Mis (musiek): Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
No edit summary |
Geskep deur die bladsy "Mass (music)" te vertaal |
||
Lyn 1:
[[Lêer:Barbireau_illum.jpg|duimnael| ''Missa Virgo paren Christi'' deur Jacobus Barbireau. ]]
Die '''mis''' (
Misse kan onbegeleid ([[a cappella]]) wees – dit wil sê sonder onafhanklike instrumentale beleiding – of dit kan deur [[obbligato]]-instrumente en selfs ’n volledige orkes begelei word. Verskeie misse, veral latere misse, is nooit bedoel om tydens
== Die struktuur van die mis ==
Lyn 29:
|[[Offertory|Offertorium]]
|-
|Sanctus,
|
|-
Lyn 42:
|}
===
’n ''Missa tota'' ("volledige mis") bestaan uit ’n toonsetting van die vyf afdelings van die ordinarium, naamlik:
Lyn 49:
In die Trentse mis is die Kyrie die eerste gesonge gebed van die gewone mis. Dit is gewoonlik (maar nie altyd nie) deel van enige toonsetting van die mis. Kyrie-bewegings het dikwels ’n ternêre (ABA-) musikale struktuur wat die simmetriese struktuur van die teks weerspieël. Toonsettings volg style wat wissel van Gregoriaanse gelyksang tot Folk.
Van die 226 gelyste Gregoriaanse melodieë verskyn 30 in die ''Liber Usualis''. In wat as die vroegste weergawes beskou word, word dieselfde melodie agt keer herhaal, gevolg deur
Vanweë die kort aard van die teks word Kyries dikwels baie melismaties getoonset. Dit het latere komponiste aangemoedig om trope daaruit te maak deur óf woorde by die melisma te voeg óf die melisma uit te brei. Om die waarheid te sê, is dit weens die
[[File:Kyrie_XI_(Orbis_Factor)_sample.ogg|duimnael|Die inleidingswoorde “Kýrie Eléison” uit die Kyriale-mis XI, Orbis Factor.]]
Omdat die Kyrie die eerste item is in toonsettings van die gewone mis, en die tweede in die requiemmis (of dodemis, die enigste propriummis wat gereeld deur die eeue getoonset is), het bykans elkeen van die duisende komponiste wat oor die eeue heen die orde van die mis getoonset het, ’n Kyrie daarby ingesluit.
Kyrie-bewegings volg dikwels ’n struktuur wat die bondigheid en simmetrie van die teks weerspieël. Verskeie volg
Die woorde van die Kyrie is die enigste woorde in die Latynse mis wat nie in Latyn is nie – dit is in der waarheid Grieks.
Lyn 62:
Die [[Gloria]] is ’n feestelike gedeelte wat God die Vader en Christus prys.
In
==== III. Credo (geloofsbelydenis) ====
Die Credo, 'n toonsetting van die [[Geloofsbelydenis van Nicea|Niceense Geloofsbelydenis]], is die langste teks van ’n getoonsette mis.
Organiseerders van internasionale feesvieringe soos [[ Wêreld Jeugdag |Wêreldjeugdag]]
==== IV. Sanctus en Benedictus ====
Die [[Sanktus|''Sanctus'']] is ’n doksologie (lofsang) wat die [[Drie-eenheid]] prys. ’n Wisselvorm kom in Lutherse toonsettings van die ''Sanctus'' voor. Hoewel die meeste liedtoonsettings die
Die Benedictus is ’n voortsetting van die
In Gregoriaanse gelyksang is die Sanctus (saam met die ''Benedictus'') volledig in sy plek in die mis gesing. Soos wat komponiste egter met meer versierde toonsettings van die ''Sanctus'' vorendag gekom het, het die musiek meestal só lank aangehou dat dit tot met die wyding van die brood en wyn gestrek het. Omdat dit die belangrikste deel van die mis geag word, het komponiste begin om die musiek ná die Sanctus te onderbreek om die wyding ongehinderd te laat voortgaan, waarna die musiek weer hervat is. Dié praktyk is vir 'n tyd lank in die 20ste eeu verbied.
==== V. Agnus Dei ====
Die Agnus Dei is
In ’n [[ Requiem Mass |requiemmis]] word die woorde ''"''miserere nobis" met die woorde "dona eis requiem" ("gee hulle rus"), terwyl "dona nobis pacem" vervang word met "dona eis requiem sempiternam" ("gee hulle ewige rus").
=== Kort en plegtige misse ===
Lyn 112:
=== Ander dele ===
Die sesde en laaste gedeelte van die Ordinarium-mis (óf die [[ Ite, missa est |Ite, missa est]], óf – in die geval van misse sonder die Gloria – die [[ Benedicamus Domino |Benedicamus Domino]]) word gewoonlik nie as ’n deel van die missamestelling beskou nie. In 'n Trentse mis word dié deel van die ordinarium gewoonlik gepraat of gesing op 'n Gregoriaanse melodie wat in die Roomse misboek voorsien word, hoewel daar vroeë polifoniese toonsettings vir die Deo gratias-respons is, byvoorbeeld [[Guillaume de Machaut]] se ''[[ Messe die Nostre Dame |Messe de Nostre Dame]],'' asook vir die Benedicamus Domino, byvoorbeeld in ''Magnus Liber Organi''.
Die Proprium van die mis word gewoonlik nie as deel van 'n mis self getoonset nie (buiten in die geval van 'n [[Requiemmis|requiemmis)]], maar kan as motette of ander musikale komposisies weergegee word. Sommige miskomposisies, byvoorbeeld [[Gioachino Rossini|Rossini]] se ''Petite Messe Solennelle'', bevat egter dele van die Proprium-gedeelte. Sommige miskomposisies bestaan selfs geheel en al uit sulke toevoegings: [[Franz Schubert|Schubert]] se ''Deutsche Messe'', 'n stel van agt psalms en 'n epiloog,
Suiwer instrumentale komposisies kan ook deel wees van 'n miskomposisie, byvoorbeeld 'n sonata da chiesa, soms met 'n liturgiese funksie, soos [[ Kerk Sonatas (Mozart) |Mozart se kerksonatas]] .
==== Proprium (Trentse mis) ====
In 'n liturgiese mis is daar ander afdelings wat gesing kan word, dikwels in [[ Gregoriaanse sang |Gregoriaanse gelyksang]]. Hierdie gedeeltes, die Proprium-gedeelte van die mis, verander volgens die dag en seisoen van die kerkkalender, of volgens spesiale omstandighede van die mis. Die gedeeltes van die Proprium-gedeelte van die mis sluit in die ''introit'', trapgesang, (h)alleluia of ''tractus'' (afhangende van die tyd van die jaar), ''offertorium'' en kommunie.
Die Ordinarium- en Proprium-afdelings van 'n spesifieke liturgiese mis word nie tipies in dieselfde toonsetting getoonset nie. Die een groot uitsondering op hierdie reël is die dodemis of requiem.
Lyn 129:
=== Middeleeue ===
Die vroegste toonsettings van die mis is [[ Gregoriaanse sang |Gregoriaanse gelyksang]]. Die verskillende dele van die Ordinarium is op verskillende tye by die liturgie ingesluit, met die Kyrie waarskynlik die eerste (miskien so vroeg as die 7de eeu). Die Credo was die laaste (dit het eers in 1014 deel van die Roomse mis geword).<ref>Harvard Dictionary of Music, p. 472.</ref>
Vroeg in die 14de eeu het komponiste begin om polifoniese toonsettings van die afdelings van die Ordinarium te komponeer. Dis onbekend wat die rede vir hierdie oplewing in belangstelling was, maar daar word voorgestel dat daar 'n tekort aan nuwe musiek was omdat komponiste toenemend aangetrokke was tot sekulêre musiek, en algemene belangstelling om kerkmusiek te komponeer, het getaan.<ref>Lockwood, "Mass", Grove (1980).</ref> Die onveranderlike deel van die mis, die Ordinarium, sou dan musiek hê wat heeltyd uitgevoer kon word.
Twee manuskripte uit die 14de eeu, die [[ Ivrea Codex |Ivrea-kodeks]] en die [[ Apt Codex |Apt-kodeks]], is die primêre bronne vir polifoniese toonsettings van die Ordinarium. Stilisties is hierdie toonsettings soortgelyk aan sowel die [[ motet |motette]] as die sekulêre musiek van die tyd, met 'n driestemtekstuur wat deur die hoogste stem oorheers word. Die meeste van hierdie musiek is aan die pouslike hof in [[Avignon]] gekomponeer of versamel.
Verskeie anonieme voltooide misse uit die 14de eeu bestaan nog, insluitend die [[ Doornik Massa |Doornik-mis]]; afwykings in styl dui egter daarop dat die verskillende bewegings van hierdie misse deur verskeie komponiste geskryf is en later deur skrifgeleerdes in 'n enkele stel saamgestel is. Die eerste volledige mis waarvan die komponis geïdentifiseer kan word, was die ''Messe de Nostre Dame'' ("mis van ons dame") deur [[Guillaume de Machaut]] uit die 14de eeu.
=== Renaissance ===
Die toonsetting van die Ordinarium van die mis was die belangrikste grootskaalse [[Renaissance]]-musiekvorm. Die vroegste volledige toonsettings dateer uit die 14de eeu, met die bekendste voorbeeld die ''[[ Messe die Nostre Dame |Messe de Nostre Dame]]'' van [[Guillaume de Machaut]]. Individuele bewegings van die mis en veral gepaarde bewegings (soos Gloria-Credo-pare, of Sanctus-Agnus-pare) was algemeen in die 14de en vroeë 15de eeu. Die norm teen die middel van die 15de eeu was egter volledige misse deur 'n enkele komponis, en dié vorm van die mis was die hooffokus van van kerkmusiekkomponiste, met al die moontlikhede van 'n grootskaalse struktuur inherent tot 'n meervoudigebewegingsformaat. Dit sou nie oorskadu word tot die koms van die motet en verwante vorme wat in die eerste dekades van die 16de eeu gewild geword het nie.
Die meeste 15de-eeuse misse is gebaseer op 'n <nowiki><i>cantus firmus</i></nowiki>, gewoonlik van 'n Gregoriaanse gelyksang, en meestal vir die tenoorparty gekomponeer. Die ''cantus firmus'' word soms ook gelyktydig in ander stemme gebruik deur middel 'n verskeidenheid kontrapuntale tegnieke. Later in die eeu het komponiste soos [[ Guillaume Dufay |Guillaume Dufay]], [[ Johannes Ockeghem |Johannes Ockeghem]] en [[ Jacob Obrecht |Jacob Obrecht]] ook sekulêre liedjies as ''cantus firmi'' ingespan. Dié praktyk is met min kontroversie aanvaar, totdat die [[ Raad van Trent |Konsilie van Trent]] dit in 1562 verbied het. In die besonder word die lied ''L'homme Armé'' ("die gewapende man") in dié tyd met komponiste verbind: Meer as 40 afsonderlike mistoonsettings bestaan wat op dié melodie gebaseer is, onder meer dié van Palestrina.
Ander tegnieke om die [[ Sikliese massa |sikliese mis]] – wat in die begin van die 16de eeu ontwikkel het – te organiseer, sluit die [[ Parafraseer massa |parafrasietegniek]] in, waarin die ''cantus firmus'' uitgewerk en versier is, asook die [[ Parodiemassa |parodietegniek]], waar verskeie stemme van 'n polifoniese bron – nie net een nie – in die tekstuur van die mis geïnkorporeer is. Dié twee tegnieke vervang die ''cantus firma''-tegniek as die tegnieke van keuse in die 16de eeu. [[ Palestrina |Palestrina]] op sy eie het 51 parodiemassas geskryf.
Nog 'n tegniek wat gebruik is om die bewegings van 'n mis te organiseer, was die [[ Canon (musiek) |kanon]]. Die vroegste misse wat op kanons gebaseer is, is Johannes Ockeghem se ''[[ Missa prolationum |Missa prolationum]]'', waarin elke beweging 'n proporsiekanon op 'n vrylik gekomponeerde melodie is, asook die ''[[ Missa L'homme army (Faugues) |Missa L'homme armé]]'' van Guillaume Faugues, wat ook heeltemal kanonies is, maar die bekende melodie ''L'homme armé'' dwarsdeur gebruik. [[ Pierre die La Rue |Pierre de La Rue]] het vier verskillende kanoniese misse gekomponeer wat op gelyksang gebaseer is. Een van [[ Josquin des Prez |Joskin des Prez]] se latere misse, die ''[[ Missa Ad fugam |Missa ad fugam]]'', is heeltemal kanonies en van geleende materiaal vry.<ref>Bloxham, p. 196</ref>
Die ''Missa sinus nominee'' (letterlik "mis sonder 'n naam") verwys na 'n mis wat vrylik met nuwe materiaal gekomponeer is. Soms is hierdie misse na iets anders vernoem, soos Palestrina se beroemde ''[[ Missa Papae Marcelli |Missa Papae Marcelli]]'' (die Pous Marcellus-mis), en soms is hulle kanoniese massas, soos in [[ Missa sinus nominee (Josquin) |Josquin se ''Missa sinus nomine'']]. .
Verskeie bekende en invloedryke misse is deur Josquin des Prez gekomponeer. Hy was die invloedrykste komponis uit die middel-Renaissance. Aan die einde van die 16de eeu het prominente verteenwoordigers van ''a cappella-'' korale [[kontrapunt]] die Engelsman [[William Byrd]] ingesluit, asook die Kastiliaan Tomás Luis de Victoria en die Romeinse [[Giovanni Pierluigi da Palestrina]], wie se ''Mis vir Pous Marcellus'' soms beskou word as die stuk musiek wat polifonie van die sensuur van die Konsilie van Trent gered het. In Palestrina se leeftyd het die meeste komponiste buite Rome ander vorme as primêre kreatiewe uitlaatklep vir kerkmusiek gebruik, hoofsaaklik die [[ motet |motet]] en die [[ Madrigale spirituale |geestelike madrigale]]; komponiste van die [[ Venesiese Skool (musiek) |Venesiese Skool]] het die moontlikhede van dié nuwe vorme verkies. Ander komponiste, soos [[Orlando di Lasso|Orlande de Lassus]], wat in München ver buite bereik van die konserwatiewe invloed van die [[ Raad van Trent |Konsilie van Trent]] gewerk het, het daarmee volgehou om [[ Parodiemassa |parodiemisse]] op sekulêre liedjies te baseer. Monteverdi het misse in die stil antico-styl gekomponeer: Die ''[[ Moenie in ongelooflike tyd wees nie |Missa in illo tempore]]'' is in 1610 gepubliseer; 'n ''[[ Messa a 4 da cappella |Messa a 4 da cappella]]'' in 1641 as deel van ''[[ Selva moraal e spirituale |Selva morale e spirituale]]'' saam met enkele bewegings van die mis in die stile concertato-styl. 'n Ander ''Messa a 4 da cappella'' is ná sy dood in 1650 gepubliseer.
=== Van die Barok tot die Romantiek (Katolieke en Lutherse tradisies) ===
In die vroeë Barok-era het komponiste stilistiese veranderinge begin aanbring, wat gelei het tot toenemende verskille tussen misse wat heeltemal op die tradisionele polifoniese wyse (stile antico) gekomponeer is en waarvan die vernaamste vooruitgang die gebruik van die basso continuo en die geleidelike aanvaarding van 'n wyer harmoniese klankskat was, en die mis in die moderne styl met solostemme en instrumentele obligatos. Die Lutheraan Michael Praetorius het 'n mis vir dubbele koor in die ou styl gekomponeer, wat hy in 1611 in die ''Missodia Sionia'' – die versameling kerkmusiek vir die Latynse mis – gepubliseer het. Komponiste soos Henri Dumont (1610–1684) het voortgegaan om gelyksangkomposisies te skryf, anders as vroeëre Gregoriaanse gelyksang en meer ornaat.<ref name="Wye">[http://sscm-jscm.press.illinois.edu/v5/no1/vanwye.html Benjamin van Wye, Review of Marc-Antoine Charpentier, ''Messe pour le Port-Royal'', in ''Journal of Seventeenth-Century Music'' 1999] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110719211643/http://sscm-jscm.press.illinois.edu/v5/no1/vanwye.html|date=2011-07-19}}</ref>
'n Verdere uiteenlopendheid het ontstaan tussen die feestelike [[Missa Solemnis|''missa solemnis'']] en die [[ Missa Brevis |''missa brevis'']], 'n meer kompakte toonsetting. Komponiste soos Johann Joseph Fux het in die 18de eeu voortgegaan om die ''stile antico''-mis te ontwikkel, wat geskik was vir gebruik op weeksdae en by tye wanneer georkestreerde misse nie prakties of geskik was nie – in in die 16de-eeuse Duitsland het die Ceciliaanse beweging dié tradisie lewend gehou. František Brixi, wat by die [[Sint-Vituskatedraal|Praagse katedraal]] gewerk het, het sy ''Missa aulica'', 'n ''missa brevis'' in C, vir vier stemme, trompette, viool en continuo gekomponeer; "cantabile", maar met solo stemme wat net kort stukkies binne koorbewegings sing. Die Italiaanse styl het georkestreerde misse ontwikkel vir soliste, koor en obbligato-instrumente. Dit het na die Duitssprekende Katolieke lande noord van die Alpe versprei, met instrumente wat kleur verskaf en dialoë tussen solo stemme en kore wat kenmerkend van die 18de-eeuse Weense styl sou word. Die sogenaamde "Napolitaanse" of "cantata"-misstyle het ook baie invloed op miskomposisies van die 18de eeu gehad, met kort afdelings as selfstandige solo-arias en kore in 'n verskeidenheid van style.<ref name="RocheLingas">Roche, Elizabeth and Alex Lingas. "Mass". ''The Oxford Companion to Music''. Ed. Alison Latham. Oxford Music Online.</ref>
Die Weense mis van die 18de eeu kombineer opera-elemente van die kantatamis met tendense in die simfonie en konsert om koorbewegings te skep. Die grootskaalse misse van die eerste helfte van die eeu het steeds die Gloria en Credo in kleiner bewegings verdeel, anders as die korter misse vir gewone kerke. Verskeie Mozart-misse is in ''missa brevis''-vorm, asook sommige van Haydn se vroeë misse. Latere misse, veral dié van Haydn, volg simfoniese strukture met lang seksies wat in minder bewegings verdeel is – soos 'n simfonie gestruktureer, met soliste wat as 'n ensemble gebruik word eerder as individue. Die onderskeid tussen konsertmisse en dié wat vir liturgiese gebruik bedoel is, het ook met verloop van die 19de eeu vergroot.<ref name="RocheLingas">Roche, Elizabeth and Alex Lingas. "Mass". ''The Oxford Companion to Music''. Ed. Alison Latham. Oxford Music Online.</ref>
Lyn 167:
* ''Missa assumpta est Maria: Missa sex vocibus cum simphonia'' H 11 & H 11 a (1699?) deur Marc-Antoine Charpentier, en 11 ander misse.
* ''Missa Scala Aretina'' deur Francesc Valls (Barcelona, 1702)
* [[ Massa in B minderjarige |Mis in B-mineur]] en vier ander misse deur [[Johann Sebastian Bach|J.S. Bach]]
* Hoogmisse deur die Tsjeggiese Barokkomponis Jan Dismas Zelenka
* 18 misse deur W.A. Mozart, insluitend die Groot Mis in C-mineur (1782) en Requiem
Lyn 174:
* ''Requiem'' deur François-Joseph Gossec (1760)
* 14 misse deur [[Joseph Haydn]], insluitend die [[Missa in Angustiis|''Missa in angustiis'']] (Nelson-mis) en die ''Missa in tempori belli'' (Oorlogsmis)
* [[ Massa in C majeur (Beethoven) |Mis in C-majeur]] en [[ Missa Solemnis (Beethoven) |''Missa solemnis'' in D-majeur]] deur [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]]
* [[ Massa nr 2 (Schubert) |Mis in G-majeur]] en vyf ander deur [[Franz Schubert|Schubert]]
* Missa Choralis en Hongaarse Kroning Massa deur [[Franz Liszt|Liszt]]
* ''Requiem'' deur [[Hector Berlioz]] (1837)
* [[ Massa nr 1 (Bruckner) |Mis in D-mineur]], [[ Massa 2 (Bruckner) |Mis in E-mineur]] en [[ Massa 3 (Bruckner) |Mis in F-mineur]] deur [[Anton Bruckner|Bruckner]]
* ''Requiem'' deur [[Camille Saint-Saëns]] (1878)
* ''[[ St. Cecilia Mass |St. Cecilia Mass]]'' en 13 ander deur [[Charles Gounod|Gounod]]
* ''[[ Messa (Puccini) |Messa]]'' deur [[Giacomo Puccini|Puccini]]
* <nowiki><i>Petite messe solennelle</i></nowiki> (1863) deur [[Gioachino Rossini]]
* [[ Massa (Paine) |Mis in D-mineur, op. 10]] (1866) deur John Knowles Paine
* Requiem deur Gabriel Faure
* Requiem deur Giuseppe Verdi
* [[ Requiem (Dvořák) |Requiem in B-mol-mineur]] (1890) deur [[Antonín Dvořák]]
* Mis in D-majeur, op. 86 (1887) deur [[Antonín Dvořák]]
=== 20ste en 21ste eeu ===
Teen die einde van die 19de eeu het komponiste begin om moderne elemente mt die eienskappe van Renaissance-polifonie en -gelyksang te kombineer, wat die 20ste eeuse komponiste steeds beïnvloed het – heel moontlik aangevuur deur die dokument ''Tra le sollecitudini'' (1903) van Pous Pius X. Die herlewing van die korale viering van die Anglikaanse Nagmaal in die laat 18de eeu het 'n tydperk ingelui van verskeie liturgiese toonsettings van die mis in Engels, veral vir koor en orrel.
==== Musiekhervormings van Pius X ====
Lyn 202:
* Dat die gemeente ideal gesien geleer moet word om die verskillende modusse van Gregoriaanse gelyksang saam met die koor te sing.
Dié regulasies dra vandag min of geen gewig nie, veral na afloop van die wysigings deur die [[ Tweede Vatikaanse Raad |Tweede Vatikaanse Konsilie]]. Heel onlangs het [[pous Benedictus XVI]] 'n terugkeer na gelyksang as primêre musiek van die liturgie bepleit, aangesien dit uitdruklik in die dokumente van die Tweede Vatikaanse Konsilie, spesifiek ''Sacrosanctum Concilium 116'', genoem word.<ref>[http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/documents/vat-ii_const_19631204_sacrosanctum-concilium_en.html#116 Constitution on the Sacred Liturgy Sacrosanctum Concilium]</ref>
===== 20ste eeu =====
Lyn 251:
* ''Missa Gongso'' vir koor en gamelan deur Neil Sorrell
* <nowiki><i>Missa Concertante</i></nowiki> (2008) deur Marcus Paus
* ''Messe brève: "Acclamez le Seigneur!"'' vir koor en orrel (2011) deur Jean Huot;
* <nowiki><i>Street Requiem</i></nowiki> (vir diegene wat op straat gesterf het) vir koor en orkes deur Kathleen McGuire, Jonathon Welch en Andy Payne (2014)<ref>https://streetrequiem.teamapp.com</ref>
* ''Messe de la Miséricorde divine'' vir koor en orrel (2015) deur Jean Huot;<ref>http://www.diosher.org/file/pdf/ensemble/Web_Ensemble_Vol_46_no_1_janv._2015{{dead link|date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
Lyn 291:
* Johann Sebastian Bach se [https://web.archive.org/web/20120806191249/http://oregonbachfestival.com/digitalbach/bminor/ Mis in B-mineur]
[[Kategorie:Katolieke musiek]]
[[Kategorie:Mis (musiek)]]
[[Kategorie:Renaissance-musiek]]
| |||