Kanker: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
→‎Terapie: Skakel
Lyn 14:
}}
 
'''Kanker''' ([[Latyn]]: ''neoplasma malignum'') is 'n versameling van [[Siekte|siektessiekte]]s waar [[sel]]le onbeheersde groei toon.
 
Kanker is die versamelnaam vir ʼn groot aantal siektes wat gekenmerk word deur die onbeheerde groei van selle. Die siektes gaan in byna alle gevalle gepaard met die vorming van [[Gewas|kankergewasse]] of tumors.
 
Die verskillende tipes kanker word ingedeel volgens die [[Weefsel|weefselsoortweefsel]]soort of die [[orgaan]] waarin dit sy oorsprong het. Die ongehinderde groei van die selle van 'n kankergewas lei daartoe dat die gewas deur die normale anatomiese grense breek en daardeur normale weefsel verdruk en so na ander dele van die [[liggaam]] versprei.
 
Daar bestaan oortuigende bewyse dat kanker ontstaan deur veranderinge in die erflike materiaal (die [[DNS]]) van normale liggaamselle. Sulke veranderinge kan eerstens plaasvind vanweë spontane [[Mutasie|mutasiesmutasie]]s of mutasies wat veroorsaak word deur faktore soos [[straling]] of kontak met sekere chemiese stowwe ([[Karsinogeen|karsinogene]] stowwe). Tweedens kan dit plaasvind deur [[infeksie]] met sekere [[Virus|virussevirus]]se wat oor die vermoë beskik om van hul eie erflike materiaal by dié van die sel in te las en daardeur 'n transformasie in die sel te bewerkstellig.
 
Die basiese prosesse waardeur die transformasie van ʼn gewone sel na 'n kankersel plaasvind, bly egter nog steeds grotendeels onbekend. Volgens die [[Immunologie|immunologieseimmunologie]]se benadering ten opsigte van die ontstaan van kanker kry nuut gevormde kankerselle die geleentheid om te groei en in 'n gewas te ontwikkel wanneer die [[Immuunstelsel|immunologiese verdedigingsmeganisme]] van die liggaam in gebreke bly om die getransformeerde kankerselle as vreemd te herken en te elimineer.
 
Hierdie benadering kan uiteindelik lei tot nuwe behandelingsmetodes wat op die stimulering van die liggaam se beskermingsmeganisme gegrond is. Tans is die beste behandeling vir kanker gewoonlik die vroegtydige en algehele verwydering van die gewas deur [[chirurgie]]. Die voorkoming van kanker (deur op te hou [[Rookgewoonte|rook]] of deur die vermyding van kontak met enige kankerverwekkende stowwe) en die opsporing van die siekte (onder meer deur massale bevolkingsondersoeke) is van die grootste belang.
Lyn 29:
Kanker is die versamelnaam vir ʼn reeks siektes wat met onbeheerde sellulêre groei geassosieer word. Gewoonlik word die siekte gekenmerk deur kwaadaardige gewasse, waarvan daar meer as 100 in die menslike liggaam kan voorkom. Die selle in hierdie kankergewasse deel ongehinderd, sodat die gewasse deur die normale anatomiese grense breek en die liggaamsweefsel vernietig.
 
Die gevaarlikste eienskap van kwaadaardige gewasse (tumors) is hul neiging om te metastaseer, dit wil sê om deur die hele liggaam te versprei. Hierdie metastase (uitsaaiing) ontstaan deurdat die gewas in die [[Limfvatstelsel|limfvate]], [[Bloedvat|bloedvatebloedvat]]e of liggaamsholtes soos die [[buikholte]] ingroei.
 
Verspreiding deur middel van die limfvate is die algemeenste manier van kankerverspreiding. In beginsel kan metastase oral in die liggaam plaasvind, maar dit kom veral in die [[Long|longelong]]e, [[lewer]], [[brein]] en die [[been]] van die liggaam voor. Kanker kan in alle liggaamsweefsel ontstaan. Die kanker word gewoonlik geklassifiseer op grond van die orgaan waarin dit voorkom (byvoorbeeld longkanker) of volgens die weefsel waarin dit ontstaan het.
 
'n Gewas (tumor) wat in die dekweefsel ([[vel]] en slymvliese) ontstaan, word 'n karsinoom genoem. 'n Karsinoom kan net in die plaveiselepiteelselle ontstaan (plaveiselkarsinoom of skubselkarsinoom), of dit kan ontstaan in die klierepiteel wat oral in die dekweefsel voorkom (adenokarsinoom). ln baie gevalle kom gemengde tipes voor. Kanker wat in die selle van die [[bindweefsel]] ontstaan, word ʼn [[sarkoom]] genoem. Na gelang van die soort bindweefsel wat by gewasvorming betrokke is, word onderskei tussen fibrokarsinome ('n karsinoom met buitengewoon baie veselagtige bindweefsel), liposarkome (vetweefsel) en osteosarkome ([[beenweefsel]]).
 
Die feit dat 'n kwaadaardige gewas van die [[slukderm]] byvoorbeeld 'n plaveiselkarsinoom (slymvlies), 'n adenokarsinoom (klierweefsel) of 'n sarkoom (bindweefsel) kan wees, dui daarop dat baie moontlikhede bestaan. Laastens is daar ook 'n groep kwaadaardige neoplasmas van die limfstelsel (Iimfome) en van die bloed en bloedvormende organe (Ieukemie). Sekere tipes leukemie word nie deur 'n gewas veroorsaak nie, maar word gekenmerk deur die onbeheerde groei van [[Witbloedsel|leukosiete]]. Kanker kom meestal op 'n ouer leeftyd voor. Daar is egter 'n aantal vorme van kanker wat by uitstek [[Kind|kinderskind]]ers aantas. Dit is veral die geval met leukemie. Daarbenewens is daar gewasse wat in die kinderjare ontstaan uit jong, ongedifferensieerde weefsels (blastome).
 
In die [[Weste|Westerse]]rse lande, waar [[aansteeklike siektes]] onder beheer gebring is, is kanker saam met hart-en bloedvatsiektes die vernaamste oorsaak van [[dood]]. Die [[Simptoom|simptome]] van kanker kan baie uiteenlopend en verraderlik wees omdat dit maklik as die simptome van die een of ander onbelangrike kwaal beskou kan word. In die eerste plek bestaan die moontlikheid dat die gewas direk gevoel of gesien kan word. In so ʼn geval moet die aard van die swelsel onmiddellik deur 'n [[Dokter|geneesheer]] vasgestel word omdat daar 'n baie beter kans op herstel is as 'n kwaadaardige gewas vroegtydig behandel word. Kanker begin egter in die meeste gevalle met simptome wat nie baie spesifiek is nie, soos moegheid, pyn of [[Anemie|bloedarmoede]].
 
Verder kan 'n longgewas byvoorbeeld aanleiding gee tot langdurige hoesbuie, 'n dermgewas tot veranderinge in die [[ontlasting]] en ʼn gewas van die [[blaas]] of [[Nier|nierenier]]e tot bloederige [[urine]]. Die aanwesigheid van 'n gewas kan gewoonlik deur middel van ʼn algemene liggaamsondersoek, bloedtoetse, 'n [[X-straal|X-straalondersoek]]ondersoek, [[sonar]] en gerekenariseerde tomografie (aftasting van die hele liggaam) vasgestel word. Vinnig delende kankerselle sal meer van ʼn bepaalde toegediende [[Radioaktiwiteit|radioaktiewe]] verbinding opneem as normale selle. Die metode (sintigrafie) kan gebruik word om te bepaal of ʼn kwaadaardige gewas wel in die liggaam bestaan. 'n Definitiewe [[Diagnostiek|diagnose]] kan verkry word deur ʼn deel van die verdagte weefsel te verwyder en vir [[Patologie|patologiesepatologie]]se ondersoek en diagnose voor te lê.
 
== Ontstaan ==
Reeds jare lank word die oorsprong van kanker intensief bestudeer en baie belangrike bevindings is gemaak. Tog bly die mens se werklike begrip van die ontstaansproses van die siekte nog baie gebrekkig Die gebruik wat verskeie lande vandag het om kankergevalle op groot skaal te registreer, is van groot belang vir kankernavorsing. Hieruit is baie gegewens oor die gedrag en verloop van kanker verkry. Die verspreiding van die siekte het byvoorbeeld duidelike [[Aardrykskunde|geografiese]] verskille.
 
In [[Japan]] kom baie meer maagkanker voor as elders in die wêreld en [[Transkei]] het die hoogste voorkomssyfer vir slukdermkanker. By [[Jode|Joodse]] vroue kom baarmoederkanker min voor en dit kan toegeskryf word aan bepaalde reëls oor [[Seks|seksueleseks]]uele gedrag onder ortodokse Jode.
 
Navorsing het verder bewys dat vroue met baie kinders 'n groter kans het om kanker van die [[serviks]] (nek van die [[Baarmoeder|uterus]]) op te doen as diegene sonder enige kinders, terwyl laasgenoemde groep ʼn groter risiko loop om kanker van die baarmoederliggaam (corpus uteri) op te doen. [[Borskanker]] kom minder voor onder vroue wat hul babas self borsvoed as onder vroue wat nie hul babas aan die bors gevoed het nie, moontlik weens [[Hormoon|hormooninvloedehormoon]]invloede.
 
== Kankerverwekkende stowwe ==
ʼn Baie belangrike ontdekking was dat kontak met sekere stowwe aanleiding kan gee tot die ontstaan van kanker. Die bekendste voorbeeld hiervan is die verband tussen rook en longkanker. Navorsing het bewys dat honderde ander chemiese stowwe potensiële kankerverwekkers (met ander woorde karsinogenies) is.
 
By die mens is dit egter nog net in enkele gevalle bewys, en die bewyse berus boonop op omstandigheidsgetuienis, So is daar aanduidings dat [[benseen]] ('n petrochemiese produk) leukemie kan veroorsaak. [[Asbes]] kan kanker van die pleura (membraan wat die longe omsluit) en die peritoneum (membraan wat die ingewandsholte uitvoer) veroorsaak nadat die persoon vir 'n paar jaar aan die stof blootgestel was. Sekere [[Koolwaterstof|koolwaterstofverbindingskoolwaterstof]]verbindings in die [[Uitlaatgas|uitlaatgasseuitlaatgas]]se van [[Voertuig|voertuie]] is in groot mate karsinogenies.
 
Mense wat vir lang tydperke aan gasagtige vinielchloried blootgestel word, kry makliker 'n sekere soort lewergewas (angiosarkoom). Vinielchloried word by [[Plastiek|plastiekvervaardigingplastiek]]vervaardiging gebruik, Aromatiese [[Amien|amieneamien]]e, wat in die verlede in sintetiese kleurstowwe gebruik is, kan moontlik blaaskanker veroorsaak. Soms kom die skadelike stowwe die liggaam saam met [[voedsel]] binne. Sommige [[Insekdoder|insektedoders]] en sintetiese versoeters (siklomaat) het in proefdiere kanker veroorsaak.
 
Die [[Swam|fungus]] Aspergillus flavus, wat op bepaalde [[Plant|planteplant]]e, byvoorbeeld [[Grondboontjie|grondboontjiesgrondboontjie]]s, groei, skei 'n stof (aflatoksien) af wat by [[Dier|dieredier]]e lewerkanker veroorsaak. In sekere gebiede van [[Afrika]] waar 'n groot deel van die voedsel met fungi besmet is, is lewerkanker by die mense 'n algemene verskynsel. Navorsers vermoed ook dat slukderm- en maagkanker, wat baie in die [[Verre Ooste]] voorkom, verband hou met die voeding. Dit is verder duidelik dat die toename in [[Nywerheid|nywerheidsontwikkelingnywerheid]]sontwikkeling en veral [[lugbesoedeling]] 'n bedreiging vir 'n steeds toenemende aantal mense sal word.
 
== Virusse ==
Lyn 64:
ʼn Ander herpesvirus, die Epstein-Barr-virus, is ontdek in pasiënte wat Burkitt se limfoom onder lede het. Burkitt se limfoom is 'n vorm van limfklierkanker wat slegs in ʼn bepaalde gebied van Afrika voorkom. Groot hoeveelhede teenliggame teen die Epstein-Barr-virus is nie net in pasiënte met Burkitt se limfoom gevind nie, maar ook by pasiënte met 'n bepaalde tumor van die farinks (keelholte), 'n siektetoestand wat in Afrika en die Verre Ooste aangetref word.
 
Virusse met [[RNS]] as erflikheidsmateriaal (onkornavirus; onko=gewas) is klaarblyklik by leukemie van belang. Virusse wat uit die weefsel van borskanker by die mens geïsoleer is, toon sterk ooreenkomste met virusse wat borskanker by [[Muis|muisemuis]]e, [[Rot|rotterot]]te en [[Aap|ape]] veroorsaak, In hierdie geval is daar ook aanduidings dat 'n onkornavirus betrokke is,
 
== Veranderinge in erflikheidsmateriaal ==
Lyn 73:
Bykomend by die mutasieteorie is daar oortuigende bewyse dat kankerverwekkende virusse nuwe genetiese materiaal by die DNS van 'n sel kan inlas en daardeur die normale selle tot kankerselle transformeer. Soms word die heIe DNS van 'n virus by die DNS van 'n sel geïnkorporeer en in ander gevalle slegs 'n klein deel. Die stuk DNS wat nodig is om 'n sel te transformeer, word die [[onkogeen]] genoem en is die onderwerp van baie navorsing.
 
By RNS-kankervirusse ([[Retrovirus|retrovirusseretrovirus]]se) bestaan 'n [[ensiem]] wat die RNS in DNS omskakel voordat dit by die DNS van die sel ingelas word. Geeneen van die twee teorieë kan op sigself die ontstaan van alle tipes kanker verklaar nie. Beide kan dus 'n rol in die transformasie van 'n sel speel. Erflike faktore is meestal van min belang by 'n persoon se vatbaarheid vir kanker. As een lid van 'n eensellige [[tweeling]] egter leukemie onder lede het, is die kans dat die ander lid van die tweeling dit sal kry, soveel groter (15%).
 
Kanker van die longe, bors, baarmoeder, [[Prostaatklier|prostaat]], maag en [[dikderm]] kom soms in sekere families meer algemeen voor. Soms is daar 'n verwantskap tussen kanker en [[Chromosoom|chromosomale]] afwykings, soos in die geval van kinders met Down se sindroom (mongolisme), wat makliker leukemie opdoen. Pasiënte met chroniese miëlogene leukemie (wat gewoonlik op 'n latere ouderdom voorkom), het 'n abnormaal kort chromosoom, die sogenaamde Philadelphia-chromosoom.
Lyn 99:
Sommige gewasse is so gevoelig vir bestraling dat radioterapie altyd verkieslik is. In ander gevalle sal bestraling voor 'n operasie (chirurgie) die resultate verbeter. Bestraling na 'n operasie kan die risiko van latere verspreiding verminder, soos byvoorbeeld in die geval van borskanker. As 'n kankergewas geleë is in ʼn orgaan wat gevoelig is vir radioaktiwiteit, kan dit soms met radioaktiewe materiaal behandel word. 'n Derde metode van behandeling is chemoterapie, waarvoor ʼn sitostatiese geneesmiddel gebruik word. 'n Sitostatikum is 'n middel wat die verdeling en groei van nuwe selle rem. 'n Nadeel van hierdie metode is dat ander vinnig delende weefsel wat nie met kanker besmet is nie (soos ingewandselle en beenmurgselle), ook deur die sitostatiese middels aangetas sal word. Nuwe sitostatiese middels word steeds gevind en beproef en hulle lewer dikwels indrukwekkende resultate.
 
Behandeling met hormone word veral toegepas in die geval van [[Prostaatkanker|prostaat]]- en [[borskanker]], waarvan sommige hormoonreseptors besit. Vroulike hormone rem die groei en metastase van prostaatkanker. Hormoonbehandeling kan jare lank doeltreffend wees. Borskanker in ʼn gevorderde stadium kan met redelike welslae met manlike hormone, of in die geval van ouer vroue met vroulike hormone, behandel word. 'n Verandering in die hormonale ewewig kan ook bewerkstellig word deur die verwydering van die [[Eierstok|eierstokkeeierstok]]ke (wat die grootste hoeveelheid van die vroulike hormone vervaardig).
 
Met die immuunbewakingsteorie as grondslag word pogings aangewend om gewasse te onderdruk of om hulle vorming te voorkom deur prikkeling van die beskermingsmeganisme van die liggaam. Hierdie immuunstimulasie is in diere-eksperimente baie geslaag in die geval van kleiner gewasse. By die mens is hierdie terapie nog in die eksperimentele stadium. Navorsers verwag dat sulke behandeling direk na chirurgie, bestraling of chemoterapie, wanneer daar waarskynlik slegs 'n paar gewasselle in die liggaam aanwesig is, baie suksesvol kan wees.
Lyn 110:
Die ontwikkeling van kanker word omtrent uitsluitlik deur die uitgebreidheid van die graad van kwaadaardigheid van die gewas in die kankerpasiënt bepaal. As die gewas klein is, is daar 'n goeie kans op volkome genesing. By sommige kankers, soos sekere vorme van leukemie, is dit moontlik om ʼn relatief uitgebreide proses omtrent heeltemal stop te sit en 'n langdurige remissie van die siekte te bewerkstellig.
 
Die suksesmaatstaf van ʼn bepaalde terapie is die sogenaamde vyfjaar oorlewing, dit wil sê die persentasie pasiënte wat na vyf jaar nog lewe. In ver gevorderde gevalle kan daar slegs gepoog word om die proses te vertraag en om hinderlike simptome te bestry (verligtende of versagtende behandeling). So kan 'n gewas van die maag, wat dit onmoontlik maak om te eet, chirurgies kleiner gemaak word. Dit is dikwels ook nodig om [[Bloedoortapping|bloedoortappingsbloedoortapping]]s te doen teen bloedarmoede, [[Antibiotikum|antibiotika]] teen bykomende infeksies te verskaf en [[Pynstiller|pynstillerspynstiller]]s as 'n laaste toevlug te voorsien.
 
== Voorkoming ==
In die lig van die kennis oor die oorsake en vroeë simptome van kanker en omdat behandeling in die vroegste stadium gewoonlik meer geslaag is, is dit noodsaaklik dat voorkomingsmaatreëls getref word. Die maatreëls behels veldtogte teen rook en alle maatreëls wat kontak met ander kankerverwekkende stowwe beperk.
 
Kanker kan dikwels in 'n vroeë stadium deur middel van periodieke geneeskundige ondersoeke opgespoor word. Hierdie ondersoeke kan die vorm van 'n massale bevolkingsondersoek aanneem. Dit geld veral vir borskanker (Iiggaamlike ondersoek of röntgenfoto's), [[Servikale kanker|kanker van die serviks]] (sitologiese ondersoeke van papsmere), longkanker (röntgenstrale) en velgewasse (mediese ondersoek van alle moesies en [[Vrat|vrattevrat]]te wat vinnig groei).
 
By sommige vorme van kanker is spesiale [[antigene]] aanwesig sodat dit teoreties moontlik is om hierdie kankertoestande deur spesiale bloedtoetse te ontdek. Daar is byvoorbeeld fetale antigene in die fetus aanwesig wat gewoonlik sowat drie maande voor die [[geboorte]] verdwyn. As hierdie antigene bly bestaan of opnuut hul verskyning in die bloed maak, kan dit met ʼn bepaalde vorm van kanker verband hou. So kan die karsino-embrioniese antigeen by pasiënte met kanker van die dikderm aangetoon word en die alfa-fetoproteïen by pasiënte met lewerkanker.