Mis (musiek): Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Geskep deur die bladsy "Mass (music)" te vertaal |
Geskep deur die bladsy "Mass (music)" te vertaal |
||
Lyn 3:
Die '''mis''' (Latyn: missa), ’n tipe heilige musikale komposisie, is ’n toonsetting (gewoonlik vir koor en soliste) van die vasgestelde gedeeltes van die [[Nagmaal|Eucharistiese]] liturgie (hoofsaaklik die [[Rooms-Katolieke Kerk|Katolieke Kerk]] se [[Heilige Sakrament van die Altaar]], en die [[Anglikaanse Gemeenskap|Anglikaanse Nagmaal]] en [[Lutheranisme|Lutherse Kerk]] se [[Nagmaal]]). Die meeste misse is toonsettings van die Latynse liturgie van die Rooms-Katolieke Kerk, maar daar is 'n groeiende aantal misse (veral in niekatolieke lande) wat in ander tale as Latyn gekomponeer word. Daar is byvoorbeeld baie misse (dikwels genoem "Communion services", of "nagmaaldienste") vir die [[Kerk van Engeland]] wat op Engelse tekste getoonset is. Toonsettings van die mis neem ook hul naam uit die Rooms-Katolieke liturgie, wat ook na "mis" verwys.
Misse kan onbegeleid (
== Die struktuur van die mis ==
Daar word ’n onderskeid getref tussen tekste wat in elke mis voorkom (die ordinarium, oftewel "gewoonlik"), en tekste wat afhangend van die geleentheid bygevoeg word (die proprium, oftewel "gepas").<ref name="brit_Mass">{{Webaanhaling|title=Mass: Music|date=11 October 2007|accessdate=20 April 2018|url=https://www.britannica.com/art/mass-music}}</ref> Die
{| class="wikitable"
!Ordinarium
Lyn 49:
In die Trentse mis is die Kyrie die eerste gesonge gebed van die gewone mis. Dit is gewoonlik (maar nie altyd nie) deel van enige toonsetting van die mis. Kyrie-bewegings het dikwels ’n ternêre (ABA-) musikale struktuur wat die simmetriese struktuur van die teks weerspieël. Toonsettings volg style wat wissel van Gregoriaanse gelyksang tot Folk.
Van die 226 gelyste Gregoriaanse melodieë verskyn 30 in die ''Liber Usualis''. In wat as die vroegste weergawes beskou word, word dieselfde melodie agt keer herhaal, gevolg deur ’n variasie daarop vir die laaste (negende) herhaling (formeel dus ''aaa aaa aaa''). Hierdie herhalings word aangedui deur die Romeinse nommers "iij" (vir drie keer) en "ij" (vir twee keer). Die Kyrie vir die [[Requiem
Vanweë die kort aard van die teks word die Kyrie dikwels baie melismaties getoonset. Dit het latere komponiste aangemoedig om trope daaruit te maak deur óf woorde by die melisma te voeg óf die melisma uit te brei. Om die waarheid te sê, is dit weens die laatheid van die meeste Kyries nie altyd duidelik of ’n bepaalde Kyrie-melodie of die skynbaar getroopte teks eerste was nie; Dit kan net so maklik wees dat ’n sillabiese liedjie vir 'n Kyrie-vers in ’n melisma omskep word. In sommige gevalle interpoleer verse Latynse teks tussen elke "Kyrie" (of "Christe") en "eleison".
Lyn 55:
Omdat die Kyrie die eerste item is in toonsettings van die gewone mis, en die tweede in die requiemmis (of dodemis, die enigste propriummis wat gereeld deur die eeue getoonset is), het bykans elkeen van die duisende komponiste wat oor die eeue heen die orde van die mis getoonset het, ’n Kyrie daarby ingesluit.
Kyrie-bewegings volg dikwels ’n struktuur wat die bondigheid en simmetrie van die teks weerspieël. Verskeie volg ’n ternêre (of ABA-) vorm wat as die drievoudige Kyrie bekend staan (en waar beide verskynings van die frase "Kyrie eleison" identies of byna identies is), en ’n kontrasterende drieledige kyrie (waar die twee verskynings van die frase "Kyrie eleison" uit identiese of nouverwante materiaal bestaan wat ’n raamwerk om ’n kontrasterende "Christe eleison"-afdeling vorm). Die AAABBBCCC-vorm word ook algemeen gebruik, wat as die negevoudige Kyrie bekend staan. [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]] het byvoorbeeld die Kyrie''-'' en Christe''-''tekste in sy [[
Die woorde van die Kyrie is die enigste woorde in die Latynse mis wat nie in Latyn is nie – dit is in der waarheid Grieks.
Lyn 67:
Die Credo, 'n toonsetting van die [[Geloofsbelydenis van Nicea|Niceense Geloofsbelydenis]], is die langste teks van ’n getoonsette mis.
Organiseerders van internasionale feesvieringe soos
==== IV. Sanctus en Benedictus ====
Die [[Sanktus|Sanctus]] is ’n doksologie (lofsang) wat die [[Drie-eenheid]] prys. ’n Wisselvorm kom in Lutherse toonsettings van die ''Sanctus'' voor. Hoewel die meeste liedtoonsettings die tweedepersoonsvoornaam behou, word die tweedepersoonsvoornaamswoord in ander toonsettings na dié van die derde persoon verander. Dit is veral opmerklik in [[Johann Sebastian Bach|J.S. Bach]] se
Die Benedictus is ’n voortsetting van die Sanctus. Die woorde "''(h)osanna in excelsis"'' word ná die Benedictus''-''gedeelte herhaal, dikwels met musiekmateriaal wat identies is aan dié wat ná die Sanctus gebruik word, of baie nou verwant.
Lyn 79:
Die Agnus Dei is ’n toonsetting van die liturgie van die Lam van God, wat die teensang "miserere nobis" ("ontferm U oor ons") bevat en twee keer herhaal, en daarna "dona nobis pacem" ("gee ons vrede") een keer aan die einde.
In ’n [[
=== Kort en plegtige misse ===
Lyn 87:
Die ''missa brevis'' (letterlik: kort mis) kan, afhangende van tydperk en konvensies, verwys na die toonsetting van 'n ondergroep van die vyf gewone dele van die mis (byvoorbeeld ’n mis wat slegs die Kyrie en [[Gloria]] bevat), óf na ’n mis wat al vyf dele bevat, maar baie kort is in terme van uitvoeringstyd, óf na ’n mis wat nie so veel van vokale en orkestrale kragte gebruik maak as in die geval van die Napolitaanse mis nie.
'n
==== ''Missa solemnis'' ====
Lyn 112:
=== Ander dele ===
Die sesde en laaste gedeelte van die Ordinariummis (óf die
Die Proprium van die mis word gewoonlik nie as deel van 'n mis self getoonset nie (buiten in die geval van 'n [[Requiemmis|requiemmis)]], maar kan as motette of ander musikale komposisies weergegee word. Sommige miskomposisies, byvoorbeeld [[Gioachino Rossini|Rossini]] se ''Petite Messe Solennelle'', bevat egter dele van die Proprium-gedeelte. Sommige miskomposisies bestaan selfs geheel en al uit sulke toevoegings: [[Franz Schubert|Schubert]] se ''Deutsche Messe'', ’n stel van agt psalms en ’n epiloog, is ’n voorbeeld hiervan.
Suiwer instrumentale komposisies kan ook deel wees van 'n miskomposisie, byvoorbeeld ’n sonata da chiesa, soms met ’n liturgiese funksie, soos
==== Proprium (Trentse mis) ====
In ’n liturgiese mis is daar ander afdelings wat gesing kan word, dikwels in
Die Ordinarium- en Proprium-afdelings van ’n spesifieke liturgiese mis word nie tipies in dieselfde toonsetting getoonset nie. Die een groot uitsondering op hierdie reël is die dodemis of requiem.
Lyn 129:
=== Middeleeue ===
Die vroegste toonsettings van die mis is
Vroeg in die 14de eeu het komponiste begin om polifoniese toonsettings van die afdelings van die Ordinarium te komponeer. Dis onbekend wat die rede vir hierdie oplewing in belangstelling was, maar daar word voorgestel dat daar ’n tekort aan nuwe musiek was omdat komponiste toenemend aangetrokke was tot sekulêre musiek, en algemene belangstelling om kerkmusiek te komponeer, het getaan.<ref>Lockwood, "Mass", Grove (1980).</ref> Die onveranderlike deel van die mis, die Ordinarium, sou dan musiek hê wat heeltyd uitgevoer kon word.
Twee manuskripte uit die 14de eeu, die
Verskeie anonieme voltooide misse uit die 14de eeu bestaan nog, insluitend die
=== Renaissance ===
Die toonsetting van die Ordinarium van die mis was die belangrikste grootskaalse [[Renaissance]]-musiekvorm. Die vroegste volledige toonsettings dateer uit die 14de eeu, met die bekendste voorbeeld die ''
Die meeste 15de-eeuse misse is gebaseer op ’n ''cantus firmus'', gewoonlik van ’n Gregoriaanse gelyksang, en meestal vir die tenoorparty gekomponeer. Die ''cantus firmus'' word soms ook gelyktydig in ander stemme gebruik deur middel ’n verskeidenheid kontrapuntale tegnieke. Later in die eeu het komponiste soos
Ander tegnieke om die
Nog ’n tegniek wat gebruik is om die bewegings van ’n mis te organiseer, was die
Die ''Missa sinus nominee'' (letterlik "mis sonder ’n naam") verwys na ’'n mis wat vrylik met nuwe materiaal gekomponeer is. Soms is hierdie misse na iets of iemand anders vernoem, soos Palestrina se beroemde ''
Verskeie bekende en invloedryke misse is deur Josquin des Prez gekomponeer. Hy was die invloedrykste komponis uit die middel-Renaissance. Aan die einde van die 16de eeu het prominente verteenwoordigers van ''a cappella-'' korale [[kontrapunt]] die Engelsman [[William Byrd]] ingesluit, asook die Kastiliaan Tomás Luis de Victoria en die Romeinse [[Giovanni Pierluigi da Palestrina]], wie se ''Mis vir Pous Marcellus'' soms beskou word as die stuk musiek wat polifonie van die sensuur van die Konsilie van Trent gered het. In Palestrina se leeftyd het die meeste komponiste buite Rome ander vorme as primêre kreatiewe uitlaatklep vir kerkmusiek gebruik, hoofsaaklik die
=== Van die Barok tot die Romantiek (Rooms-Katolieke en Lutherse tradisies) ===
In die vroeë Barok-era het komponiste stilistiese veranderinge begin aanbring, wat gelei het tot toenemende verskille tussen misse wat heeltemal op die tradisionele polifoniese wyse (''stile antico'') gekomponeer is en waarvan die vernaamste vooruitgang die gebruik van die ''basso continuo'' en die geleidelike aanvaarding van ’n wyer harmoniese klankskat was, en die mis in die moderne styl met solostemme en instrumentele obligatos. Die Lutheraan Michael Praetorius het ’n mis vir dubbelkoor in die ou styl gekomponeer, wat hy in 1611 in die ''Missodia Sionia'' – die versameling kerkmusiek vir die Latynse mis – gepubliseer het. Komponiste soos Henri Dumont (1610–1684) het voortgegaan om gelyksangkomposisies te skryf, anders as vroeëre Gregoriaanse gelyksang en meer ornaat.<ref name="Wye">[http://sscm-jscm.press.illinois.edu/v5/no1/vanwye.html Benjamin van Wye, Review of Marc-Antoine Charpentier, ''Messe pour le Port-Royal'', in ''Journal of Seventeenth-Century Music'' 1999] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110719211643/http://sscm-jscm.press.illinois.edu/v5/no1/vanwye.html|date=2011-07-19}}</ref>
'n Verdere uiteenlopendheid het ontstaan tussen die feestelike
Die Weense mis van die 18de eeu kombineer opera-elemente van die kantatamis met tendense in die simfonie en konsert om koorbewegings te skep. Die grootskaalse misse van die eerste helfte van die eeu het steeds die Gloria en Credo in kleiner bewegings verdeel, anders as die korter misse vir gewone kerke. Verskeie Mozart-misse is in ''missa brevis''-vorm, asook sommige van Haydn se vroeë misse. Latere misse, veral dié van Haydn, volg simfoniese strukture met lang seksies wat in minder bewegings verdeel is – soos 'n simfonie gestruktureer, met soliste wat as 'n ensemble gebruik word eerder as individue. Die onderskeid tussen konsertmisse en dié wat vir liturgiese gebruik bedoel is, het ook met verloop van die 19de eeu vergroot.<ref name="RocheLingas">Roche, Elizabeth and Alex Lingas. "Mass". ''The Oxford Companion to Music''. Ed. Alison Latham. Oxford Music Online.</ref>
Lyn 167:
* ''Missa assumpta est Maria: Missa sex vocibus cum simphonia'' H 11 & H 11 a (1699?) deur Marc-Antoine Charpentier, en 11 ander misse.
* ''Missa Scala Aretina'' deur Francesc Valls (Barcelona, 1702)
*
* Hoogmisse deur die Tsjeggiese Barokkomponis Jan Dismas Zelenka
* 18 misse deur W.A. Mozart, insluitend die Groot Mis in C-mineur (1782) en Requiem
Lyn 174:
* ''Requiem'' deur François-Joseph Gossec (1760)
* 14 misse deur [[Joseph Haydn]], insluitend die [[Missa in Angustiis|''Missa in angustiis'']] (Nelson-mis) en die ''Missa in tempori belli'' (''Oorlogsmis'')
*
*
* <nowiki><i>Missa Choralis</i></nowiki> en <nowiki><i>Hongaarse Kroningsmis</i></nowiki> deur [[Franz Liszt|Liszt]]
* ''Requiem'' deur [[Hector Berlioz]] (1837)
*
* ''Requiem'' deur [[Camille Saint-Saëns]] (1878)
* ''[[ St. Cecilia Mass |St. Cecilia Mass]]'' en 13 ander deur [[Charles Gounod|Gounod]]
* ''[[ Messa (Puccini) |Messa]]'' deur [[Giacomo Puccini|Puccini]]
*
*
* ''Requiem'' deur Gabriel Faure
* ''Requiem'' deur Giuseppe Verdi
*
* ''Mis in D-majeur'', op. 86 (1887) deur [[Antonín Dvořák]]
=== 20ste en 21ste eeu ===
Lyn 202:
* dat die gemeente ideal gesien geleer moet word om die verskillende modusse van Gregoriaanse gelyksang saam met die koor te sing.
Dié regulasies dra vandag min of geen gewig nie, veral na afloop van die wysigings deur
==== Groot werke ====
===== 20ste eeu =====
In die 20ste eeu het komponiste voortgegaan om misse te komponeer, maar in 'n selfs groter verskeidenheid van style, vorme en funksies as voorheen.
* ''Requiemmis'' deur Herbert Howells
* ''Requiem'' deur Maurice Durufle
* ''Mis in G'' deur Francis Poulenc
* ''Messe solennelle'' deur Jean Langlais
* Die glagolitiese mis (1926) deur Leoš Janáček
* ''Mis in G-mineur'' deur [[Ralph Vaughan Williams]]
* ''Mis'', op. 130 vir koor en koperblasers deur Joseph Jongen (1945)
* ''Mis'' deur [[Igor Strawinski|Igor Stravinsky]]
* ''Mis'' deur [[Leonard Bernstein]]
* Die ''
* Requiem vir sopraan en mezzosopraan, gemengde koor en orkes (1963–65) deur György Ligeti
* ''Requiem'' deur Andrew Lloyd Webber
* ''Mis in F-mineur'' deur The Electric Prunes
* ''Mis'' deur David Maslanka
* Die ''Berlynse Mis'' en ''Missa Syllabica'' deur [[Arvo Pärt]]
* Mis deur Frank Martin
|