|
[[Image:Image-Charlemagne-by-Durer.jpg|250px|thumb|'n Portret van Karel die Grote deur Albrecht Dürer wat verskeie eeue na sy dood geskilder is.]]
'''Karel die Grote''' ([[Latyn]]: ''Carolus Magnus'', [[Engels]] / [[Frans]] ''Charlemagne'') ([[742]] of [[747]] – [[28 Januarie]] [[814]]) was die Koning van die [[Franke]] van 768 tot met sy dood in 814. Hy het [[Italië]] oorwin en die ''Yster Kroon van Lombardye'' in 774 aangeneem. Op 'n besoek aan [[Rome]] in 800 is hy deur [[Pous]] Leo III op [[Kersdag]] tot keiser gekroon waarmee die herlewing van die Romeinse ryk tradisie in die Weste ingelui is in die vorm van die [[Heilige Romeinse Ryk]]. Deur sy buitelandse oorwinnings en interne hervormings het Karel die Grote bygedra tot die herdefinisie van [[Wes-Europa]] en die [[Middeleeue]]. Sy heerskappy word ook geassosieer met die [[Karolingiese Renaissance]], 'n herlewing van kuns en onderwys in die Weste.
Karel die Grote was die seun van Pepyn die Korte en sy vrou Bertrada van Laon. Sy oorspronklike naam in [[Oud-Frankies]] is nooit gedokumenteer nie, maar vroeë voorbeelde van sy naam in Latyn lees "Carolos" of "Karol's". Hy het sy vader opgevolg en saam met sy broer [[Karloman, seun van Pippin III|Karloman]] regeer tot laasgenoemde se dood in 771. Karel die Grote het sy vader se beleid teenoor die pousdom voortgesit en het die beskermer van die pousdom geword, die [[Longobarde]] se mag in Italië opgehef, en oorlog gevoer met die [[Sarasene]], wat sy ryk uit [[Spanje]] lastig geval het. Tydens een van die veldtogte het hy een van die ergste nederlae van sy lewe by Roncesvalles deurgemaak (778). Hy het ook veldtogte teen die bevolkings oos van sy ryk gevoer, veral die Sakse, en hulle na 'n uitgerekte oorlog aan sy heerskappy onderwerp. Deur hulle na [[Christendom]] te bekeer het hy hulle in sy ryk geïntegreer en dus die weg gebaan vir die latere Ottoniaanse Dinastie.
Vandag word Karel die Grote gesien as die vader van beide [[Frankryk]] en [[Duitsland]] en soms as as die ''Vader van Europa'' gesien. Hy was die eerste heerser van 'n Wes-Europese keiserryk sedert die val van die [[Romeinse Ryk]].<ref>Pierre Riche, ''The Carolingians: A Family Who Forged Europe'', University of Pennsylvania Press, 1993, ISBN 0-8122-1342-4</ref>
==Agtergrond==
[[Image:Karl_1_mit_papst_gelasius_gregor1_sacramentar_v_karl_d_kahlen.jpg|thumb|left|250px|'n Frankies koning (middel), soos Karel die Grote uitgebeeld in die Sakramenterie van Karel die Kale (omtrent 870).]]
Teen die [[6de eeu]] is die [[Franke]] gekersten en het die Frankiese Ryk onder die heerskappy van die Merovinge die magtigste van die koninkryke wat die [[Westelike Romeinse Ryk]] opgevolg het, geword. Na die Slag van Tertry het die Merovinge egter getaan tot 'n staat van magteloosheid wat daartoe gelei het dat hulle ''rois fainéants'' (konings wat niks doen nie) genoem is. So te sê alle regeringsmag van enige belang is uitgevoer deur hulle hoofoffisier, die ''major domus''.
In [[687]] het [[Pepyn van Herstal]], major domus van die paleis van Austrasia, die onenigheid tussen die verskillende konings en hulle majors beëindig met sy oorwinning by Tertry en vir alle praktiese doeleindes die alleen regeerder van die hele Frankiese koninkryk geword. Pepyn self was die kleinseun van twee van die belangrikste figure van die Austrasiese Koningryk, Sint Arnulf van Metz en Pepin van Landen. Pepyn die Middel is uiteindelik opgevolg deur die onegte seun van Karel, later bekend as Karel Martel (die Hammer). Na 737, het Karel die Franke regeer sonder 'n koning op die troon maar het vermy om homself koning te noem. Karel is opgevolg deur sy seuns [[Carloman, seun van Karel Martel|Karloman]] en [[Pepyn die Korte]], die vader van Karel die Grote. Om separatisme in die uitstreke van die ryk in toom te hou, het die broers [[Childerik III]], die laaste van die Merovinge konings, op die troon geplaas.
Nadat Karloman uit sy pos bedank het, het Pepyn Childeric III met [[Pous Sagarias]] se goedkeuring afgeset. In [[751]] is Pepyn tot koning verkies en gekroon as Koning van die Franke en in in [[754]] het [[Pous Stefanus II]] hom en sy jong seuns weer geseën Hulle was nou die erfgename van die groot ryk wat meeste van westelike en sentraal Europa ingesluit het. Die Merovinge dinastie is hiermee vervang deur die Karolingiese dinastie, vernoem na Pepyn se vader Karel Martel en die dinastie se belangrikste lid, Karel die Grote.
Onder die nuwe dinastie het die Frankiese koninkryk uitgebrei om 'n gebied in te sluit wat meeste van Wes-Europa ingesluit het. Die verdeling van die koninkryk het [[Frankryk]] en [[Duitsland]] gevorm;<ref>Oman, Charles. ''The Dark Ages 476–919''. Rivingtons: London, 1914. Regards Charlemagne's grandsons as the first kings of France and Germany, which at the time comprised the whole of the Carolingian Empire save Italy.</ref> en die godsdienstige, politieke, en kuns evolusie met oorsprong van 'n sentraal-geposisioneerde Francia het 'n definieerende indruk op die hele Wes-Europa gelaat.
==Lewe==
Daar word gemeen dat Karel die Grote op [[2 April]] 742 in Herstal naby [[Luik (stad)|Luik]], in [[België]] gebore is. Hy het in sy vader se villa in Jupille gaan woon toe hy omtrent sewe was. Daar bestaan 'n mate van onsekerheid oor beide sy geboorte datum en plek en ander datums wat voorgestel word is [[1 April]] 747 en 1 April 748. Baie geskiedskrywers gee sy geboorte plek as Jupille en ander stede wat al voorgestel is sluit Prüm, Düren, en Aachen in.
[[kategorie:Frankiese konings]]
[[ar:شارلمان]]
[[ast:Carlomagno]]
[[be-x-old:Карл Вялікі]]
[[bg:Карл Велики]]
[[br:Karl Veur]]
[[bs:Karlo Veliki]]
[[ca:Carlemany]]
[[co:Carulu Magnu]]
[[cs:Karel Veliký]]
[[cy:Siarlymaen]]
[[da:Karl den Store]]
[[de:Karl der Große]]
[[el:Καρλομάγνος]]
[[en:Charlemagne]]
[[eo:Karolo la Granda]]
[[es:Carlomagno]]
[[et:Karl Suur]]
[[eu:Carolus Handia]]
[[ext:Carlus el Grandi]]
[[fa:شارلمانی]]
[[fi:Kaarle Suuri]]
[[fr:Charlemagne]]
[[fy:Karel de Grutte]]
[[ga:Charlemagne]]
[[gd:Tearlach Mòr]]
[[gl:Carlomagno]]
[[he:קרל הגדול]]
[[hi:चार्लेमन]]
[[hr:Karlo Veliki]]
[[hu:Nagy Károly]]
[[id:Charlemagne]]
[[io:Karl la Granda]]
[[is:Karlamagnús]]
[[it:Carlo Magno]]
[[ja:カール大帝]]
[[ka:კარლოს დიდი]]
[[kaa:Karolus Magnus]]
[[ko:카롤루스 대제]]
[[ku:Charlemagne]]
[[la:Carolus Magnus]]
[[li:Karel de Groete]]
[[lt:Karolis Didysis]]
[[lv:Kārlis Lielais]]
[[ms:Charlemagne]]
[[nds:Karl de Grote]]
[[nl:Karel de Grote]]
[[nn:Karl den store]]
[[no:Karl den store]]
[[oc:Carlesmanhe]]
[[pl:Karol Wielki]]
[[pt:Carlos Magno]]
[[ro:Carol cel Mare]]
[[ru:Карл Великий]]
[[sa:चार्लेमन]]
[[scn:Carlu Magnu]]
[[sh:Karlo Veliki]]
[[simple:Charlemagne]]
[[sk:Karol Veľký]]
[[sl:Karel Veliki]]
[[sr:Карло Велики]]
[[sv:Karl den store]]
[[sw:Karolo Mkuu]]
[[th:ชาร์เลอมาญ]]
[[tr:Şarlman]]
[[uk:Карл І Великий]]
[[vec:Carlo Magno]]
[[vi:Charlemagne]]
[[vls:Karel den Grôotn]]
[[wa:Tchårlumagne]]
[[yi:קארל דער גרויסער]]
[[zh:查理大帝]]
| 