Khoikhoi: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Uitleg van bronteks |
No edit summary |
||
Lyn 9:
|verwante= [[Boesman]], [[Griekwas_(stam)|Griekwas]], [[Namas]]
}}
Die meeste geelbruin inheemse bewoners van die Kaap het in die 17de en 18de eeu gesamentlik bekend gestaan as “Hottentotte”, hoewel hulle in kleiner groepe of stamme, elk met ʼn kenmerkende naam, verdeel was. Die algemene benaming Hottentot het reeds in [[Jan van Riebeeck|Jan Van Riebeeck]] se tyd dokumentasiestatus verwerf. Eers in die 19de eeu is die benaming “mense van kleur” as alternatief gebruik deur o.a. die Britse goewerneur [[Richard Bourke]].
Weens die negatiewe konnotasies wat aan die woord Hottentot bly kleef het, het navorsers veral in die tweede helfte van die 20ste eeu ʼn meer eietaalse etnoniem, “'''Khoekhoen'''”, in wisselende spelling begin gebruik. Hierdie dubbelstammige naam beteken letterlik “mens van mense”. Volgens G.S. Pienaar, ʼn kenner van die inheemse tale, is die hedendaagse skryfwyse “'''Khoi-khoi'''” misplaas en in stryd met aanvaarde ortografie. Die korrekte stamwoord is Khoe.
Die term “Khoesan” ([[Khoisan]]) is ʼn nuutskepping van die 20ste eeu. Dit poog om die gemeenskaplike kenmerke van die [[Boesman|Boesmans]] en Khoekhoen te omvat, maar daar is ook geldige redes om die unieke identiteit van albei groepe afsonderlik te erken. Anders as die Khoekhoen het die Boesmans slegs in klein gesinsgroepies geleef, sonder ʼn gemeenskaplike gesagstruktuur soos ʼn opperhoof of stamkaptein. Hulle was klein van postuur en het ʼn nomadiese leefwyse gevoer om die jagveld en beskikbare veldkosse ten beste te benut.
Die Khoekhoen het tradisioneel in familiegroepe gewoon in matjieshutte bestaande uit raamwerke van houtlatte wat oorgetrek is met gevlegte matjies. Dié boumateriaal is op pakbeeste van een kampterrein na ʼn ander vervoer. Skeletoorblyfsels van gedomestikeerde (mak gemaakte) skape wat sowat 2 000 jaar oud is en in Laat Steentydafsettings in rotsskuilings aan die Kaapse kus gevind is, word verbind met vroeë Khoekhoenjagters. Dié jagters was toe reeds nomadiese herders van kleinvee en het mettertyd ook beeste bekom, waarskynlik van Bantusprekende Ystertydboere. Khoekhoengroepe was tot en met die aanbreek van die koloniale tyd betreklik welvarende veeboere. ʼn Khoekhoengemeenskap wat vandag nog ʼn tradisionele pastorale lewenswyse handhaaf, is die seminomadiese Nama van die Richtersveld. [[Beeld:Sameul Daniell - Kora-Khokhoi preparing to move - 1805.jpg|duimnael|250px|'n Akwatint uit 1805: Korah-Khoikhoi besig om hulle hutte af te breek om na nuwe weivelde te trek.]]
== Nederlandse vestiging ==
Die veebesittende Khoekhoen in die ongewing van die [[Kaapse Skiereiland]] was belangrik vir gereelde vleisverskaffing aan die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie ([[Verenigde Oos-Indiese Kompanjie|VOC]]) se retoerskepe in [[Tafelbaai]] vanaf 1652. Om sowat dertig skepe per jaar van vleis te voorsien, het vereis dat sowat 300 beeste en 300 skape deur ruilhandel bekom word. Koperplaatjies, voorwerpe van yster, tabak en rooi glaskraletjies was gewilde ruilartikels. Die Khoekhoen het ook van brood, wyn en arak (rysbrandewyn) gehou.
Die Kompanjie het probeer om die enigste koper te wees, want hy wou pryse laag hou, maar die Khoekhoen het net skape, of siek beeste, probeer verkoop om te sorg dat hul kuddes lewenskragtig bly.
Ondanks vele pogings kon Van Riebeeck nie die vleistekort oplos nie. Die Khoekhoen wou nie ruilgoedere aanvaar as die transaksies op ʼn drastiese daling in hul eie kuddes sou neerkom nie en hulle was ook onderling verdeeld en het mekaar gewantrou. Van dié stamme was die Goringhaiconas (Strandlopers van Autshumao), Goringhaiquas (Kaapmans onder Gogosoa), Gorachouquas (Tabakdiewe onder Choro en Ankaisoa), Cochoquas (onder Oldasoa en Gonnema) en verder noord die Namaquas.
[[Lêer:Portrait of Krotoa.jpg|duimnael|Krotoa, of Eva]]
Vir Van Riebeeck en sy amptenare was ʼn tolk onontbeerlik om misverstande te voorkom. Daar is afwisselend en met sukses gebruik gemaak van Autshumao (alias [[Autshumato|Herrie die Strandloper]]), sy susterskind [[Eva Krotoa|Krotoa]] (alias Eva), Doman (alias Anthonie) en Claas Das.
Autshumao het op [[Robbeneiland]] gewoon en ʼn “poskantoor” vir Engelse en ander seemanne bedryf. In die vroeë jare van die nedersertting het Autshumao hom as Van Riebeeck se enigste tolk gevestig. Hy het raad oor Khoekhoenpolitiek gegee en het Khoekhoenveehandelaars na die fort toe gebring. Teen 1658 het Autshumao groot troppe vee gehad, en was hy die leier van veewagters wat hom voorheen as ʼn aasdier geminag het. Tydens die die Eerste Khoekhoen-Nederlandse Oorlog het Van Riebeeck, wat oor Autshumao se lojaliteit getwyfel het, hom op Robbeneiland gevange gehou. Hy het egter in ʼn lekkende ou boot ontsnap. Daarna was nhy die woordvoerder van die een Khoekhoengroep na die ander. Hy het in 1663 gesterf. Autshumao was al sy vee kwyt, maar sy goeie naam is tot ʼn mate herstel.
Autshumao se jong verwant Krotoaf of “Eva”, wat in Van Riebeeck se huishouding diens gedoen het, was in feitlik elke opsig anders as Autshumao. Sy het [[Nederlands]] en [[Portugees]] onder die knie gekry en het gretig gereageer op Christelike onderrig deur Maria van Riebeeck. Eva was ʼn stoere vriendin van die Nederlanders en het ʼn samewerkingsverband tussen die fort en die volgelinge van Oedasoa, haar ryk verwant, gesmee. Sy het later ʼn groot rol gespeel in die bedinging van die voorwaardes vir die beëindiging van die Eerste Khoekhoen-Nederlandse oorlog.
In die 1650’s was Eva die enigste persoon met ʼn goeie kennis van sowel die Khoekhoen- as die Nederlandse kultuur; elke keer dat sy van een kultuur na die ander oorgestap het, het sy haar Nederlandse klere vir Khoekhoenvelle verruil, en andersom. Sy is in 1662 gedoop en het in 1664 met die ontdekker Pieter van Meerhof getrou. Die Kompanjie het totale kultuurassimilasie van die Khoekhoen voorgestaan en het haar ʼn ruim bruidskat gegee. Eva het Van Meerhoff drie kinders geskenk, en hom vergesel toe hy bevelvoerder van Robbeneiland word. Van Meerhof het tydens ʼn ekspedisie na Madagaskar in ʼn skermnutseling gesneuwel.
Evan was daarna ʼn ruk lank nog ʼn gesiene lid van die Europese gemeenskap, maar het toe swaar begin drink en haar aan prostitusie oorgegee. Die laaste vyf jaar van haar lewe was sy merendeels weens onsedelike gedrag op Robbeneiland in die tronk. Ná haar dood het die Nederlanders haar tragiese lewe voorgehou as bewys dat die Khoekhoen die beste aspekte van die Europese kultuur nie kon aannneem nie. Die amptelike dagboekhouer teken aan: “Soos die honde keer sy na haar eie braaksel terug, ʼn duidelike bewys dat die mens se aard, ongeag hoe sterk dit deur borele beginsels aan bande gelê word, na sy ingebore eienskappe terugkeer.”
Daar is min bekend oor die oorsprong van Doman, maar hy was beslis geen hoofman nie. In 1657-1658 het die Nederlanders hom na [[Batavia]] (Jakarta), hul hoofstad in die Ooste, geneem. Hier het hy sowel die potensiële mag van Nederlandse kolonialisme as die klomaks van weerstand daarteen aan die eiland se noordkus gesien. Doman het trou aan die Nederlanders gesweer en beweer die Christendom lok hom. Dit was egter suiwer takties, want terug aan die Kaap het hy Van Riebeeck se beleid teengestaan en Eva gekritiseer. Hy het haar Christenskap bespot en geskree: “Hier kom die voorstander van die Nederlanders; sy gaan haar mense stories en leuens vertel, en hulle oplaas almal verraai.”
[[Lêer:Kasteel de Goede Hoop circa 1680.jpg|duimnael|Kasteel de Goede Hoop circa 1680]]
Van Riebeeck se verdraagsaamheid teenoor die Khoekhoen is tot breekpunt beproef. Op 19 Oktober 1653 het Autshumao en sy volgelinge byna al die vee van die Kompanjie gesteel en die veewagter David Jansz gedood. Toe Autshomao weer in Junie 1655 by die fort opdaag. Moes Van Riebeeck sy ontkennings en verskonings aanvaar. Die tolk Doman, wat Autshomao se taak oorgeneem het, het intussen die Kaapmans aangeraai om tydens reënweer die vee van die verversingspos te steel, aangesien Van Riebeeck se mense dan nie met klam lonte en kruit hul pangewere doeltreffend kon gebruik nie.
Toe die Kaapmans in Julie 1659 die veewagter Sijmon in’t Velt doodsteek en 68 beeste en 67 skape wegvoer, het Van Riebeeck die plaaslike soldate en burgers opkommandeer. Die Kaapmans het met ʼn ontwykingstrategie gereageer, maar in ʼn skermutseling is drie Khoekhoen gedood. Daar is eers in April en Mei 1660 met die verskillende leiers vrede gesluit nadat ʼn vaste grenslyn en spesifieke toegangsroetes wedersyds neergelê is. Daarna is die amptelike versoeningsbeleid hervat.
Die Khoekhoen het as veewagters en in hul ruilhandel met die Kompanjie meer vertroud geraak met die Nederlandse taal, leefwyse, kleredrag en gebruiksartikels. In die eerste dekade van die verversingspos se bestaan was daar net een Christenbekeerling onder die Khoekhoen, naamlik Krotoa. Sy is in Van Riebeeck en sy vrou Maria se huishouding in die fort opgeneem as jong dogter en is deur almal Eva genoem.
== Koloniale uitbreiding en die Khoekhoen ==
Die Khoekhoen was nooit besonder veglustig teenoor die burgers nie. Slegs enkele stamme was betrokke by herhaaldelike veediefstalle en aanslae op burgers. Die sogenaamde Tweede Khoekhoenoorlog (1673-1677) was klein in omvang. Die strafekspedisies van die owerheid teen die Cochoquas van Gonnema was ook nie juis baie suksesvol teen ʼn ontwykende vyand nie.
Verskeie faktore het bygedra tot die ontstamming en vermindering van die Khoekhoen gedurende die 18de eeu. Onoordeelkundige veeruil met Kompanjiesamptenare en vryburgers, onderlinge oorloë, veediefstal en veesiektes het die Khoekhoen verarm. Baie van hulle het vir oorlewing as veewagters of wadrywers by burgers gaan werk.
[[Lêer:Khoikhoi-nedersetting - 1711.png|duimnael|Khoekhoennedersetting, 1711]]
Aansteeklike siektes het ook ontstamming in die hand gewerk. Die gevreesde pokke-epidemies van 1713, 1755 en 1767 het sommige Khoekhoenstamme totaal itgewis en ander se getalle dramaties uitgedun. Die voorkoms van pokke is die eerste keer op 18 April 1713 by die Slawelosie in Kaapstad aangeteken. Hierdie aansteeklike en dodelike siekte is waarskynlik deur die wasgoed van besoekende skeepslui oorgedra. Die Khoekhoen was besonder vatbaar daarvoor, en weldra is aan die owerheid gerapporteer dat Khoekhoen wat na die binneland gevlug het, die epidemie vinnig laat versprei.
Noukeurige statistieke ontbreek, maar die besoekende Nederlandse skrywer Francois Valentijn het bevestig dat die epidemie letterlik honderde Khoekhoen in sommige streke van die kolonie uitgewis het. Die Sweedse reisiger Anders Sparrman het ook in 1776 bevind dat ʼn onbekende “galkoors” groot lewensverlies onder veral die Khoekhoen veroorsaak het.
Volgens ʼn sensusopgawe van 1805 was daar toe slegs sowat 20 000 Khoekhoen in die Kaapkolonie oor. Hulle was teen daardie tyd ʼn grondlose proletariaat wat in ʼn groot mate hul eie taal en tradisionele leefwyse ingeboet het om by die Westerse leefwyse aan te pas.
Oor die vraag aan wie die grond in die kolonie behoort het, bestaan daar uiteenlopende menings. Die Khoekhoen het in stamverband aanspraak gemaak op woonplek en weiveld in bepaalde gebiede. Hul nomadiese leefwyse was grotendeels afhanklik van die beskikbaarheid van water. Binne die beperkte amptelike grense van die aanvanklike Kaapse nedersetting is eiendomsplase aan burgers toegeken. Hulle kon ook jaarliks weilisensies in onbette gebiede bekom. Teen 1714 was daar al sowat 400 eiendomsplase vir koring- en wynproduksie deur die owerheid beskikbaar gestel. Die Khoekhoen se tradisionele lewenswyse het hulle in konflik gebring met hierdie grondbesitters. Toe onafhanklike veeboere ná die pokke-epidemie van 1713 ook amptelike leningsplase gekry het, was baie ontstamde Khoekhoen se onafhanklike bestaanswyse binne die uitbreidende koloniale grense toenemend onder druk.
[[Lêer:Khoikhoi hunter - J White - 1800.jpg|duimnael|Khoekhoenjagter]]
Aanvanklik het die Kompanjiesamptenare en burgers hulself bloot op grond van godsdienstige oorwegings van die Khoekhoen onderskei, naamlik as Christene teenoor heidene. Teen die middel van die 18de eeu het hierdie onderskeiding al hoe meer op ʼn ras- en standverskil in die samelewing berus. Reeds in 1661 is ʼn onderwyser in Kaapstad aangestel om die Khoekhoen in die Nederlandse taal en Christelike godsdiens te onderrig. Sommige burgers in die afgesonderde binneland het hul werkers nie van hul huisgodsdiens uitgesluit nie, maar die lewenspeil van die Khoekhoen het daardeur nie juis verbeter nie. Hulle is oor die algemeen karig besoldig en het in hul tradisionele matjieshutte naby die plaasopstalle gewoon. Georganiseerde sendingswerk onder Khoekhoen in die kolonie het teenstand gekry toe die Morawiese sendeling Georg Schmidt in 1742 op grond van klagtes van geordende predikante en sommige lidmate, deur die owerheid verbied is om die sakramente aan bekeerde Khoekhoen by Baviaanskloof in die latere distrik Caledon te bedien. Schmidt moes in 1744 onverrigter sake na Europa terugkeer.
Teen die einde van die 18de eeu het baie burgers egter ʼn nuwe, positiewer ingesteldheid teenooor Christelike sendingaksies onder die Khoekhoen ingeneem. Dit kan aan die heersende tydsgees van filantropie en die ywer van predikante en sendelinge uit eie geledere toegeskryf word. In 1799 is die Zuid-Afrikaansche Zendeling Genootschap (ZAG) in Kaapstad gestig om saam met buitelandse genootskappe sendingwerk onder veral die Khoekhoen te bevorder. In 1792 het die Morawiërs die Baviaanskloof-sendingstasie heropen, en in 1805 is dit herdoop tot Genadendal. Dit het spoedig ʼn navolgenswaardige voorbeeld van deugsaamheid gestel wat by die owerheid en burgers agting gewek het.
Op militêre gebied was daar in die 18de eeu noue samewerking tussen die burgers en ontwortelde Khoekhoen. Individuele werkers van burgers het geleer om met die ou voorlaaiers akkuraat te skiet. Dit was noodsaaklik in die jagveld, maar ook vir beter beskerming van veekuddes teen diewe en roofdiere. Weens die beperkte getal soldate in die Kaapse garnisoen het ʼn unieke kommandostelsel in die binneland ontwikkel. Dit het op die noue samewerking tussen berede burgers, vryswartes en ervare Khoekhoen berus, met die goedkeuring van die landdros van die betrokke distrik.
In 1781 is ʼn Corps Bastaard Hottentotten in Kaapstad gestig om enige moontlike buitelandse inval te help afweer. Die 400 manskappe was onder bevel van twee burgeroffisiere, Hendrik Eksteen en Gerrit Munnik. Nadat ʼn groep Franse huursoldate die jaar darna na die Kaap gestuur is, kon die Khoekhoen weer na die plase terugkeer. In 1793 is nog ʼn Corps Pandoeren gestig wat uit 200 Khoekhoen onder aanvoering van burgerkaptein Jan Cloete bestaan het. Dit was die begin van ʼn lang tydperk van professionele militêre diens deur Khoekhoen en persone van gemendge herkoms in die Kaapkolonie.
== Die Khoekhoen onder druk ==
[[Lêer:Hottentottin (Khoikhoi woman).jpg|duimnael|Skets van 'n Khoekhoenvrou]]
Die Khoekhoen se onafhanklikheid het in die 1770’s begin verkrummel. Vanuit die westekant het die trekboere hulle verjaag of onderwerp. Groot getalle Khoekhoen is deur Xhosa-stamme aan hul oostekant ingelyk, eral die Gqunukhwebe en Ntinde. Hulle is nie as gelykes opgeneem nie. Dit was nie omdat hulle as ʼn minderwaardige ras beskou is nie, maar omdat hulle arm was. Weens hul vrye biologiese vermenging met die Xhosa het hulle geen aparte kaste gevorm nie. Die nasate was Xhosa. Terselfdertyd het die Khoekhoen nie heeltemal vrywillig hulle aan die Xhosa odnerwerp nie. Sommiges het eerder by die Boere as die Xhosas in diens getree.
Die koloniste het swaar op die Khoekhoen geleun. Hulle het die veld baie goed geken en geweet hoe om vee op te pas en om in ʼn dorre omgewing veeteelt te bedryf, maar hulle moes hul grond en soms ook hul vee afstaan. Stropers het veewagter dikwels vermoor en talle Khoekhoen het ook as skuts aan kommando’s deelgeneem.
Tog was daar teen 1850 nog verskeie onafhanklike of minstens semi-onafhanklike Khoekhoengemeenskappe in Suid-Afrika. Daarbenewens was daar verskeie Suid-Afrikaanse gemeenskapsgroepe wat uit die Khoekhoen ontwikkel het, waaronder die Griekwas. Maar vir dié groepe was die tweede helfte van die 19de eeu ʼn hartseer tydperk.
Die Khoekhoen en ander gemeenskappe wat nie as wit omskryf is nie en wat in die [[Katrivier]]<nowiki/>nedersetting in die [[Oos-Kaap]] woonagtig was, het toenemend soos tweedeklasburgers begin voel. Die rede hiervoor was die plaaslike Britse amptenare en wit boere van die omgewing wat dwangmaatreëls aan hulle opgedring en hulle probeer dwing het om as arbeiders op die wit boere se plase te gaan werk. Toe die sogenaamde Agtste Grensoorlog (die Mlanjeni-oorlog) in 1850 uitbreek, het hul ontevredenheid oorgekook. Die meeste van die Katrivier se inwoners, insluitende die Khoekhoengarnisoen van Fort Armstrong, wat teen hul wit offisiere gemuit het, het die kant van die Xhosa in hierdie oorlog gekies. Die Khoekhoen van die Shiloh- en die Theololis-sendingstasies het spoedig in solidariteit by die Katrivieropstandelinge aangesluit. Die Britse owerhede het intussen bruin troepe in die huidige Wes-Kaap opgekommandeer en na die Oosgrens gestuur om die oorlog en die opstand wat daarmee saamgehang het, te beëindig. Hierdie soldate was egter onwillig om teen hul rasgenote te veg en is uiteindelik na die Kaap teruggestuur.
[[Lêer:Adam Kok III - Griqua Captain - 1848.jpg|duimnael|Adam Kok III]]
Die [[Griekwas (stam)|Griekwas]] was langs die Garieprivier in die huidige Vrystaat gewoon het, met [[Adam Kok III]] as leier, was teen 1850 nog relatief goed daaraan toe. Sommige het hulle in die hoofstroom van ekonomiese bedrywighede bevind deur hul boerdery met merinoskape. Diegene wat hul grond aan wit boere verkoop het, het egter arm gebly. Met die stigting van die [[Oranje-Vrystaat|Republiek van die Oranje-Vrystaat]] in 1854 het die Griekwas geen politieke regte gehad nie. Met die instemming van die Britte was hulle geheel en al ondergeskik aan die Boere. Hulle moes aanvaar dat hulle as afsonderlike gemeenskap sal verdwyn, tensy hulle veg vir hul onafhanklikheid, of elders ʼn heenkome gaan soek. Hulle het besluit om ʼn nader tuiste te vind.
Toe hierdie Griekwas teen die einde van 1850’s ingelig is oor die bestaan van ʼn onbewoonde gebied suidoos van die Drakensberge tussen die Mzimkulu- en Mzimvuburivier (Niemandsland, wat later Griekwaland-Oos genoem is), het hulle in 1860 hul grond verkoop en met die seën van die Britse goewerneur van die [[Kaapkolonie]] daarheen getrek. Aanvanklik het dit goed gegaan in die nuwe gebied, en hulle het ʼn geordende gemeenskap rondom hul nuwe hoofstad, [[Kokstad]], gevestig. Vanaf 1872 het die Britte egter stelselmatig met die oorname van Griekwaland-Oos begin. Ná Adam Kok se dood in 1875 het die eenheid in Griekwageledere verbrokkel en het talle Griekwas hul grond aan buitestanders verkoop. Drie jaar later, in 1878, is Griekwaland-Oos deur die Britte geannekseer. Daarmee was ʼn onafhanklike bestaan vir dié Griekwagemeenskap vir altyd iets van die verlede.
[[Lêer:Nicolaas Waterboer - Griqua leader and politician of the Cape Colony.jpg|duimnael|Nicolaas Waterboer]]
Benewens die Griekwas wat volgelinge van [[Adam Kok III|Adam Kok]] III was, was daar ook Griekwavolgelinge van die Waterboer-familie wat laer af langs die Garieprivier in die omgewing van [[Griekwastad]] gewoon het. Hul ongestoorde, onafhanklike bestaan het in die 1870’s tot ʼn einde gekom toe diamante in daardie gebied ontdek is. Die Britse regering het die gebied van die Waterboer-Griekwas, wat Griekwaland-Wes genoem is, ingepalm en het dit in 1880 by die Kaapkolonie ingelyf. Die meeste Griekwas het hulle grond en aansprake op diamantrykdomme aan wit mense verkoop en in armoede verval.
Die vallei van die Garieprivier verder stroomaf tot naby die [[Augrabieswaterval|Augrabies-waterval]] is teen 1850 bewoon deur ʼn groep Khoekhoenveeherders wat die Koranataal gepraat en ook mense van gemengde bloed ingesluit het. Hulle het mettertyd perde en gewere in die hande gekry en dit onder meer benut in rooftogte op wit veeboere wat in die tweede helfte van die 19de eeu in die gebied inbeweeg het plase by die Kaapse regering geregistreer het. Twee oorloë tussen die Koranas en die Kaapse owerhede het gevolg (onderskeidelik in 1868-1869 en 1878-1879). Die Koranas is verslaan en hul leiers is tronkstraf opgelê en na Robbeneiland gestuur. Die Koranagebied is herdoop as Gordonia en vir wit bewoning oopgestel. Daarmee het die onafhanklike bestaan van dié gemeenskap ook tot ʼn einde gekom.
Die laaste Khoekhoengemeenskap wat tussen 1850 en 1900 nog grotendeels onafhanklik was, was die [[Namas]] van [[Namakwaland]] en die [[Richtersveld]]. Indringing deur wit boere het meegebring dat talle Namamense hul toevlug tot sendingstasies op plekke soos [[Leliefontein]], [[Komaggas|Kommagas]], [[Steinkopf]] en Richtersveld geneem het.
== Bronne ==
Giliomee, H. & Mbenga, B. (reds). 2007. ''Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika''. Tafelberg: Kaapstad
Pretorius, F (red). 2012. ''Geskiedenis van Suid-Afrika: Van voortye tot vandag''. Tafelberg: Kaapstad
== Eksterne skakels ==
| |||