John Vorster: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
No edit summary
Etiket: 2017-bronwysiging
skakels na SA verkiesings
Lyn 38:
}}
 
'''Balthazar Johannes (John) Vorster''' ([[13 Desember]] [[1915]] – [[10 September]] [[1983]]) het dr. [[Hendrik Frensch Verwoerd]] met laasgenoemde se sluipmoord op [[6 September]] [[1966]] opgevolg as [[Eerste Minister]] van [[Suid-Afrika]] en so die sewende Eerste Minister sedert [[Uniewording]] geword. Hy was ook 'n kort tydperk van [[1978]] tot [[1979]] die [[Staatspresident van Suid-Afrika]].
 
== Vroeë loopbaan ==
Lyn 55:
 
=== Volksraadslid ===
In die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van [[1948|algemene verkiesing van 1948]] is Vorster deur die Afrikanerparty van [[Nicolaas Havenga|Klasie Havenga]] as kandidaat in die kiesafdeling Brakpan aangewys. Volgens die verkiesingsooreenkoms tussen Malan en Havenga kon geen voormalige OB-lid as kandidaat benoem word nie, en die NP het teen Vorster se benoeming beswaar gemaak. Vorster het daarop besluit om hom as 'n onafhanklike kandidaat verkiesbaar te stel.
 
NP-leiers, onder wie dr. H.F. Verwoerd, in daardie stadium redakteur van ''[[Die Transvaler]]'', het Nasionaliste egter aangeraai om nie vir hom te stem nie, maar hy het met slegs 2 stemme teen die Verenigde Party-kandidaat, [[A.E. Trollip]], verloor. Ironies genoeg het Trollip later in Vorster se kabinet gedien. In die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1953|verkiesing van April [[1953]] is Vorster as NP-kandidaat in die kiesafdeling Nigel tot Volksraadslid verkies.
 
== Minister van Justisie ==
In Oktober 1958 het die pas verkosepasverkose Premier, dr. H.F. Verwoerd, Vorster as Adjunk-minister van Onderwys, Kuns en Wetenskap en van Volkswelsyn en Pensioene aangestel. Dit was onder meer sy taak om die Wet op Uitbreiding van Universiteitsopleiding in 1959 voor te berei.
 
Die wet het voorsiening gemaak vir stigting van universiteitskolleges vir anderkleurigesanderskleuriges en het Blanke universiteite verbied om nie- Blanke studente te aanvaar. In Augustus 1961 is mnr. Vorster aangestel as Minister van Justisie, Polisie en Gevangenisse. Die portefeulje het Vorster voortdurend in die kollig geplaas, aangesien daar in die jare na [[Sharpeville]] (1960) verskeie revolusionêre organisasies in [[Suid-Afrika]] bedrywig was.
 
Vorster het die heersende toestande in Suid-Afrika as buitengewoon bestempel en gevra dat buitengewone magte aan hom toegestaan word om die situasie op te klaar. Na die verbanning van die African National Congress en die Pan African Congress in [[1960]] is 'n nuwe revolusionêre beweging, Umkonto[[uMkonto we Sizwe]] ("dieDie Spiesspies van die Nasienasie"), in November 1961 deur lede van die [[ANC]] en die verbode Kommunistiese Party gestig.
 
Een van die leiers van die beweging was [[Nelson Mandela]]. Die dade van terreur wat deur die organisasie gepleeg is, het gelei tot die sogenaamde sabotasiewet, die 1962- wysiging van die destydse Wet op die Onderdrukking van Kommunisme, No. 44 van 1950, ingevolge waarvan sabotasie gelykgestel is met hoogverraad. In die wet is afgesien van die demokratiese gebruik dat 'n beskuldigde onskuldig is totdat hy skuldig bewys is, en die onus is op die beskuldigde geplaas om sy onskuld te bewys.
 
Die doodstraf kon vir sabotasie opgelê word. Nadat die Poqo-beweging in 1962 vir opstande in die [[Paarl]] verantwoordelik was, het Vorster in Junie 1963 die sogenaamde 90-daebepaling deurgevoer. Die wysiging van Wet 44 van 1950 het onder meer daarvoor voorsiening gemaak dat polisie-offisiere enige persoon wat van sabotasie verdink word of daarvan verdink word dat hy van sabotasie kennis dra, vir 'n tydperk van 90 dae sonder verhoor kon aanhou. Intussen het Vorster genl. [[Hendrik van den Bergh]] in 1962 as hoof van die Veiligheidstak van die [[Suid-Afrikaanse Polisiediens|Suid-Afrikaanse Polisie]] aangestel.
 
[[11 Julie]] [[1963]] het die polisie op die hoofkwartier van UmkontouMkonto we Sizwe in [[Rivonia]] toegeslaan. In die daaropvolgende verhoor is 8 van die leiers, onder wie Mandela, skuldig bevind en tot lewenslange gevangenisstraf gevonnis. Die advokaat wat vir die verdediging opgetree het, [[Bram Fischer]], is in Mei 1964 weens Kommunistiese bedrywighede dieselfde vonnis opgelê. [[John Harris]] van die African Resistance Movement het in Julie [[1964]] 'n bom op die Johannesburgse stasie laat ontplof.
 
Een persoon is in die ontploffing dood en sowat 20 beseer, en Harris is die doodstraf opgelê. In [[1965]] het Vorster 'n wysiging van die Wet op die Onderdrukking van die Kommunisme (die sogenaamde 180-dae- bepaling) deurgevoer. Die wet het die tydperk van aanhouding tot 180 dae uitgebrei en van sy voorganger verskil in die opsig dat handelingsbevoegdheid aan die prokureur-generaal verleen is en nie aan die polisie nie.
 
== Premier ==
Op [[13 September]] [[1966]], 3 dae na die begrafnis van Verwoerd, is Vorster deur die NP-koukus eenparig as die nuwe Premier van Suid-Afrika aangewys. Hy het uit die staanspoor ʼn'n meer pragmatiese benadering ten opsigte van beleidvoering ingeneem en by meer as een geleentheid verklaar dat die vinnig veranderende omstandighede in Afrika en Suid-Afrika 'n beleidsaanpassing vereis.
 
Hy het hom dit ten doel gestel om Verwoerd se strewe na Blanke eenheid voort te sit, om 'n aktiewe bydrae tot die oplossing van die vraagstukke ten opsigte van Rhodesië ([[Zimbabwe|(Zimbabwe]]) en Suidwes-Afrika ([[Namibië]]) te lewer, om binnelands met die leiers van ander bevolkingsgroepe oorleg te pleeg, en om met die leiers van Afrika-state kontak te maak.
 
=== Uitwaartse beleid ===
Vorster se siening was dat Suid-Afrika se toekoms tot groot hoogte van die orde en stabiliteit in die buurlande afhang. Een van die aspekte wat mettertyd 'n oorheersende kenmerk van sy premierskap geword het, was die verbetering van Suid-Afrika se betrekkinge met Afrika en die Weste. In 'n toespraak op [[17 Februarie]] [[1967]] in [[Parow]] het Vorster beklemtoon dat Suid-Afrika deel van die internasionale gemeenskap moet wees. In 'n radiotoespraak op die sesde jaardagverjaardag van republiekwording (31 Mei 1967) het hy vir die eerste keer die woord ''uitwaarts'' gebruik.
 
''Uitwaarts'' en ''détente'' (ontspanning) het die kenwoorde van sy beleid geword. Dit was in skrille kontras met die "laermentaliteit" waarmee die Afrikaners en die NP tradisioneel geassosieer is. Vorster het sy vredesoffensief op [[10 Januarie]] [[1967]] begin toe hy met hoofman Leabua Jonathan van [[Lesotho]] in [[Kaapstad]] samesprekings gevoer het. In Maart [[1967]] het 3 ministers van [[Malawi]] Suid-Afrika besoek om 'n handelsooreenkoms te sluit, en aan die einde van 1967 het Suid-Afrika en Malawi diplomatieke verteenwoordigers op ambassadeursvlak uitgeruil.
Lyn 88:
Sonder dat Suid-Afrika en die buitewêreld bewus was van sy geheime besoek aan die Ivoorkus op 21 en [[22 September]] [[1974]], het Vorster op [[23 Oktober]] 1974 een van die belangwekkendste toesprake van sy loopbaan in die Senaat gelewer. Hy het klem gele op vrede, vooruitgang en ontwikkeling in Afrika, en pres. [[Kenneth Kaunda]] van [[Zambië]] het die toespraak verwelkom as "die stem van rede waarop [[Afrika]] gewag het".
 
In Februarie [[1975]] het ''The Times'' van Londen berig dat samesprekings tussen Vorster en pres. William Tolbert van [[Liberië]] in die vorige week gevoer is, en in Mei 1975 is bevestig dat Vorster in September [[1974]] 'n besoek gebring het aan pres. Felix Houphouet-Boigny van die [[Ivoorkus]]. Tot aan die einde van Vorster se Premierskappremierskap het Suid-Afrika en die Ivoorkus redelik vriendskaplike betrekkinge gehandhaaf. Teen die einde van 1975 was dit bekend dat Vorster in 5 maande 11 Afrika-leiers ontmoet het.
 
Hy het al hoe meer aandag bestee aan Suider-Afrika se 2twee groot probleme: Namibië (Suidwes-Afrika) en Zimbabwe (Rhodesië). Die oplossing van die vraagstukke was noodsaaklik vir die normalisering van betrekkinge met die res van Afrika.
 
=== Namibië ===
Lyn 98:
Die Zimbabwese vraagstuk het ontstaan deurdat Zimbabwe (destyds Rhodesië) onder leiding van [[Ian Smith]] hom op [[11 November]] [[1965]] eensydig onafhanklik verklaar het. Vorster het uiteindelik as bemiddelaar tussen die strydende partye in Zimbabwe opgetree, en om Suid-Afrika se saak as onpartydige bemiddelaar te versterk, is die lede van die Suid-Afrikaanse Polisie wat in 1967 na Zimbabwe gestuur is om die land teen terroriste-aanvalle te help verdedig, in 1975 onttrek.
 
'n Dramatiese hoogtepunt van Vorster se Afrika-beleid was die beraad wat op [[25 Augustus]] [[1975]] op die brug oor die Zambezirivier by die [[Victoria-waterval|Victoriawaterval]] plaasgevind het. Ian Smith en lede van die Zimbabwese ANC het by die geleentheid met mekaar oor 'n skikkingsplan vir Zimbabwe onderhandel nadat die ontmoeting deur Vorster en Kaunda moontlik gemaak is. Die beraad het misluk, maar nogtans die fondament gele vir verdere onderhandelings en die uiteindelike oplossing in 1980, toe die ou Rhodesië 'n internasionaal erkende staat (Zimbabwe) met ʼn Swart meerderheidsregering geword het.
 
=== Betrekkinge met die VSA ===
Suid-Afrika se betrekkinge met die [[Verenigde State van Amerika|VSA]] was nou verbonde aan die Zimbabwese en die Namibiese vraagstuk, en Vorster het betrokke geraak by die skakeldiplomasie van die Amerikaanse minister van buitelandse sake, dr. [[Henry Kissinger]]. Hy het Kissinger in Junie 1976 in die [[Bondsrepubliek Duitsland]] ontmoet en ook met die Wes-Duitse kanselier, [[Helmut Schmidt]], beraadslaag.
 
'n Tweede ontmoeting tussen Vorster en Kissinger het in September [[1976]] in [[Zürich]], [[Switserland]], plaasgevind, en kort daarna het Kissinger Pretoria besoek, waar hy [[Ian Smith]] oorreed het om 'n skikkingsplan vir Zimbabwe te aanvaar. Die plan is egter deur die [[African National Congress|ANC]]-leiers vanin [[Zimbabwe]] verwerp. Tydens pres. [[Jimmy Carter]] se bewind in die VSA (van Januarie 1977 af) het Vorster in Mei 1977 die Amerikaanse vise-president, [[Walter Mondale]], in [[Wene|Wenen]] ontmoet.
 
Mondale het aangedring op 'n beleid van een mens een stem in Suid-Afrika, maar dit is deur Vorster by die ontmoeting verwerp. Net soos sy voorgangers het Vorster geen inmenging in Suid-Afrika se binnelandse aangeleenthede geduld nie. In 1977 het die samesprekinge tussen Vorster en die 5 Westerse lede van die Veiligheidsraad van die [[Verenigde Nasies|VVO]] oor die toekoms van [[Namibië]] momentum gekry. Met hierdie samesprekinge het Vorster in die laaste jaar van sy premierskap heelwat internasionale aansien herwin wat hy ingeboet het as gevolg van die inval in [[Angola]], die onluste in [[Soweto]] (1976) en die beperking van Swart politieke aktiwiteit in [[1977]].
Lyn 116:
Nadat interne pogings om die breuk in die party te heel, misluk het, het Vorster sy kabinet in Augustus [[1968]] ontbind en Hertzog uit die nuut saamgestelde kabinet gelaat. 'n Paar dae later het hy op Heilbron in sy sogenaamde politieke manifes omstrede aspekte van sy beleid verdedig, onder meer samewerking tussen Afrikaans- en Engelssprekendes, diplomatieke betrekkinge met Swart state en sportbande met die buitewêreld.
 
Hy het aangevoer dat rekening gehou moes word met veranderde omstandighede. Op die NP-kongres van Transvaal in September [[1969]] is sake op die spits gedryf en op [[24 Oktober]] 1969 het die regse groep van die NP weggebreek en onder leiding van [[Albert Hertzog]] die Herstigte Nasionale Party gestig. Treurnicht het besluit om binne die NP te bly. Voor die vervroegde algemene verkiesing van April 1970 het Vorster soveel aandag aan die HNP en die konsolidasie van die gesag van die NP gewy dat die NP vir die eerste keer sedert [[1943]] ten opsigte van die VP veld verloor het.
 
Voor die vervroegde [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1970|algemene verkiesing van April 1970]] het Vorster soveel aandag aan die HNP en die konsolidasie van die gesag van die NP gewy dat die NP vir die eerste keer sedert [[1943]] ten opsigte van die VP veld verloor het.
an die 78 kandidate wat die HNP in die veld gestoot het, het slegs 3 nie hulle deposito's verloor nie, en die party kon ook geen setel verower nie. Die regsgesinde element onder die Afrikaners het egter vir die duur van Vorster se bewind 'n belangrike faktor gebly.
 
anVan die 78 kandidate wat die HNP in die veld gestoot het, het slegs 3 nie hulle deposito's verloor nie, en die party kon ook geen setel verower nie. Die regsgesinde element onder die Afrikaners het egter vir die duur van Vorster se bewind 'n belangrike faktor gebly.
 
=== Sportbeleid ===
Vorster se pragmatiese benadering tot sportbetrekkinge was een van die hoofredes vir die ontevredenheid onder regsgesindes. Na Verwoerd se Loskopdamtoespraak in September 1965, waarin enige vorm van veelrassige sport afgekeur is, is [[Suid-Afrika]] op sportgebied toenemend geïsoleer. In April [[1967]] het Vorster aangekondig dat Suid-Afrika nie aan die buiteland kon voorskryf oor die samestelling van spanne nie.
 
Anderkleuriges kon dus voortaan in buitelandse spanne ingesluit word. Die weiering van 'n visum aan die Kleurling-krieketspeler [[Basil D'Oliveira|Basil D'Oliviera]] in 1968 (Vorster het geglo dat D'Oliviera om politieke redes in die MCC-krieketspan opgeneem is) het die nuwe sportbeleid egter ernstig benadeel.
Line 128 ⟶ 130:
 
=== Binnelands ===
Vorster het Verwoerd se strewe na Blanke eenheid verder gevoer, en in November [[1977]] het die NP sy [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1977|grootste verkiesingsoorwinning]] behaal deurdat baie Engelssprekendes vir die Party gestem het. Van die 165 setels in die Volksraad het die NP 135 verower, ʼn'n wins van 17 setels. Ten spyte van toenemende vyandigheid in die buiteland het Vorster voortgegaan met die ontplooiing van die beleid van afsonderlike ontwikkeling.
 
Binnelandse gesprekvoering is verder gevoer deur die hou van spitsberade met leiers van nasionale state en Bruin- en Indiërleiers wat bereid was om binne die raamwerk van afsonderlike ontwikkeling op te tree. In [[1968]], 5 jaar nadat Transkei selfregering gekry het, het Vorster in ooreenstemming met een van die aanbevelings van die [[Tomlinsonkommissie]] (1956), wat deur Verwoerd verwerp is, Blanke nyweraars toegelaat om hulle op 'n agentskapgrondslag in die nasionale state te vestig.
Line 134 ⟶ 136:
Hy het gehoop om sodoende die ekonomiese lewensvatbaarheid van die nasionale state te stimuleer. In Maart 1970 het hy verklaar dat dit enige nasionale staat vry staan om volkome onafhanklikheid te vra. Wetgewing in 1971 het voorsiening gemaak vir die ontwikkeling tot gedeeltelike selfregering in 2 fases: die instelling van 'n wetgewende vergadering, en 'n kabinet met 'n hoof minister as voorsitter.
 
Met uitsondering van [[KwaZulu]] en die nasionale state van die Swazi's en die Ndebele het al die nasionale state tussen 1972 en 1974 die voorbeeld van [[Transkei|Transke]]<nowiki/>i gevolg en selfregering ontvang. Op [[26 Oktober]] 1976 het Transkei die eerste volkome onafhanklike nasionale staat geword, terwyl [[Bophuthatswana]] op [[6 Desember]] [[1977]] die tweede onafhanklike staat geword het. Die state word egter net deur Suid-Afrika erken. Vorster het, net soos sy voorgangers, met sterk weerstand van Swart binnelandse groepe te kampe gehad.
 
In Soweto het ontevredenheid oor Afrikaans as onderrigmedium op skool (dit is as die taal van die onderdrukker bestempel) ʼn vrugbare bodem gevorm vir politieke agitators wat die Swart bevolking se gevoelens van politieke magteloosheid, ekonomiese agterstand en maatskaplike onsekerheid gebruik het om hulle teen die Blanke regering op te sweep. Grootskaalse onluste het op [[16 Junie]] 1976 in [[Soweto]] uitgebreek en binne 'n paar dae 'n hoë dodetal gehad.