Moldowa: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
+ Prente & Hersien |
k + Kaart; nuwe eerste minister |
||
Lyn 21:
|regeringsvorm = Unitêre parlementêre<br />grondwetlike [[republiek]]
|leiertitels = <br />• [[President]]<br />• [[Eerste minister]]
|leiername = [[Igor Dodon]]<br />[[
|oppervlak_rang = 135<sup>ste</sup>
|oppervlak_grootte =
Lyn 27:
|oppervlakmi² = 13 068 <small>(insluitende [[Transnistrië]])</small>
|persent_water = 1,4
|bevolking_skatting = 2
Numărul populaţiei cu reședința obișnuită în Republica Moldova pe sexe şi grupe de vârstă la începutul anului 2019 |publisher=National Bureau of Statistics of Moldova |date=17 Julie 2019 |accessdate=16 November 2019}}</ref><br /><small>(uitsluitend Transnistrië)</small>
|bevolking_skatting_jaar = 2014
|bevolking_rang = 133<sup>ste</sup>
Line 35 ⟶ 36:
|bevolkingsdigtheidmi² = 194,2
|bevolkingsdigtheidrang = 145<sup>ste</sup>
|BBP_PPP = $27,
|BBP_PPP_rang =
|BBP_PPP_jaar = 2019
|BBP_PPP_per_kapita = $7
|BBP_PPP_per_kapita_rang =
|BBP = $
|BBP_rang =
|BBP_jaar = 2019
|BBP_per_kapita = $3
|BBP_per_kapita_rang =
|onafhanklikheidstipe = Vorming
|onafhanklikheidsgebeure = • Prinsdom Moldawa<br />• Goewerment Bessarabië<br />• Demokratiese Republiek<br />• Vereniging met Roemenië<br />• Moldawiese ASSR<br />• [[Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek|Moldawiese SSR]]<br />• Onafhanklikheid van<br />die [[Sowjetunie]]<br />• Huidige grondwet
|onafhanklikheidsdatums = <br /><br />[[1346]]<br />[[1812]]<br />[[15 Desember]] [[1917]]<br />[[9 April]] [[1918]]<br />[[12 Oktober]] [[1924]]<br />[[2 Augustus]] [[1940]]<br /><br />[[27 Augustus]] [[1991]]{{smallsup|b}}<br />[[29 Julie]] [[1994]]
|MOI = {{wins}} 0,700<ref>{{en}} {{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title=2018 Human Development Report |date=2018 |accessdate=
|MOI_rang = 112<sup>de</sup>
|MOI_jaar = 2017
|MOI_kategorie = {{kleur|#090|hoog}}
|Gini = 25,9<ref>{{en}} {{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=MD |title=Gini Index |publisher=[[Wêreldbank]] |accessdate=
|Gini_rang = 6<sup>de</sup>
|Gini_jaar = 2017
Line 85 ⟶ 86:
=== Antieke tyd en Middeleeue ===
[[Lêer:Stefan cel Mare.jpg|duimnael|links|upright|[[Stefanus III van Moldawië|Stefanus die Grote]], prins van Moldawië tussen 1457 en 1504.]]
In die antieke tyd is die gebied bewoon deur [[Dasiërs|Dasiese stamme]]. Tussen die 1ste en 7de eeu n.C. was die suide van tyd tot tyd onder [[Romeinse Ryk|Romeinse]] en toe [[Bisantynse Ryk|Bisantynse]] heerskappy. Vanweë sy strategiese ligging tussen [[Europa]] en [[Asië]] is die gebied in die laat antieke tyd en vroeë [[Middeleeue]] dikwels binnegeval, onder andere deur die [[Gote]], [[Hunne]], [[Aware]], [[Bulgarye|Magjare]], [[Petsjenege]], [[Koemane]] en [[Mongole]].
Line 92 ⟶ 93:
=== Moderne geskiedenis ===
==== Russiese Ryk ====
[[Lêer:Coat of arms of Bessarabia.png|duimnael
Ondanks besware deur die Moldawiese adel het die Ottomaanse Ryk in 1812 kragtens die Verdrag van Boekarest die oostelike helfte van die prinsdom asook [[Khotyn]] en die ou Bessarabië (moderne Boedjak) aan die [[Russiese Ryk]] afgestaan.
Line 100 ⟶ 101:
==== Groter Roemenië ====
[[Lêer:Greater Romania.svg|duimnael|
In die [[Eerste Wêreldoorlog]] het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300 000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die [[Russiese Rewolusie (1917)|Russiese Rewolusie]] van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die '''Moldawiese Demokratiese Republiek''' op {{OuVormDatum|15 Desember|1917|2 Desember}} uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op {{OuVormDatum|21 Desember|1917|8 Desember}} gevorm.
Line 111 ⟶ 112:
In Augustus 1939 is die [[Molotof–Ribbentrop-verdrag]] en sy geheime bykomende protokol onderteken. Daarvolgens het [[Nazi-Duitsland]] Bessarabië erken as binne die [[Sowjetunie|Sowjet]]-invloedsfeer. Dit het daartoe gelei dat laasgenoemde sy aanspraak op die gebied met nuwe ywer hervat het.<ref name="Olson 1994 483">{{en}} {{cite book|last=Olson|first=James|title=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires|year=1994|page=483}}</ref> Op 28 Junie 1940 het die [[Sowjetunie]], met die medewete van Nazi-Duitsland, ’n ultimatum aan Roemenië uitgereik waarin die land versoek word om Bessarabië en Noord-Bukovina aan die Sowjetunie af te staan. Roemenië het dit die volgende dag gedoen. Kort daarna is die '''Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek''' (Moldawiese SSR) gestig.<ref name="Olson 1994 483" /> Dit het bestaan uit sowat 70% van Bessarabië en 50% van die toe ontbinde Moldawiese OSSR.
As deel van die [[Spilmoondhede]] se inval in die Sowjetunie het Roemenië beslag gelê op die gebiede Bessarabië, Noord-Bukovina en Transnistrië. Die Roemeense soldate en Duitsers het sowat 300 000 Jode verban of vermoor, onder andere 147 000 van Bessarabië en Bukovina.<ref>{{en}} [http://www.presidency.ro/static/ordine/RAPORT_FINAL_CPADCR.pdf Tismăneanu Report], bl. 748-749</ref> Die [[Rooi Leër|Sowjet-leër]] het die streek in Februarie tot Augustus 1944 herower en weer die Moldawiese SSR gestig. Tussen Augustus 1944 en die einde van die oorlog in Mei 1945 is 256 800 inwoners van die Moldawiese SSR deur die Sowjet-leër opgeroep. Altesaam 40 592 van hulle is in die oorlog dood.<ref name="history">{{
==== Sowjet-tydperk (1940–1991) ====
Line 124 ⟶ 125:
Die Sowjet-regering het ’n veldtog begin om ’n Moldawiese etniese identiteit te ontwikkel onafhanklik van dié van die [[Roemene]]. Volgens amptelike Sowjet-beleid was die [[Moldawies]] wat die plaaslike bevolking gepraat het, ’n ander taal as [[Roemeens]]. Om ’n onderskeid tussen die twee te maak is Moldawies tydens die Sowjet-tyd in die [[Cyrilliese alfabet]] geskryf, in teenstelling met Roemeens, wat sedert 1860 in die [[Latynse alfabet]] geskryf word.
In die 1980's, in die politieke toestande wat deur [[glasnost]] en [[perestroika]] geskep is, is die Demokratiese Beweging van Moldawië gestig, wat in 1989 bekend geword het as die nasionalistiese [[Volksfront van Moldowa]] (FPM).<ref name="lang matei">{{ro}} Horia C. Matei, "State lumii. Enciclopedie de istorie." Meronia, București, 2006, bl. 292-294</ref><ref>{{en}} "[http://miris.eurac.edu/mugs2/do/blob.pdf?type=pdf&serial=1047909431571 Romanian Nationalism in the Republic of Moldova]" deur Andrei Panici, American University in Bulgaria, 2002; bl. 40 en 41</ref> Nes verskeie ander Sowjet-republieke van 1988 af, het Moldawië begin voorbrand maak vir onafhanklikheid. Op 27 Augustus 1989 het die FPM ’n massademonstrasie in Kisjinef gereël wat bekend geword het as die Groot Nasionale Raad. Die raad het druk op die Moldawiese owerhede uitgeoefen om ’n taalwet op 31 Augustus 1989 te aanvaar waarvolgens Moldawies in die Latynse alfabet die amptelike taal van die Moldawiese SSR is. Die verband tussen dié taal en Roemeens is ook bevestig.<ref name="lang matei" /> Die Kommunistiese Party van Moldawië het ook in dié jaar minder gewild geword en in November is groot opstande gehou.<ref>{{ro}} {{cite web|url=http://basarabialiterara.com.md/?p=3231|title=Ion Costaș: 7 APRILIE 2009 NE AMINTEșTE DE 10 NOIEMBRIE 1989|date=28 Februarie 2010
==== Onafhanklikheid (1990) ====
Line 227 ⟶ 228:
== Demografie ==
=== Kulturele en etniese samestelling ===
[[Lêer:Harta etnica a Republicii Moldova - 2004.jpg|duimnael|Verspreiding van [[etniese groep]]e in Moldowa, 2014]]
Die laaste syfers wat bekend is, is dié van die 2004-sensus in Moldowa<ref name="2004census_ethnic">{{ro}} [http://www.statistica.md/public/files/Recensamint/Recensamintul_populatiei/vol_1/6_Nationalitati_de_baza_ro.xls Population by main nationalities, in territorial aspect]</ref> (in dele wat deur die sentrale regering beheer word) en die 2004-sensus in Transnistrië (in dele wat deur die wegbreekrepublieke beheer word, onder meer Transnistrië, Bender en vier naburige kommunes):
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right;"
Line 286 ⟶ 288:
{{Staafgrafiek persent|[[Ougelowiges]]|groen|0.15}}
{{Staafgrafiek persent|[[Rooms-Katolieke Kerk|Katoliek]]|geel|0.14}}
{{Staafgrafiek persent|[[
{{Staafgrafiek persent|Ateïsties|oranje|0.38}}
{{Staafgrafiek persent|Geen|rooi|0.98}}
Line 359 ⟶ 361:
== Bronnelys ==
; Algemeen
* {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Moldova|title=Moldova|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=
* {{en}} {{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/md.html|title=Moldova|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|accessdate=
== Eksterne skakels ==
| |||