|
'''Hierdie goed is nou weg tedanke aan my'''
Die volgende artikel dien as 'n basiese opsomming van Afrikaanse taalleer. Die artikel bespreek onder meer die onderskeie [[Sinoniem|sinonieme]] vir Afrikaanse begrippe, algemene taalfoute, spelpatrone, die los- en vasskryf van woorde en skryf- en [[leesteken]]s. Verder bespreek dit die gebruik van [[woordeboek]]e, [[afkorting]]s en [[akroniem]]e, die verskillende tipes woorddele wat 'n mens in Afrikaans aantref, [[geslag]], [[meervoud]] en [[Verkleinwoord|verkleining]] asook [[intensiewe vorm]]e, [[leenwoord]]e en taalbegrippe. Die artikel fokus ook op die verskillende [[woordsoort]]e wat in die [[Afrikaans|Afrikaanse taal]] gevind word, sinsleer en sinsontleding, gee 'n oorsig oor letterkundige terminologie en fokus laastens op figuurlike en retoriese taal- en literêre stylmiddels.
== Standaardafrikaans ==
Soos in meeste ander lande, het ons [[Dialek|streekstaal]], maar ook skryftaal. Sekere uitdrukkings in streekstaal word soms nie deur mense in ander streke goed verstaan nie; daarom het ons skryftaal in [[Afrikaans]], wat Standaardafrikaans is, sodat almal minstens kan lees en verstaan wat geskryf is. Standaardtaal is ook die taal wat in die [[woordeboek]]e en meeste [[tydskrif]]te en [[koerant]]e gebruik word.
== Sinonieme vir begrippe ==
Baie van die begrippe wat jy in Afrikaans gaan leer, het [[Sinoniem|sinonieme]]. Dit sal telkens aangedui word. Dit beteken jy kan enige een van die begrippe gebruik:
=== Voorbeelde van sinonieme vir begrippe ===
* [[Byvoeglike naamwoord]] – adjektief
* Lydende en bedrywende vorm – passief en aktief
* Voegsel – verbindingsklank
* [[Komplekse woord|Kompleks]] – gelede woord
* [[Basis]]vorm - stam, simpleks, ongelede woord
* [[Voorvoegsel]] – premorfeem, prefiks
* [[Agtervoegsel]] – postmorfeem, suffiks
* [[Affiks]] – voor- of agtervoegsel
== Taalfoute ==
'n Mens hoor daagliks lelike taalfoute in advertensies wat jy moet probeer om nie te gebruik nie. Een van die aakligstes is ''uitmis.'' Die lelike woorde word dikwels na aanleiding van die Engels “''Don’t miss out on it!''” gebruik in 'n sin soos: ''Moenie uitmis op die geleentheid nie.'' Diere mis uit – nie mense nie. 'n Baie beter sin sou wees: Moenie die geleentheid laat verbygaan nie. Jy kan wel die woord ''mis'' in 'n sin gebruik, bv. Jy moenie die geleentheid ''mis /misloop'' nie. Net nie ''uitmis'' nie!
* Australiërs woon in [[Australië]] – NIE Australianers nie.
* Die mense ''wie'' jy moet bedank... is verkeerd. Die mense ''wat'' jy moet bedank... is korrek.
* Moet jou nie ''komkommer'' nie - X. Korrek: Moet jou nie ''bekommer'' nie.
* Kom saam my - X Kom saam '''met''' my. (Die fout kom na aanleiding van die Engels: ''Come with me.)''
* In die skryftaal gebruik ons slegs '''was''' vir die verlede tyd en '''nie is gewees, was gewees of gewees het NIE''' bv. Hy was gister siek.
* Tyd word met 'n dubbelpunt en nie met 'n '''h''' aangedui nie, bv. 22:00 en nie 22h00 nie.
* Moenie sms-taal in jou skryfwerk gebruik nie.
== Maklikste maniere om spelling aan te leer ==
=== Spelpatrone ===
Daar is drie grondbeginsels vir die Afrikaanse [[Ortografie|spelling]] of redes waarom ons woorde op 'n sekere manier spel:
# Baie woorde is uit [[Nederlands]] oorgeneem en daarom is dit tradisie om bv. sekere woorde met ''v'' of ''f'' te spel of met ''y'' of ''ei''.
# Ons skryf in Standaardafrikaans. Daar word verskillende soorte Afrikaans (dialekte) gepraat, maar as ons skryf, skryf ons Standaardafrikaans, sodat alle Afrikaanssprekers dit kan verstaan.
# Ons skryf volgens die beginsel van gelykvormigheid. Dit beteken dat ons nie altyd skryf soos wat woorde klink nie. Ons hoor bv. ''hont'', maar ons spel ''hond'', omdat die meervoud ''honde'' is en nie ''honte'' nie en die spelling van enkelvoud en meervoud kan nie verskil nie.
==== [[Klinker|Vokale]] ====
a,e,i,o,u
==== [[Konsonant]]e ====
Al die ander [[alfabet]]letters
==== [[Diftong]]e ====
Ook genoem tweeklanke; jy voel hoe jou mond die klank verander: ou, oei, ooi, y, ei, eeu, oi, ui, ai, aai
Klanke wat soos diftonge lyk, maar net vokale is: ie, oe, eu. Jou mond verander nie wanneer jy die klanke uitspreek nie. Onthou die rympie; die toe deur. Dit lyk soos diftonge, maar is vokale.
==== [[Lettergreep|Oop en geslote lettergrepe]] ====
Oop lettergrepe eindig op 'n vokaal of diftong, bv. dro-me, meeu-e;
geslote lettergrepe eindig op 'n konsonant, bv. tuin, skool.
Onthou die volgende, dan is spelling maklik:
=== Spelreëls ===
==== [[Klinker|Vokale]] ====
* Lang klanke in geslote lettergrepe word dubbeld geskryf, soos boom, skool, muur.
* Lang klanke in oop lettergrepe (behalwe by ''u'' soos sk''uu''ste) word enkel gekryf, bv. bome, skole, mure.
==== [[Konsonant|Konsonante]] ====
Die konsonant verdubbel wanneer:
* Dit tussen 'n kort beklemtoonde vokaal en nog 'n vokaal staan, soos ''manne, bakke, balle'';
* Die basis by die oortreffende trap op –s eindig, bv''. snaaksste'';
* By saamgestelde woorde waar een woord met –s eindig en die volgende woord met –s begin, bv. ''lappop, gronddam''.
* Wanneer woorde op –s 'n afleiding kry, bv. ''adresseer, bypassend''
* Wanneer 'n kort klinker nie die hoofklem dra nie, word dit nie verdubbel nie, bv, ''huwelike, heerlike''.
* Baie belangrik: by woorde soos ''seunskool'' en ''meisieskoen'', word net een –s geskryf, want dit is seun+skool en meisie+skoen.
* Die i- en ie-klanke
* Woorde wat van ander tale ontleen is, kry –i, bv. ''idee'', ''titel'', maar dié wat nie ontleen is nie, kry –ie, soos ''mielie, kierie, bietjie.''
==== [[Wisselvorm|Wisselvorme in spelling]] ====
* Daar is woorde wat op twee maniere gespel kan word, soos ''pawiljoen'' en ''paviljoen''; ''tsunami'' en ''tsoenam''i.
== Die Los- en vasskryf van woorde ==
=== Vasskryf ===
Woorde wat een begrip is, word in Afrikaans (anders as bv. in Engels) vas geskryf, bv. ''Afrikaansonderwyser.''
Onthou: 'n [[koppelteken]]woord is ook een woord.
[[Samestelling (taalkunde)|Samestellings]] word as een woord geskryf, bv.
* 'n naamwoord + naamwoord, bv. skoolkind
* 'n naamwoord + voornaamwoord, bv. pa-hulle, Naledi-hulle
* 'n naamwoord + voorsetsel, bv. stroomop, kopaf, bergop
* 'n naamwoord en werkwoord, bv. perdry, asemskep
* 'n naamwoord + byvoeglike naamwoord, bv. kiemvry, vuurvas
* 'n byvoeglike naamwoord + byvoeglike naamwoord, bv. donkergroen, stomverbaas
Samestellings met 'n afkorting, simbool of syfer as eerste deel, word met 'n koppelteken geskryf, bv. B-span, 2016-verkiesing, R100-donasie.
[[Eienaam|Eiename]] met verbindings kan op verskillende maniere gespel word, bv. Klerksdorphospitaal, Klerksdorp-Hospitaal, Klerksdorp-hospitaal, Klerksdorp Hospitaal.
Eiename met 'n syfer of simbool as eerste deel, kry 'n koppelteken, bv. 4x4-Toyota
Taalname word vas geskryf, bv. Standaardafrikaans, Praatafrikaans.
Plant-en diername, bv. geelslang, blouaap, witstinkhout
Woorde met -eens, bv. meteens
Bywoorde + toe, bv. vorentoe, agtertoe boontoe, ondertoe
=== Losskryf van woorde ===
* Saamgestelde taalname waar die eerste deel verbuig word, bv. Kaapse Afrikaans
* Woordgroepe, bv. op groot skaal, gevange neem
* Verbindings van byvoeglike en [[selfstandige naamwoord]]e, bv. 'n blink plan, 'n groen rok
* [[Rangtelwoord]]e in name, bv. 3e Laan; 33ste Straat
* Telwoord + die woordjie ''al,'' bv. al twintig kinders.
* '''verbinding van 'n selfstandige naamwoord + ''toe'', bv. huis toe, skool toe, dorp toe, Kaap toe'''
=== [[Telwoord]]e ===
Dit kan op verskillende maniere geskryf word:
Los of vas: drie en twintig OF drie-en-twintig; twee duisend twee honderd OF tweeduisend tweehonderd
== Skryf- en Leestekens ==
'''Skryftekens''' is deel van die woord en '''[[leesteken]]s''' staan tussen woorde.
=== Skryftekens ===
Skryftekens is die '''deelteken, koppelteken, kappie, afkappingsteken, aksenttekens'''. '''Skryftekens (ook genoem diakritiese tekens)''' word gebruik om uitspraak van bepaalde letters aan te dui.
==== [[Deelteken]] ====
Dit word gebruik by:
* twee of meer vokale wat aan verskillende lettergrepe behoort; hier dui die deelteken die begin van die nuwe lettergreep aan, bv. reën = re-en, geëis = ge-eis, voëls = vo-els.
* woorde waar verwarring van uitspraak kan voorkom, bv. sosioëkonomies (of sosio-ekonomies), koöperasie (of ko-operasie), mikroörganisme (of mikro-organisme)
* leenwoorde met ''aër'', bv. aërodinamika
* meervoude van woorde wat op ee, i, ie, oe of g na enige vokaal, en die meervoud op –e eindig, bv. feë, knieë, boë, ploeë, vlieë
==== [[Koppelteken]] ====
Onthou: 'n koppeltekenwoord is nog steeds een woord
Dit word gebruik:
* om lees te vergemaklik by opeenhoping van vokale, bv. na-aap
* by woorddele van vreemde herkoms, bv. hidro-elektries (ook hidroëlektries gespel)
* waar dubbelsinnigheid kan wees, bv. bo-sluis (teenoor bosluis)
* by lang samestellings om lees te vergemaklik, bv. ontwikkelingspelerspan-afrigting
* by verbindings met syfers en simbole, afkortings en akronieme, bv. BTW-syfers, e-pos
* by herhalingsvorme, bv. lag-lag, so-so
* by woordgroepkoppelings, bv. klem-in-die-kaak, piet-my-vrou
* samestellings van 'n woordgroep, bv. ruk-en-rol-orkes
* wanneer –hulle met 'n selfstandige naamwoord verbind word, bv. Thabo-hulle, ma-hulle
* indien eks-, nie-, non-, en oud- voor 'n eienaam staan, bv. oud-Matie (maar oudleerder)
* by sekere eiename, bv. Aliwal-Noord, Pretoria-Oos, Nieu-Seeland
* saamgestelde range, bv. generaal-majoor
* by weglating van 'n woorddeel, bv. sokkerspelers en –afrigters, Moot- en Vinkstraat (nie ''strate'' nie, want die woord ''straat'' word herhaal en nie ''strate'' nie)
==== [[Kappie (leesteken)|Kappie]] ====
Dit word op die vokale o, i, e en u gebruik:
* wanneer die vokaal in 'n oop lettergreep voorkom, verleng die kappie die klank, bv. wêreld, lêer, môre
* wanneer e in 'n geslote lettergreep voorkom wat op 'n enkele konsonant eindig, bv. skêr, miljoenêr, sekondêr
==== [[Afkappingsteken]] ====
Dit word gebruik by meervoudvorme en verkleinwoorde :
* wat op i, o en u eindig, bv. ma’s, foto’tjie, skadu’s, Israeli’s (maar nie as dit deel is van 'n diftong nie, bv. koeitjie, leeus of waar woorde op dubbelvokale eindig, soos komitees)
* van eiename wat op e en (r)s eindig wat nie uitgespreek word nie bv. Marais’s, Du Plessis’tjie
* meervoudvorme en verkleinwoorde van afkortings waar die letters afsonderlik uitgespreek word, bv. BMW’s, TV’s
* van letters, bv. a’s, m’e, m’etjie
* van syfers en getalle, bv. 8’s, 21’s
* dit word gebruik waar klanke uitgelaat is, bv, s’n (vir syne); g’n (vir geen)
==== Aksenttekens: [[Akuut-aksentteken|akuut]] en [[Gravis-aksentteken|gravis]] ====
* Die akuutaksent word by Afrikaanse woorde net op vokale geplaas om die woord te beklemtoon, bv. ''néé, móét''. Dit word net op die ''i'' geplaas as dit die enigste vokaal is, bv. ''wíl'', maar nie op die ''i'' in ''lúi'' nie.
* Dit word by sekere woorde van vreemde herkoms geplaas, bv. cliché
* Die gravisaksent word net op vier Afrikaanse woorde gebruik, nl. nè, dè, hè en appèl en ook op woorde van vreemde herkoms, soos première, ampère en op name soos Adèle.
=== Leestekens / punktuasie ===
Leestekens vergemaklik lees. Dit is kommas, punte, kommapunte, aanhalingstekens, uitroeptekens, vraagtekens, dubbelpunte, hakies, ellips en aandagstrepe.
==== [[Punt (meetkunde)|Punt]] ====
Die punt word aan die einde van 'n sin en by afkortings gebruik.
==== Komma ====
* Die komma word gebruik:
* tussen twee of meer selfstandige naamwoorde, byvoeglike naamwoorde of werkwoorde, bv. Ek het penne, potlode, boeke, 'n liniaal en uitveër in my skooltas.
* tussen twee werkwoorde wat afsonderlike gesegdes vorm, bv. Nadat ons geëet het, het ons gerus.
* voor of na die naam van die aangesprokene, bv. Magda, waarom huil jy? Wanneer gaan jy huis toe, Ben?
* om 'n inlassin (parentese) aan die dui, bv. Mnr. De Wet, hoof van die skool, is baie dinamies.
* na 'n tussenwerpsel met 'n uitroepteken aan die einde van die sin, bv. Sjoe, dis warm vandag!
* tussen rand en sent in geldbedrae, bv. R99,99
==== Kommapunt ====
Die kommapunt:
* vervang soms die voegwoorde ''en, maar'' en ''want'', bv. Ek kan nie kom nie; ek is siek.
* word voor die voegwooorde ''dus, daarom, gevolglik, nogtans, tog, nietemin'' en ''inteendeel'' gebruik, bv. Hy het my diep teleurgestel; nogtans sal ek hom help.
==== [[Dubbelpunt]] ====
Die dubbelpunt word gebruik:
* wanneer 'n reeks dinge opgenoem word, bv. Bring die volgende saam: jou swemklere, sonbrandmiddel, hoed, rugsak en gemaklike skoene.
* voor woorde wat in die direkte rede aangehaal word, bv. Hy sê: “Die busse vertrek 06:00.”
* voor 'n verduideliking, bv. Onthou altyd: onderwysers gee om vir jou.
* in tydsaanduidings, bv. 08:15
* by verwysings na Bybelverse, bv. Psalm 23:6
==== Aanhalingstekens ====
Aanhalingstekens word gebruik:
* aan die begin en einde van aanhalings, bv. “Dit is die maand Oktober/ die mooiste, mooiste maand.”
* by direkte rede, bv. Hy vra: “Hoe laat is dit?”
==== Vraagteken ====
Die vraagteken word na 'n vraagsin gebruik, bv. Waar is jy?
==== Uitroepteken ====
Die uitroepteken word na bevele, uitroepe, wense en waarskuwings gebruik, bv. As ek net vroeër begin leer het! Pasop!
==== Hakies ====
Hakies word gebruik om iets in of aan te las (parentese) , bv. Hy sal die tiende (Dinsdag) hier wees.
==== Aandagstreep ====
Die aandagstreep word as stylmiddel gebruik:
* voor en na 'n opmerking wat in die sin ingelas is, bv. Hy sal – soos sy geaardheid is – betyds wees.
* aan die einde van 'n stelling in die plek van 'n dubbelpunt, asook die woorde naamlik en byvoorbeeld, bv. Drie leerders is vandag afwesig – Thuli, Agnes en Sarel.
==== Elips ====
Die ellips bestaan uit slegs drie kolletjies en word gebruik om iets te beklemtoon wat dramaties is of twyfel aandui, bv. Ek moes nooit alleen gegaan het nie...
== Die gebruik van woordeboeke ==
* Woordeboeke is baie handig in enige taal en elke taalklaskamer behoort woordeboeke te hê. Dis baie belangrik dat jy weet watter gegewens jy alles in 'n woordeboek kan kry. Jy moet ook weet dat daar verskillende soorte woordeboeke is wat jy vir verskillende redes kan gebruik.
* Soorte woordeboeke:
* Tesourus. Dit word dikwels deur skrywers gebruik om nuwe of ander woorde te soek om te gebruik. Die woorde word nie alfabeties gerangskik nie.
* 'n Vertalende woordeboek, bv. Engels/Afrikaans gee vertalings, uitspraak en gebruik soms die woorde in voorbeeldsinne.
* Daar bestaan ook voorsetsel-, vaktaal-, idioom- en spreekwoordwoordeboeke.
* Die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls ([[Afrikaanse woordelys en spelreëls|AWS]]) bevat al die spelreëls, spelwoorde, afkortings, geografiese name, ens. Elke Afrikaansklas moet 'n AWS hê.
* Elke taalklas moet 'n verklarende woordeboek hê. Daar is verskeie verklarende woordeboeke in Afrikaans. Die volledigste woordeboek is die Woordeboek van die Afrikaanse Taal ([[Woordeboek van die Afrikaanse Taal|WAT]]) wat uit 'n hele klomp bande bestaan, maar nog nie tot z voltooi is nie. Die bande word ook gereeld bygewerk met nuwe woorde. Op die eerste bladsye van 'n woordeboek word verduidelik hoe die boek gebruik kan word. Die afkortings wat gebruik word, word ook hier gegee. Daar word ook breedvoerig verduidelik hoe die woordeboek gebruik moet word. Die verklarende woordeboek wat baie in Afrikaansklasse gebruik word, is die HAT ([[Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal]] – dit beteken jy kan dit in jou hand hou, want dit is nie so omvattend nie soos die WAT wat 'n hele boekrak nodig het! Hier gaan bespreek word hoe jy die HAT tot jou voordeel kan gebruik:
=== Inligting wat deur die H.A.T. verskaf word ===
* Die trefwoord (dit is die woord wat jy soek) word in vetdruk gegee.
* Die woordsoort met 'n afkorting aangedui, soos s.nw., ww., bw., b.nw. In gevalle waar 'n woord as meer as een woordsoort gebruik word, word dit telkens met 'n kruisie in 'n vierkantige blokkie aangedui.
* By selfstandige naamwoorde word die meervoud- en verkleinwoordvorm tussen hakies aangedui.
* By werkwoorde word die volledige vorm van die voltooide deelwoord (verlede tyd) aangedui, bv. loskom (losgekom), gloei (gegloei).
* Trappe van vergelyking word soms gegee, bv. goed (beter, beste) en dit word soms in voorbeeldsinne gebruik. Voorbeeldsinne word in kursief gegee.
* Wisselvorme word aangegee, bv. vitamien, vitamine.
* Die lettergreep van die woord wat die hoofklem dra, word aangedui deur 'n klemstrepie ná die beklemtoonde woorddeel geplaas.
* Verskeie betekenisse van die woord word met voorbeeldsinne gegee. Dit word met nommers (1, 2) langs die woord aangedui.
* Lettergreepverdeling word aangedui deur 'n punt op die plek te plaas waar die verdeling plaasvind.
* Uitrdrukkings waarin die woord voorkom, word gegee en verklaar. Jy kan ook 'n uitdrukking soek deur onder die selfstandige naamwoord in die uitdrukking te soek.
* Afkortings word aan die begin van elke alfabetletter gegee.
* By vreemde woorde word die uitspraak gegee. Die taal van herkoms word ook tussen hakies met 'n afkorting aangedui, bv. (''F''.) wat beteken die woord kom uit Frans.
* [[Volksetimologie]] se herkoms word ook aangedui.
* Tussen hakies word aangedui wanneer 'n woord verouderd is (argaïsme), nuut is (neologisme) of wanneer 'n woord nie baie gebruik word nie.
== Afkortings en akronieme ==
=== [[Afkorting]]s ===
* Tradisioneel word punte by afkortings gebruik. Daar is egter uitsonderings.
* Enkele riglyne:
* Die eerste lettergreep, soms plus die eerste letter van die volgende lettergreep word gebruik, bv. Feb. of Febr.
* Die eerste letter van die woord, bv. s. (sekonde) of soms die eerste en laaste letter, bv. dt (debiet)
* Woordgroepe word afgekort deur die beginletters van die woorde, bv. d.w.s. (dit wil sê)’ a.g.v. (as gevolg van)
* Name van instansies of lede word afgekort deur die beginletters te gebruik, bv. LP (Lid van die Parlement)
* By afkortings van name van grade, diplomas en afkortings wat net uit hoofletters bestaan, is punte opsioneel, bv. MIV of M.I.V.
* Net erkende afkortings is by skryfwerk aanvaarbaar. Jy kan nie sommer ''h/d'' vir ''hierdie'' of ''v/d'' vir ''van die'' in jou skryfwerk gebruik nie.
* Afkortings word nie aan die begin van sinne gebruik nie.
* Punte word nie by simbole van die SI gebruik nie. Dit dui afstand, inhoud, mate en gewig aan, bv. 50 kg 100 m 130 km
=== [[Akroniem]]e ===
'n Akroniem is 'n letterklankwoord, wat as 'n woord uitgespreek kan word en uit die beginletters van twee of meer woorddele bestaan. Dit kan meestal met hoofletters of kleinletters geskryf word, bv. VIGS of vigs (verworwe immuniteitsgebreksindroom); SARVU of Sarvu (Suid-Afrikaanse Rugbyvoetbalunie).
== Woorddele ==
'n Woorddeel is enige onderdeel van 'n woord en het soms betekenis en soms nie.
=== [[Basis]] ===
‘'''n Basis''' (ook genoem simpleks, stam of ongelede woord) is die kleinste deel van 'n woord wat selfstandige betekenis het. Dit is die grondvorm van die woord waaraan voor- of agtervoegsels gevoeg kan word om komplekse te vorm.
=== [[Komplekse woord|Kompleks]] ===
'''‘n Kompleks''' (gelede woord) bestaan uit meer as een woorddeel of morfeem.
==== Soorte komplekse ====
* Afleiding: die woord bestaan uit 'n basis en minstens een voor- of agtervoegsel, bv. ongeluk (voorvoegsel + stam); gelukkig (stam + agtervoegsel). Dit kan ook gevorm word deur vokaalverandering, bv. ''berede'' van ''ry''.
* Samestelling: bestaan uit minstens twee stamme sonder voor- of agtervoegsel, bv. blomtuin, voëlhok.
* Samestellende afleiding: bestaan uit meer as een stam en een of meer voegsel, bv. blomtuine (blom+tuin+e); voëlhokkie (voël+hok+kie).
=== Voegsels ===
'''Voegsel''' (verbindingsklank) kom slegs in komplekse voor, bv. held'''e'''daad, kind'''er'''boek. Voegsels het geen betekeniswaarde nie, maar verbind slegs die woorde.
==== Die funksie van voor- en agtervoegsels ====
Dit kan:
* '''geslag''' aandui, bv. onderwyser – onderwyser'''es'''
* '''gevoel''' aandui, bv. bitter'''e''' lyding
* die '''woordsoort verander''', bv. wapen – '''ont'''wapen
* '''meervoud of verkleining''' aandui, bv. kind'''ers''', kind'''jie'''
* '''trappe van vergelyking''' aandui, bv. swak – swak'''ker''' – swak'''ste'''
* '''persoonsname''' vorm, bv. arbeid'''er'''
* '''betekenis''' hê
== Geslag, meervoud en verkleining ==
=== [[Geslag]] ===
In baie gevalle is woorde wat geslag aandui, deesdae nie meer so belangrik nie, want 'n direkteur kan bv. manlik of vroulik wees. By sommige woorde word steeds onderskeid in geslag gemaak, soos:
* die vroulike vorm kry 'n agtervoegsel, bv. danseres, vorstin.
* Die woord verskil, bv. man – vrou; seun – dogter; swaer – skoonsuster
* Die gemeenskaplike woord word ook gebruik, bv. hoenderhaan – hoenderhen; leeumannetjie – leeuwyfie; bokram – bokooi.
=== [[Meervoud]] ===
Die meeste meervoude word gevorm deur –e of –s aan die enkelvoudsvorm te voeg. Voorbeelde:
* Die –g val soms weg, bv. dag – dae (maar nag – nagte); maag – mae
* Woorde wat op beklemtoonde –ie eindig, kry 'n ë by, bv. knie – knieë (nie '''knieg''' nie)
* Woorde wat op –f eindig, kry –we, bv. hof – howe; sif – siwwe
* Woorde wat op –oog eindig, kry –oë, bv. boog – boë; oog – oë
* Soms kan woorde –e of –s in die meervoud kry, bv. professors – professore; reseppe – resepte
* Soms verskil die betekenis van woorde wat –e of –s kan kry, bv. harte – hartens (speelkaarte); motors – motore
* Woorde wat eindig op –heid kry –hede, bv. skoonheid – skoonhede
* Woorde wat op –kus eindig, kan –kusse of –ci kry, bv. medikusse of medici
* Woorde wat eindig op –um, kan –ums of –e kry, bv. museums of musea; laboratoriums of laboratoria
* Woorde wat op –man eindig, kry –ne of –lui, bv. werksman – werkslui, werksmanne
* SI-simbole en maataanduidings kry nie meervoud nie, bv. twee meter materiaal
=== [[Verkleinwoord|Verkleining]] ===
* Woorde wat eindig op –d of –t, kry –jie, bv. hondjie, paadjie, saadjie, katjie
* Woorde wat op 'n diftong of –ie eindig, kry –tjie,bv. truitjie, mandjietjie, rusietjie, ooitjie
* By woorde met 'n kort beklemtoonde vokaal wat op l, m, n en r eindig, word die konsonant vedubbel en die woord kry –etjie, bv. rammetjie, kannetjie, karretjie, balletjie
* Woorde wat op –ng en 'n beklemtoonde vokaal eindig, kry –tjie, bv. ringetjie, dingetjie, leerlingetjie, MAAR
* Woorde wat op –ng in 'n niebeklemtoonde lettergreep eindig, kry – kie en die –g val weg, bv. dorinkie, koninkie, piesankie, rekeninkie
* Woorde wat op –m eindig en voorafgegaan word deur 'n diftong of lank uitgespreekte vokaal, kry –pie, bv. asempie, duimpie, roompie, kostuumpie
* Woorde wat op i, o, u en 'n beklemtoonde a eindig, kry ’tjie, bv. foto’tjie, skadu’tjie, mini’tjie, ma’tjie
* Afkortings, letters, simbole en syfers kry ’tjie, ‘etjie, -‘ie, bv. a’tjie, m’etjie, TV’tjie, 8’ie, 9’tjie
=== [[Trappe van vergelyking]] ===
By die meeste byvoeglike naamwoorde word die trappe van vergelyking met behulp van agtervoegsels gevorm. Die trappe is: '''stellende''' trap, '''vergrotende''' trap (kry –er by) en '''oortreffende''' trap (kry –ste by), bv. sag – sagter – sagste; koud – kouer –koudste; mooi – mooier - mooiste
=== Ander vorme ===
* Wanneer die basis op –s eindig, verdubbel die –s, bv. los – losser - losste
* Wanneer die basis op –f eindig, kry die vergrotende trap –w, bv. dof – dowwer – dofste. Onreëlmatige voorbeelde:
* Meerlettergrepige byvoeglike naamwoorde op –e, kry gewoonlik meer en mees, bv. tevrede – meer tevrede – mees tevrede; verlate – meer verlate – mees verlate
* Sommige woorde kan –er en –ste, asook –meer en mees kry.
* '''LET OP: Byvoeglike naamwoorde kan NOOIT ''meer'' of ''mees'' saam met –''er'' en –''ste'' kry nie, bv. die ''mees interessantste'' is heeltemal verkeerd.'''
== [[Intensiewe vorm]]e ==
Soms wil ons iets beklemtoon en gebruik dan die intensiewe vorm. Die woord word dan as een woord geskryf, bv. bloedrooi, grasgroen, pikswart.
Sommige woorde het meer as een intensiewe vorm, maar dan beteken dit nie dieselfde nie, bv.'''fyn''': ragfyn sydrade; haarfyn (deeglike) beplanning; piekfyn uitgevat; papfyn perske. Ook helder: glashelder rivier of argumente; kristalhelder water; klokhelder stem.
== [[Leenwoord]]e ==
Alle tale leen woorde by ander tale, wat dan net so gebruik word of bietjie verander word. Afrikaans het baie woorde uit Nederlands geleen wat ons goed verstaan; uit die Khoitale (bv. karee, dagga, kwagga); uit Maleis-Portugees (bobotie, blatjang, piesang, piering, spens); uit Afrikatale (lobola, mamba, pasella); uit Duits (bank, stoel, poedel); uit Frans (garage, restaurant, plafon); uit Latyn (veral regsterme, soos modus operandi); uit Portugees, Spaans, Italiaans, Persies, Grieks en Engels gholf, trein, speaker, parlement).
== Taalbegrippe ==
=== [[Neologisme]]s/nuutskeppings ===
is woorde wat nuut is in 'n taal, dikwels as gevolg van nuwe tegnologie, soos internetterme.
=== [[Argaïsme]]s/ou woorde ===
word nie meer algemeen gebruik nie, maar bestaan nog in ouer geskrifte, soos die woorde vir gebruiksitems van die verlede.
=== Kontaminasie ===
kom voor wanneer twee uitdrukkings wat naastenby dieselfde beteken, as een woord of uitdrukking gebruik word, bv. betref: aangaan en betref; in pleks van: in plaas van + in plek van
=== [[Toutologie (stylfiguur)|Toutologie]] ===
is die herhaling van dieselfde begrip in een woord, bv. kabeltou ( kabel = tou); brokstuk (brok = stuk)
=== [[Pleonasme]] ===
is die herhaling van dieselfde begrip in 'n frase bv. dooie lyk, ronde sirkel. (Dit is nie goeie taalgebruik nie).
=== [[Analogie]] ===
is die vorming van woorde na die voorbeeld van woorde wat verwant is, bv. hondmak is die intensiewe vorm vir mak, maar nou word die woord ''hond'' by baie ander woorde ook as intensiewe vorm gebruik, wat niks met 'n mak hond te doen het nie, bv. hondmoeg, hondsiek.
=== Polisemie ===
beteken woorde het soms baie betekenisse, maar hulle het nog steeds iets met mekaar te doen, bv. '''huis''' kan die plek wees waar jy bly, dit kan die kerk wees; dit kan 'n koningshuis wees, dit kan in 'n idioom gebruik word, soos die huis op horings neem. Dink net aan die woord '''skool''' en hoe baie betekenisse kan die woord hê: plek van onderrig, gebou, jy haat of hou van skool, sportspanne, ens. (Die woorddeel '''poli-''' beteken baie en '''–semie''' het met betekenis te doen) Onthou net: die versamelnaam: 'n '''''skool'' visse''' het niks met 'n skool te doen nie, daarom is dit 'n woord op sy eie.
=== [[Homoniem]]e ===
verskil in betekenis, maar het dieselfde uitspraak en spelling, bv. 'n '''Haas''' het twee lang ore en jy moet jou '''haas''' om betyds te wees. Ook: kos is '''duur'''; iets '''duur''' lank. Die stoof werk met '''gas'''; jy is my '''gas''' vandag.
=== [[Homofoon|Homofone]] ===
is woorde met dieselfde klankvorm, maar die spelling en betekenis verskil, bv. iets is so swaar soos '''lood'''; die takkie het 'n nuwe '''loot''' gemaak. Nog voorbeelde: verys/vereis; vlei/vly; vel/fel; vier/fier.
=== [[Sinoniem]]e ===
is woorde met dieselfde betekenis, bv. basis/grondslag; pragtig/lieflik/mooi.
=== [[Antoniem]]e ===
is woorde met teenoorgestelde betekenis, bv. aanval/verdedig; mooi/lelik; vroeg/laat.
=== [[Paroniem]]e ===
is woorde wat van dieselfde basis afgelei is, maar die vorm en betekenis verskil. Dit word ook stamverwante woorde genoem, bv. Ons is '''bewoners''' van die aarde. Hulle is '''inwoners''' van die tehuis.
Ons is '''getrou''' aan ons beginsels. Ons '''vertrou''' ons ouers om vir ons die beste te gee.
Resensente gee 'n kritiese oordeel oor flieks. Hy is in 'n '''kritieke''' toestand na die ongeluk.
'''Doeblette''' het twee vorme van die grondwoord wat nie dieselfde betekenis het nie, bv. Die ou oom rook '''tabak'''. Jy praat sommer '''twak'''.
Die '''boom''' van die kastrol is ongelyk. Die '''bodem''' van die swembad is skurf.
Ons braai graag '''vleis'''. Sy swak optrede is vir my 'n doring in die '''vlees'''.
== Woordleer: Woordsoorte ==
=== [[Selfstandige naamwoord]]e ===
Die woord word saam met '''‘n''' en '''die''' gebruik en kan meervoud en verkleining hê.
==== Soorte ====
# '''[[Eienaam]]''' is die naam van 'n mens of plek of voorwerp en word met 'n hoofletter geskryf, bv. Thuli, Pretoria.
# '''Soortnaam''' kan 'n meervoud of soms geslag hê.
# '''Abstrak''' dui op begrippe wat nie aangeraak kan word nie, bv. liefde, haat.
# '''[[Versamelnaam|Versamelname]]''' dui versameling aan, bv. 'n '''swerm''' voëls; 'n '''skool''' visse.
# '''Stofname/massanaamwoorde''' dui iets aan wat nie getel kan word nie, bv. goud, sand, water, suiker.
# '''Maatnaamwoorde''' word gebruik om saam met stofname hoeveelheid aan te dui, bv. 'n '''emmer''' sand, 'n '''koppie''' melk.
=== [[Byvoeglike naamwoord]]e/adjektiewe ===
Dit beskryf selfstandige naamwoorde, bv. die '''nuwe''' skool.
Byvoeglike naamwoorde kan '''verbuig''' word, bv. nuut – nuwe; dit kan '''trappe van vergelyking''' hê, bv. nuut (stellend); nuwer (vergrotend) en nuutste (oortreffende trap) EN dit kan ook soms '''intensiewe vorme''' hê, soos splinternuut. (ONTHOU: 'n intensiewe vorm word altyd as een woord geskryf)
Die byvoeglike naamwoord kan '''attributief''' wees – dit staan voor die selfstandige naamwoord, bv. die '''nuwe skool''' - OF '''predikatief''' – dit staan na die s.nw. bv. die '''skool is nuut.'''
=== Determineerders is aanwysende woorde en [[lidwoord]]e ===
* '''Aanwysende woorde:''' hierdie, daardie, dié
* '''Lidwoorde:''' bepaalde lidwoorde, bv. die; onbepaald = ‘n
=== [[Voornaamwoord]]e ===
Dit kan in die plek van selfstandige naamwoorde staan.
# '''[[Persoonlike voornaamwoord]]e''' vervang die s.nw. bv. '''Hy''' (in plaas van ''die seun'') doen sy werk.
# '''Onpersoonlike voornaamwoorde''' word dikwels by natuurverskynsels aangetref, bv. '''Dit''' reën. '''Daar''' was eendag 'n liewe heksie.
# '''Besitlike voornaamwoorde''' dui besitting aan, bv. Ek lees '''jou''' boek. '''Myne''' is weg. (ook: '''syne, hare, ons''' '''s’n, hulle s’n,''' ens.)
# '''Vraende voornaamwoorde''' lui vraagsinne in: '''Wie''' is daar? (Ook: '''wat, waar, hoe, hoekom, waarom''').
# '''Betreklike voornaamwoorde''' beskryf die selfstandige naamwoord verder, bv. Die stoel '''''waarop''''' ek sit, is hard. Ook: '''waaruit, waarmee, waarin, wie se, wat'''.
# '''Onbepaalde voornaamwoorde''' verwys nie na iemand of iets spesifiek nie, bv. '''Iemand''' het die deur gesluit. (Ook: niemand, almal, diegene).
# '''Wederkerende voornaamwoorde''' dui aan dat die persoon of ding wat die handeling uitvoer en ondergaan, dieselfde is, bv. Ek vererg '''my'''. Hy skaam '''hom'''.
# '''Wederkerige voornaamwoord''' (slegs die woord '''mekaar):''' Hulle help '''mekaar'''.
=== [[Bywoord]]e ===
Dit word saam met die volgende gebruik:
* Werkwoorde, bv. Die kind werk '''hard'''.
* Byvoeglike naamwoorde, bv. Die boek is '''besonder''' mooi.
* Telwoorde: Daar was '''ongeveer''' twintig deelnemers.
* Ander bywoorde, bv. Refentse sing '''besonder''' mooi.
=== [[Telwoord]]e ===
Dit dui hoeveelheid of plek aan. Soorte:
==== Hooftelwoorde ====
# Bepaalde hooftelwoord: Daar was '''tweehonderd''' gaste.
# Onbepaalde hooftelwoord: Daar was '''baie''' toeskouers.
==== Rangtelwoorde ====
# Bepaalde rangtelwoord: Die '''tweede''' klaskamer is gesluit.
# Onbepaalde rangtelwoord: Die '''middelste''' vertrek is die personeelkamer.
=== [[Voegwoord]]e ===
Dit voeg woorde en sinne aanmekaar, bv. Hulle werk soggens '''en''' saans. Dit is koud, '''want''' dit is winter.
Soorte voegwoorde:
# '''Neweskikkende voegwoorde''' verbind sinne sonder dat die woordorde na die voegwoord verander van 'n gewone stelsin, bv. Hy is moeg, '''want''' hy leer hard.
# '''Onderskikkende voegwoorde''' bring 'n verandering in die woordorde na die voegwoord, bv. Sy rus, '''omdat''' sy moeg is.
=== [[Voorsetsel]]s ===
Dit word gebruik om 'n verhouding tussen sake uit te druk.
# '''Vrye verbindings''': enige voorsetsel kan pas, bv. Die kleuter sit '''op/onder/by/langs''' die stoel.
# '''Vaste verbindings''': Vaste voorsetsels word gebruik, bv. Die skelm is '''op''' heter daad betrap. Ek is besig '''met''' my werk.
=== [[Tussenwerpsel]]s ===
Dit druk gevoelens uit, bv. '''Siestog''', is jy siek? '''Eina''', jy trap op my voet!
=== [[Werkwoord]]e ===
==== Selfstandige werkwoorde/ hoofwerkwoorde ====
kan alleen in 'n sin staan.
==== Oorganklike hoofwerkwoord ====
Hier gaan die handeling van die doener oor op die ontvanger, bv. ''Sy '''doen''' haar werk''. Die woord '''doen''' is hier die oorganklike hoofwerkwoord, want die handeling van '''doen''' gaan oor op die '''werk'''. Jy kan dit toets deur '''wie''' (vir mense) en '''wat''' (vir dinge) saam met die onderwerp en gesegde te vra, bv. Wat doen sy? Die antwoord is '''haar werk''' en dit is dan die voorwerp.
==== Onoorganklike hoofwerkwoord ====
Hier is daar nie 'n ontvanger van die handeling nie, bv. ''Die kind'' '''werk''' ''hard''. Hier is daar nie 'n ontvanger van die werkhandeling nie.
==== Deeltjiewerkwoorde/skeibare werkwoorde ====
kan as een woord of geskei in 'n sin gebruik word. Bv'''. ongeskeide''' werkwoord: Jy moet '''opstaan'''. '''Geskei:''' Jy '''staan''' vroeg '''op'''; jy het vanoggend vroeg '''opgestaan'''. (let hierop dat die woord in die verlede tyd die '''–ge-''' tussen die twee dele kry.)
==== Koppelwerkwoorde ====
Hulle kan nie selfstandig bestaan nie en word aan 'n woord of sinsdeel gekoppel, bv. Hy '''lyk''' vrolik. Sy '''is''' mooi. Koppelwerkwoorde: '''is, was, word, lyk, blyk, skyn, klink, heet, bly, voel.'''
==== Hulpwerkwoorde ====
Hule kan nie alleen in sinne optree nie, maar moet die selfstandige werkwoord help.
# '''Hulpwerkwoord van tyd''': '''het,''' bv. Ek '''het''' my werk gedoen. (het = hulpww.; gedoen = hoofww.)
# '''Hulpwerkwoord van wyse: kan, kon, wil, wou, sal, sou, moet, moes, mag''', bv. Ek '''wil''' goed presteer. (wil = hulpww.; presteer = hoofww.)
# '''Hulpwerkwoord van vorm''': '''word, is''', bv. Die kind '''word''' gehelp. Die kind '''is''' gehelp. Die lydende vorm /passief word hierdeur aangedui.
==== [[Werkwoordstyd in Afrikaans|Tye van die werkwoord]] ====
In Afrikaans het ons net 3 hooftye van die werkwoorde en 'n 4de wat soms gebruik word.
# '''Teenwoordige tyd:''' iets gebeur nou, gereeld of is 'n feit, bv. Ons '''skryf''' toets.
# '''Verlede tyd''': iets wat reeds gebeur het, bv. Ons '''het''' vanoggend toets '''geskryf'''.
# '''Toekomende''' tyd: iets wat nog moet gebeur, bv. Ons '''gaan / sal''' môre toets '''skryf.''' (Hier word dikwels ook teenwoordige tyd gebruik, bv. Ons skryf môre toets.).
# '''Historiese teenwoordige tyd:''' Die woord '''toe''' word soms gebruik saam met iets wat in die verlede gebeur het, maar die werkwoord/e bly in die teenwoordige tyd, bv. Toe ek gister daar '''aankom''', '''staan''' die vreemde man voor my. Die gewone verlede tyd kan ook in die geval gebruik word.
==== Wyse van die werkwoord ====
# '''Onbepaalde wyse / infinitief''' word na die woorde '''te''' of '''om te''' gebruik, bv. Dis goed om genoeg '''te''' slaap. Jy hoef nie tuis '''te''' bly nie.
# '''Aantonende / aanwysende vorm /indikatief''' dui 'n handeling in die werklikheid aan en is die gewone manier wat ons tye gebuik in die lydende en bedrywende vorm, bv. Ek eet 'n appel. 'n Appel word geëet.
# '''Aanvoegende / toevoegende wyse / konjunktief''' dui 'n moontlikheid, waarskynlikheid of wens aan, bv. Sy sal seker nog kom. As ek maar beter geluister het! Mag dit baie goed gaan!
# '''Gebiedende wyse / imperatief''' dui 'n versoek, verlange of bevel aan, bv. Was jou hande!
# '''Vraende wyse / interrogatief''' word deur 'n vraagsin aangedui, bv. Waarom is jy laat? Sal jy my help?
=== [[Deelwoord]]e ===
Hulle word van werkwoorde afgelei en word dan as byvoeglike naamwoorde gebruik.
* '''Onvoltooide / teenwoordige deelwoorde''' word gevorm deur '''–ende''' aan die werkwoord te voeg, bv. '''huilende''' baba.
* '''Voltooide / verlede werkwoorde''' kan “sterk” of “swak” wees. By die '''swak verlede deelwoorde''' word '''-e, -te of –de''' aan die werkwoord te voeg, bv. '''gebrande''' hout, '''verlepte''' blomme, '''besielde''' onderwyser. Sommige woorde kan '''–te''' of '''–de''' as uitgang kry. By '''sterk verlede deelwoorde''' verander die vokaal, bv. '''gebroke''' hart (van breek); '''bevrore''' vleis (van vries); '''geskrewe''' antwoorde (van skryf)
* Sommige deelwoorde word in vaste verbindings gebruik, bv. '''blakende''' gesondheid, '''afdoende''' bewyse.
== Sinsleer ==
=== Sinsoorte ===
* 'n '''Stelsin''' maak 'n stelling of gee inligting, bv. '''Ons werk hard in die skool'''.
* 'n '''Vraagsin''' eindig met 'n vraagteken. '''Algemene vraagsinne''' begin met 'n gesegde, bv. '''Luister''' '''julle nog'''? '''Spesifieke vraagsinne''' begin met 'n vraagwoord soos wie, wat, waar, hoekom, waarheen, ens. bv. '''Wie is klaar met die werk'''?
* 'n '''Bevelsin''' is 'n versoek of bevel, bv. '''Gaan haal asseblief my boek'''. '''Lees die teks en beantwoord die volgende vrae.''' '''Steek jou hand op wanneer jy die antwoord ken!''' So 'n sin hoef nie altyd 'n uitroepteken te hê nie.
* 'n '''Uitroepsin''' word deur 'n uitroep of tussenwerpsel aangedui, bv. '''Jippie, ek het die som reggekry!''' '''Sjoe, dis warm vandag!'''
* '''‘n Wenssin''' dui 'n versugting of wens aan, bv. '''As ek net harder geleer het! Lekker slaap!'''
== Sinsontleding ==
=== Enkelvoudige sinne ===
'n Enkelvoudige sin het net een gesegde,wat beteken dit kan uit 'n hoofwerkwoord alleen of uit 'n hoofwerkwoord + hulpwerkwoord bestaan, bv. Die motor '''ry''' vinnig. OF Die motor '''het''' vinnig '''gery''' OF Die motor '''sal''' vinnig '''ry'''.
'''Ontleding van die enkelvoudige sin:''' Die volgende sinsdele kan voorkom:
* '''Gesegde''' is die deel van die sin wat die handeling aandui. Dit kan uit 'n hoofwerkwoord of 'n hoofwerkwoord + hulpwerkwoord bestaan.
* '''Onderwerp:''' Dit bestaan uit 'n selfstandige naamwoord plus of sonder die lidwoord, of voornaamwoord wat die handeling laat plaasvind.
* '''Voorwerp:''' Dit dui die iets of iemand aan wat die handeling direk (direkte voorwerp) of indirek (indirekte voorwerp) ondergaan.
* '''Bepalings:''' Dit bevat nie gesegdes nie, maar brei die gesegde, onderwerp of voorwerp uit. Die byvoeglike bepaling brei die onderwerp of voorwerp uit en die bywoordelike bepaling brei die gesegde uit.
=== Veelvoudige sinne ===
'n Veelvoudige sin bestaan uit minstens twee hoofsinne. Dit is sinne wat op hulle eie selfstandige sinne is. Die sinne word deur '''en, maar''' of '''want''' verbind. Die sin sonder die voegwoord voor die sin, noem ons die '''hoofsin''' en die sin na die voegwoord word die '''neweskikkende hoofsin''' genoem, omdat die sin op sy eie sonder die voegwoord kan bestaan. '''Voorbeeld:''' Die leerders presteer goed,(hoofsin) want hulle werk hard.(neweskikkende hoofsin).
Wanneer die tweede sin na die voegwoord nie alleen kan staan nie, omdat die woordorde nie reg is nie, is die sin eintlik 'n '''onderskikkende hoofsin''' en word dit 'n bysin genoem.
=== Saamgestelde sinne ===
'n Saamgestelde sin bestaan uit minstens een hoofsin en een bysin wat elk sy eie gesegde het. Onthou: bysinne het omgekeerde woordorde en word deur 'n onderskikkende voegwoord of betreklike voornaamwoord ingelei.
==== Stappe wat jy kan volg om die hoofsin en bysin te bepaal ====
# Onderstreep die gesegdes
# Soek die skakelwoord/voegwoord of leesteken (bv. kommapunt) wat die hoofsin en bysin/ne skakel en omkring dit.
# Gebruik 'n hakie om die deel vanaf die skakelwoord tot by die eerste leesteken aan te dui. Die deel tussen hakies is die bysin/ne en die deel buite die hakies is die hoofsin.
=== Aktief en passief /Lydende en bedrywende vorm ===
By '''die aktief/ bedrywende''' vorm is die sinne soos ons dit meestal in gesprekke gebruik, bv. Kinders eet pouse lekker broodjies.
By die '''passief/ lydende vorm''' ruil die onderwerp en voorwerp posisies in die sin, bv.'''Ons eet broodjies.''' (aktief). '''Broodjies word pouse''' (deur ons) '''geëet'''. (passief). Die woorde ''deur ons'' kan gebruik word, maar is onnodig as daar nie na iets of iemand spesifiek verwys word nie.
Passief word dikwels in berigte gebruik wanneer die name van persone nie genoem word nie, bv. '''Daar word nog na die oortreders gesoek.'''
Ook in formele situasies soos vergaderings, bv. '''Teenwoordiges word versoek om te bly totdat die vergadering verdaag.'''
Passief kan gebruik word om iets te beklemtoon, bv. '''Oortreders sal vervolg word.'''
=== Direkte en indirekte rede ===
Wanneer 'n sin vanuit die direkte rede (die direkte woorde van 'n persoon) na die indirekte rede oorgeskryf word:
* val die dubbelpunt en aanhalingstekens weg;
* kan die voegwoord '''dat''' of '''of''' ingevoeg word; maar '''dat''' kan ook weggelaat word;
* die voornaamwoorde, tyd en plek verander indien die woorde buite die aanhalingstekens in die verlede tyd is.
=== Ontkennende vorm ===
In Afrikaans gebruik ons die dubbele '''nie''', bv. Ek verstaan '''nie''' die werk '''nie.'''
Soms neem ‘n woord ‘n spesiale vorm aan wanneer ons die ontkennende vorm gebruik, byvoorbeeld, ooit word nooit, iemand word niemand, iets word niks.
== Letterkunde terminologie ==
=== Poësie ===
==== Klankpatrone ====
Dit is die herhaling van klanke in poësie, soos by rym.
==== Funksies van rym ====
* Gee patroonmatigheid aan reëls en strofes.
* Beklemtoon bepaalde woorde.
* Dit beklemtoon klanke om die stemming van 'n gedig te bepaal.
* Dit kan klanknabootsend wees.
* Dit kan beweging verbeeld.
==== Soorte rym ====
# '''VOLRYM''': woorde rym met mekaar – aan die begin van versreëls; in die middel en die einde van dieselfde versreël en aan die einde van die versreël wat ons '''eindrym''' noem en die meeste aangetref word.
# '''HALFRYM''':klanke rym met mekaar
==== Ritme ====
Dit word deur sinsaksent bepaal.
==== Vers/versreël ====
'n Reël van 'n gedig.
==== Strofe ====
'n Aantal reëls wat tussen tipografiese spasies staan.
'''Soorte strofes:'''
* '''Koeplet:''' tweereëlige strofe
* '''Tersine:''' driereëlige strofe
* '''Kwatryn:''' vierreëlige strofe
* '''Sestet:''' sesreëlige strofe
* '''Oktaaf:''' agtreëlige strofe
* 'n '''Sonnet''' het 14 reëls
==== Enjambement ====
Die oorgang van een versreël na 'n volgende sonder 'n leesteken, m.a.w. die sin eindig nie met die laaste woord van die versreël nie.
'''Enkele funksies''' :
* Verdoesel eindrym (aandag word van die eindrym afgelei).
* Bevorder vloeiendheid van verse.
* Versreëls en strofes word tot 'n eenheid gebind.
* Leestempo kan versnel of vertraag word.
* Klem kan verskuif word na 'n woord aan die begin van die volgende versreël.
==== Uitheffingstegnieke ====
* Alleenplasing, bv. een of twee woorde in 'n versreël.
* Skuinsdruk of hoofletters.
* Herhaling.
* Belangrike woorde staan aan die begin of einde van versreëls.
* Inversie (omgekeerde woordorde).
* Leestekens voor of/en na 'n woord.
* Wisseling in ritme.
==== Epiek en liriek ====
Epiek beteken “verhaal”. 'n Epiese gedig is 'n gedig waarin 'n verhaal vertel word.
Liriek is van die woord “lier” afgelei wat met sang te doen het. In 'n liriese gedig is sangerigheid teenwoordig. Sulke gedigte word dikwels getoonset.
== Figuurlike en retoriese taal- en literêre stylmiddels ==
Ons kry '''beeldspraak''' wanneer twee uiteenlopende sake met mekaar verbind word en dikwels iets op 'n indirekte manier wil meedeel. Die beeld in die gedig het dan 'n implisiete, eerder as 'n eksplisiete betekenis. 'n Woord of 'n saak kan byvoorbeeld 'n ander woord of saak impliseer. Die leser moet dan die betekenis van die woord probeer insien. Dit beteken dat die leser die konteks moet bestudeer, sodat die geïmpliseerde betekenis vasgestel kan word. Dit sluit vergelykings, metafore, personifikasie, metonimia, sinekdogee en antonomasia in.
'''Stylfigure''' verkry effek deur die besondere formulering of afwyking in die woordgebruik en sinsbou. Dit het 'n styleffek en verleen groter krag of dramatiese beeld aan skryfwerk, bv. eufemisme, hiperbool, ironie, satire, litotes, sarkasme, sinestesie, metafoor, metonimia, klimaks en oksimoron.
=== 1. Inversie ===
Inversie is die omkering van die gewone of natuurlike woordorde, ter wille van 'n bepaalde effek of rym, bv. ''lank was die dag'', i.p.v. ''die dag'' ''was lank''.
=== 2. Elisie (klankweglating) ===
By elisie word klanke of 'n klankgreep uitgelaat, ter wille van 'n bepaalde effek of ritme, bv. ''elk’'' i.p.v. ''elke''. Die weglatingsteken ’ word gebruik.
=== 3. Metafoor ===
Twee elemente van 'n vergelyking word direk aan mekaar gelykgestel (die ooreenkoms word gesuggereer), sonder die woorde “soos” of “nes”; 'n beeld word met ander woorde in die plek van die eintlike voorstelling geplaas of 'n woord word in 'n ongewone betekenis gebruik op grond van 'n vergelyking, bv. hy het 'n hart van klip, die oseaan van die lewe; “Die klein igloe van swaels” (Etienne van Heerden) waar eintlik gesê word dat die swaelnes soos die igloe van 'n Eskimo lyk.
=== 4. Simbool ===
'n Konkrete verskynsel word 'n simbool wanneer daar 'n dieper of abstrakte betekenis daaraan gekoppel word, bv. die kruis, wyn en brood het vir Christene 'n godsdienstige betekenis.
=== 5. Woordspeling ===
Dit is gewoonlik die humoristiese gebruik van 'n woord of woorde in meer as een betekenis. Grappe en spotprente berus dikwels op woordspeling.
=== 6. Onderbeklemtoning ===
Dit is die uitdruk van iets op 'n terughoudende wyse, eerder as om die volle waarheid of al die feite te ontbloot. Op die manier beklemtoon dit dikwels die saak.
=== 7. Geestigheid ===
Dit is gesegdes of uitdrukkings wat deur oorspronklikheid verras en lagwekkend en grappig is.
=== 8. Hiperbool ===
Deur 'n hiperbool word iets vergroot of oordryf om dit indrukwekkend te maak en iets te beklemtoon, bv. ''Ek het vir julle al duisend keer gesê om opskrifte te onderstreep''! (dalk net vyf keer!)
=== 9. Vergelyking ===
Twee sake wat op grond van 'n sekere ooreenkoms aan mekaar gelykgestel word, word langs mekaar geplaas met die woorde “soos” of “nes” tussenin, bv. Hy is so sterk soos 'n leeu.
=== 10. Kontras (ook antitese of teenstellling) ===
Dit is 'n stylmiddel waarin twee uiterstes teenoor mekaar gestel word, bv. lief en leed.
=== 11. Sarkasme ===
Dit is 'n bytende, bittere spot of minagting met die doel om op persoonlike vlak te skok of seer te maak.
=== 12. Karikatuur ===
'n Oordrewe geskrewe of visuele uitbeelding van 'n karakter deur die spot te dryf met persoonlike karaktertrekke, soos byvoorbeeld in spotprente waar die figuur baie groot ore het, 'n besonder groot dikraambril, groot neus, ens.
=== 13. Ironie ===
Die teenoorgestelde van wat jy verwag, gebeur of die teenoorgestelde van wat bedoel word, word spottend gesê.
=== 14. Paradoks ===
Dit is 'n skynbare teenstrydigheid, bv. “wit duisternis” (''Stad in die mis'').
=== 15. Antitese of teenstelling ===
'n Teenstelling van gedagtes wat langs mekaar geplaas word om deur die kontras die uitwerking op die leser te versterk, bv. ''hoe meer haas, hoe minder spoed.''
=== 16. Klimaks of hoogtepunt ===
Die opwindendste, effektiefste of belangrikste deel van 'n verhaal. Dit is nie altyd aan die einde van 'n verhaal nie.
=== 17. Antiklimaks ===
Die omgekeerde van klimaks; die onverwagte teleurstellende uiteinde of afloop; die ommeswaai van iets belangriks na iets nietigs, dikwels met 'n komiese effek.
=== 18. Personifikasie ===
Dit kom voor wanneer lewelose dinge, natuurverskynsels en abstrakte begrippe die eienskappe van mense gegee word. Dit kan die vorm van 'n vergelyking of 'n metafoor aanneem, bv. “ die asem van die wind raak weg” (''Die dans van die reën'').
=== 19. Punktuasie ===
Die plasing van leestekens. By poësie het sekere leestekens dikwels 'n spesifieke belangrike funksie binne die konteks van die gedig.
=== 20. Tema ===
Die sentrale idee/s of boodskap in 'n literêre werk. 'n Teks kan meer as een tema hê en dit is soms nie vanselfsprekend/eksplisiet nie.
=== 21. Intrige of storieplan ===
Die verwikkelde situasie wat 'n skrywer uitdink en waarop die verhaal gebaseer is.
=== 22. Konflik ===
Dit is die stryd, worsteling of botsing tussen karakters of tussen karakters en omstandighede.
=== 23.Dramatiese doelstelling ===
Die idee is om 'n bepaalde reaksie by die toeskouer of leser te ontlok.
=== 24. Dramatiese ironie ===
Die karakter is onbewus van die ware toedrag van sake, maar die leser of toeskouer weet wat werklik plaasvind. Dit veroorsaak spanning, genot en dikwels gehoordeelname.
=== 25. Dramatiese struktuur ===
Die bou van die drama: eksposisie, motoriese moment, verwikkeling, ontwikkeling, klimaks/hoogtepunt, ontknoping/afloop.
=== 26. Ellips ===
'n Sin word onvoltooid gelaat, want die leser moet dit self voltooi. Die ellips het altyd net drie punte …
=== 27. Retoriese vraag ===
'n Vraag word gestel, maar geen antwoord word verwag nie, omdat die antwoord reeds in die vraag opgesluit is. Die vraag word ook nie gevra om iets uit te vind nie, maar vir beklemtoning, bv. Weet jy hoe gelukkig jy is?
=== 28. Polisindeton ===
Herhaling van die voegwoorde ''en'' en ''of'', wat normaalweg weggelaat word, maar wat ter wille van beklemtoning gebruik word.
=== 29. Onomatopee of klanknabootsing ===
Die klank van die woord stem ooreen met die geluid wat dit beskryf, bv. die ''kok-kok'' van die bosloerie.
=== 30. Progressie ===
'n Geleidelike vordering of verandering totdat die klimaks bereik word.
=== 31. Sinestese/sinestesie ===
'n Prikkel wat vir een sintuig bedoel is, word deur 'n ander sintuig waargeneem, bv. “ruik die groen/proe die groen” (Pappa en seuntjie stap).
=== 32. Metonimia (oornoeming) ===
Twee naverwante sake waar die een genoem word, maar die ander word gesuggereer, bv. Ek lees Matthee (die boek word bedoel).
=== 33. Sinekdogee (gedeeltelike aanduiding) ===
'n Gedeelte van die geheel word genoem, bv. hy bly nog onder die ouerlike dak (i.p.v. huis). Die rooiborsie het 'n nessie gebou (hy het meer as net 'n borsie).
=== 34. Antonomasia (naamsverwisseling) ===
'n Eienaam word as metafoor gebruik, bv. Hy is 'n Salomo ('n wyse).
=== 35. Oksimoron ===
'n Stylfiguur waarby twee teenoorgestelde begrippe met mekaar verbind word, bv. ou nuus.
=== 36. Litotes ===
'n Stylfiguur waarby iets verklein word om die betekenis of bedoeling beter te laat uitkom, veral deur die teenoorgestelde te ontken, bv. dit gaan nie sleg nie (in plaas daarvan om te sê dit gaan goed).
=== 37. Eufemisme ===
Versagtende uitdrukking of omskrywing, bv. Hy het heengegaan, i.p.v. Hy is dood.
=== 38. Toneelaanwysings ===
Inligting wat 'n dramaturg oor die agtergrond, plek, tyd en karakters gee. Dit word aan die begin van die drama gegee. In die teks word dit in die karakter se spreekbeurt tussen hakies gegee en word neweteks genoem.
=== 39. Vertellersperspektief ===
Die verteller se standpunt word vanuit 'n spesifieke hoek gesien: alwetend, alomteenwoordig, eerste- en derdepersoon.
[[Kategorie:Afrikaans]]
[[Kategorie:Grammatika|*]]
[[Kategorie:Tale van Suid-Afrika]]
| 