voor die suidooskus van [[Patagonië]]; die [[Juan Fernández-eilande|Juan Fernandez-eilande]] voor [[Chili|Chil]]<nowiki/>i; en die Galapagos[[Galápagos-eilande]] voor die kus van [[Ecuador]].

Die oermassief het met verloop van tyd in drie skilde of hooglande verdeel, naamlik die Hoogland van Guiana, die Brasiliaanse Hoogland (geskei deur die Amasonebekken) en die Patagoniese Hoogland in die suide. Die hooglande is betreklik vlak en wissel tussen 250 en 600&nbsp;m. Die hoogste pieke van die Hoogland van Guiana lê aan die suidrand aan die Amasonebekken, naamlik [[Roraima]] (2&nbsp;800&nbsp;m), [[Pico da Neblina]] (3 &nbsp;000 &nbsp;m) en [[Tramán Tepui]] (3 &nbsp;000 &nbsp;m). Die hoogste waterval ter wêreld, die Angel-valwatervalle (900 &nbsp;m). is ook in die gebied. Die oostelike deel van die Brasiliaanse Hoogland het 'n uitloper aan die Atlantiese kus, die [[Sa do Mar]], met 'n gemiddelde hoogte van 900 &nbsp;m en 'n piek, [[Pico Pedra do Sino]], van 2 &nbsp;260 &nbsp;m. In die gebergte en in die Suikerbroodpieke aan die kus van [[Rio de Janeiro]] is die ou Pre-kambriesePrekambriese kristallyne gesteente sigbaar.

Die Patagoniese Hoogland word van die jonger Andesgebergte geskei deur depressies wat met mariene sediment opgevul is. Die [[Río Orinoco|Orinocobekken]], wat sowat 600 &nbsp;000 &nbsp;km²² beslaan., skei die Karibiese tak van die Andes van die [[Hoogland van Guiana]]. Erosie van veral die Andesgebergte het materiaal vir die opvulling van die bekken gelewer, sodat 'n sagte helling na die ooste gevorm is en die [[Orinocorivier]] na die rand van die Hoogland van [[Guyana|Guiana]] gedruk is.

Die Amasonebekken is die grootste rivierbekken ter wêreld en het 'n oppervlakte van sowat 1,5 miljoen km²². Tussen die Andes en die ou skilde lê 'n lang, vlak bekken, waarin die stroomgebied van die [[ParanáRío (deelstaat)|ParanaParaná]]-, die [[Río Paraguay]]-, die [[Gran Chaco]]- en die [[Pampasrivier]] lê. Die bekken is ook met mariene- en latere riviersediment tot 'n baie vlak landskap opgevul waarin moerasse ontstaan het.

Onder die dik laag sediment lê die sogenaamde [[Gondwana]]-plooiinge (Vroeëvroeë [[Paleosoïkum]]) tussen die oostekant van die Andes in Sentraal-Chili en die [[Falkland-eilande|Falklandeilande]]. Die oerplooiinge word voortgesit aan die suidkus van [[Suid-Afrika]] en word beskou as 'n bevestiging van Wegener se teorie oor die verskuiwing van die kontinente.

Die [[Paranabekken]] in die [[Brasiliaanse Hoogland]] is heeltemal met vulkaniese materiaal oordek. Dit beslaan 'n oppervlakte van 1, 1 miljoen km²² en is die grootste lawaveld ter wêreld. Die jongste gedeelte van die Suid-Amerikaanse kontinent is ook die langste ononderbroke reeks plooiingsgebergte ter wêreld, naamlik die [[Cordilleras de los]] Andes. Die vorming van die [[Andes]] het ruim 70 miljoen jaar gelede aan die einde van die [[Mesosoïkum]] begin en in die [[Tersiêr]] (tussen 70 en 5 miljoen jaar gelede) voortgeduur.

Die talle aardbewings[[aardbewing]]s en aktiewe vulkane dui daarop dat die gebied  nog nie gestabiliseer het nie. Die Andes het talle pieke wat hoër as 6 &nbsp;000 &nbsp;m is en is aan die suidpunt met gletsers bedek. Na die noorde word die Andes 'n komplekse reeks bergkettings, wat in [[Bolivië]] op sy breedste (800 &nbsp;km) is.

Die klimaat van die Suid-Amerikaanse kontinent wissel geweldig vanweë 'n aantal faktore: die uitgestrektheid, die koue golf strome aan die weskus (Peru- of [[Humboldtstroom]]) en suidelike ooskus ([[Falklandstroom]]), die warm golfstrome langs die ooskus (Suidelike Ekwatoriale en [[Brasiliaanse Stroom]]) en die Andesgebergte, wat die westewinde afkeer.

Die grootste gedeelte van die kontinent tussen 10° NB en 20° SB het 'n tropiese klimaat, met 'n hoë reënval deur die jaar in die Amasonebekken. In die res van die gebied oos van die Andes heers ʼn’n savanneklimaat met 'n droë winter. Ook Oos-[[Argentinië]], [[Uruguay]] en die suidpunt van [[Brasilië]] het ʼn’n gematigde klimaat met reën deur die jaar en hoë somertemperature (meer as 20°C).

'n Halfwoestyngebied, met 'n lae reënval, strek in die noorde vanaf die Suid-Atlantiese kus tussen die [[Platagebied]] en die [[Straat van Magellaan]] tot in [[Bolivië]], en langs die kus van die [[Stille Oseaan]] tussen [[Santiago de Chile|Santiago de Chili]] tot in [[Noord-Peru]]. Die hoogste gedeeltes van die Andes het 'n toendraklimaat met ʼn’n gemiddelde somertemperatuur wat in die warmste maand nie hoër as 10°C styg nie.

| style="text-align:right;"| 3&nbsp;140<ref>{{en}} {{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fk.html |title=Falkland Islands: July 2008 population estimate |publisher=[[Central Intelligence Agency]] |date= |accessdate=2127 MeiAugustus 20122019}}</ref>

{{Commons-kategorie inlynCommonsKategorie|South America|Suid-Amerika}}

{{Lande van NoordSuid-Amerika}}