Toendra: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
kNo edit summary Etiket: 2017-bronwysiging |
Nadzik (besprekings | bydraes) k WPCHECK, Link equal to linktext using AWB |
||
Lyn 7:
Die woord toendra kom uit [[Kildin Sami]], ’n taal wat op die skiereiland [[Kola (skiereiland)|Kola]] gepraat word. Dit is die [[genitief]] van ''toendar'', "boomlose steppe".
Die algemene [[klimaat]] op ’n toendra is ongunstig vir die groei van hoë plante. Die [[bodem]] is gedurende minstens ses maande van die jaar gevries of met sneeu bedek. Die groeiseisoen is baie kort en die gemiddelde temperatuur van die warmste maand is onder 10
In die [[somer]] ontdooi slegs die boonste laag van die bodem. Hoewel min reën voorkom, is die bodem van ’n toendra meestal moerasagtig omdat die water nie kan wegsink nie weens die bevrore onderlaag en omdat daar min verdamping is. Op baie plekke word dan ook [[veen]] aangetref. Tipies van ’n toendra is ook die [[poligoon]]bodem, waarin stene as gevolg van die werking van die ryp in veelhoeke gerangskik is.
Lyn 13:
Toendras kom onder andere in [[Rusland]], [[Ysland]], [[Kanada]] en [[Alaska]] voor. In die suide word dit deur die [[taiga]] begrens. Ook op Suid-Afrikaanse grondgebied, op die [[Prins Eduard-eilande]], kom toendra voor. Dit behoort tot die [[ekostreek]] van die [[Indiese Oseaan se Antarktiese eilande]].
Egte toendra is kenmerkend vir die noordelike poolstreke. Die temperatuur styg nie meer as 50 tot 120 dae per jaar bo vriespunt nie en dan ook net tot 5
Daar bestaan egter belangrike verskille tussen die twee habitatte. In die noordelike toendra is die grond die hele jaar bevrore ([[ysgrond]]). Gedurende die somer ontdooi net ’n dun bolaag van 'n paar sentimeter. Die smeltwater uit hierdie laag kan nie in die bevrore ondergrond wegsak nie, sodat uitgestrekte moerasse in die somer in die laerliggende dele van die toendra ontstaan.
Die bodem self is baie ongelyk vanweë die herhaaldelike bevriesing en ontdooiing van die bolaag. Bowendien skuif die swak bolaag in die somer maklik weg van die harde ondergrond (bodemvloeiing), waardeur groot ongelykhede ontstaan. Ander belangrike verskille met die boomlose gebiede in die berge is die geringe reënval, die langer dag (in die somer gaan die son in die poolgebied byna nie onder nie) en die gelykmatiger temperature. In die hooggebergtes is die reënval hoër, sodat die plante met 'n dik laag sneeu bedek is.
Lyn 22:
== Plantegroei ==
Die baie ure ononderbroke daglig beteken dat net langdagplante in die toendra kan groei. Baie spesies besit harige stingels en blare. Die hare vorm 'n warmte-isolerende lagie rondom die plantweefsel. Metings het aangetoon dat die [[temperatuur]] aan die oppervlak van die stingels soms 4 tot 18
In die dwergstruiktoendra oorheers lae struike soos ''Loiseleuria procumbens'', ''Empetrum hermaphroditicum'', ''Rhododendron''-spesies, [[jakkalsbessie]]s (genus ''Vaccinium'') en ''Salix arctica''. Teen die beskutte suidhellings in heuwelagtige gebiede word die plantegroei deur grasse en baie kruidagtige blomplante soos steenbreke (genus ''Saxifraga'') en verskillende spesies luiskruid (genus ''Pedicularis'') en Arktiese perdeblomme (genus ''Taraxacum'') gevorm.
In die hoër dele word die fjeldtoendra aangetref, met 'n skaars begroeiing van oorwegend mosse en korsmosse en 'n paar hoër plante soos sipergras (genus ''Carex'') en onder meer [[Arktiese papawer]] (''Papaver radicatum''), 'n klein plantjie met groot, geel blomme en donsige stingels. In die mostoendra oorheers die mosse, veral [[veenmos]]se (genus ''Sphagnum''). Die korsmostoendra, wat op die kaal rotse aangetref word, word gekenmerk deur baie korsmosse ([[Klas (biologie)|klas]] Lichenes) waarvan die [[rendiermos]] (''Cladonia rangiferina'') die belangrikste is.
== Dierewêreld ==
Die meeste diere wat in die toendra leef, kom oorspronklik uit [[Sentraal-Asië]] en het van hier sowel in 'n oostelike as in ’n westelike rigting versprei. Gevolglik is die baie toendrabewoners oor al die poolstreke versprei (sirkumpolêre verspreiding). In die somer wemel die toendra van insekte.
Die aantal spesies is baie kleiner as in die gematigde en warmer streke, maar daar is groot getalle van elk. Die meeste het 'n donker kleur om soveel moontlik warmte te absorbeer ten einde die regte temperatuur te behou, en by ʼn paar spesies is 'n opvallend hoë cholesterolgehalte in die weefselvloeistof teenwoordig, wat as 'n soort teenvriesmiddel funksioneer. Die meeste voëls is trekvoëls en baie swemvoëls soos strandlopers en pluviers broei in die moerasse.
In die droë gebiede broei kemphane. Die laer plantegroei is 'n ideale skuil- en broeiplek vir verskillende [[sangvoëls]] soos nagtegale en [[Koester (voël)|koestertjies]]. Plantsade en insekte is die voëls se belangrikste voedsel. Teen die einde van die somer trek hulle na warmer streke om te oorwinter. Net die [[sneeufisant]]e en sneeu-uile bly gedurende die winter in die toendra. Ook klein soogdiere is volop, veral knaagdiere. Behalwe pikas (genus ''Ochotona'') en [[
Hulle vermenigvuldig vinnig. Elke drie tot vyf jaar neem hulle getalle so toe dat die voedsel skaars word en die diere in groot getalle migreer. Hulle steur hulle dan aan geen hindernisse op hul roete nie en trek in 'n reguit lyn verder. Wanneer hulle op hul pad by 'n breë rivier of by die see kom, spring hulle in die water. Die oorsaak van hierdie selfmoordtrek is nog onbekend. Lemmings is die vernaamste prooidiere van roofvoëls, vosse, hermelyne en wesels.
Wanneer die lemmings se getalle afneem, trek die sneeu-uil en die ander [[roofvoël]]s weg, selfs na [[Wes-Europa]]. Die groot plantvretende diere in die toendra word deur die kariboe in [[Noord-Amerika]] en die Europese wilde rendier verteenwoordig. In [[Groenland]] en [[Kanada]] kom ook muskusbeeste voor, wat met hul digte harekleed besonder goed teen die koue beskerm is. In die somer kry hulle voedsel in oorvloed in die vorm van jong knoppe, takke en gras. In die winter soek hulle met hul hoewe onder die sneeu na mos.
| |||