Klinker: Verskil tussen weergawes

{| class="messagebox" style="background: #FFFCE6;"

|-

|<center>Die akkuraatheid van hierdie artikel (of dele daarvan) word tans betwis. Sien gerus die [[Bespreking:{{PAGENAME}}|besprekingsbladsy]].<includeonly></includeonly></center>

|}<noinclude>[[Kategorie:Artikelstatussjablone]]

[[Diftong]]e is klinkers waar die vorm van die spraakkanaal tydens die uitspreek van die klank aangepas word. Dit staan in teenstelling met suiwer klinkers met 'n vaste spraakkanaalvorm en tong posisie.<ref name=Truax/>

 

{{Klinkers}}

Daniel Jones het die hoofklinkerstelsel ontwikkel om klinkers in terme van gemene eienskappe te beskryf. Die eienskappe wat deur Jones geïdentifiseer is is ''hoogte'' (vertikale dimensie), ''backness'' (horisontal dimensie) en ''rondheid'' (lipposisie). Hierdie parameters word in die skematiese IFA klinkerdiagram na regs aangetoon. Daar is geter ook ander klinkerkenmerke soos die velum posisie (nasaliteit), tipe ''vocal fold vibration (phonation)'', en tongwortel posisie.

 

 

Klinkerhoogte verwys na die vertikale posisie van die tong met betrekking tot óf die verhemelte óf die opening van die kakebeen. In '''hoë klinkers''', soos {{IFA|[i]}} en {{IFA|[u]}}, is die tong hoog in die mond geposisioneer terwyl die tong in '''lae klinkers''', soos {{IFA|[a]}} laag in die mond geleë is. In die Internasionale Fonetiese Alfabet (IFA) word daar eerder van onderskeidelik van '''geslote klinkers''' (vir hoë klinkers) en '''oop klinkers''' (vir lae klinkers) gepraat waar verwys word na die relatiewe mate waartoe die kakebeen oop of geslote is. Klinkerhoogte is egter 'n aksoestiese eienskap wat vandag nie in treme van tonghoogte of kakebeenoopheid beskryf word nie maar volgens die relatiewe frekwensie van die eerste [[formant]] (F1). Hoe hoër die F1-waarde, hoë laer (meer oop) die klinker; hoogte is dus omgekeerd eweredig aan F1.<ref>Volgens Peter Ladefoged is tradisionele uitspraak beskrywings soos hoogte en posisie nie geheel en al beverdeigend nie en as fonetici 'n klinker as hoog of laag beskryf, beskryf hulle inder waarheid 'n akoestiese waarde eerder as die werklike posisie van die tong. Ladefoged, Peter (2006) ''A Course in Phonetics (Fifth Edition)'', Boston, MA: Thomson Wadsworth, p. 189.</ref>

Die Internasionale Fonetiese Alfabet identifiseer sewe verskillende klinkerhoogtes:

 

 

Ware middel klinkers kan nie in enige taal van geslote-middel klinkers of oop-middel klinkers onderskei word nie en die letters {{IFA|[e ø ɤ o]}} word tipies vir geslote-middel of oop-middel klinkers gebruik.

In [[Engels]] word tussen al ses klinkerhoogtes onderskei, maar die hoogtes is interafhanklik met verskille in horisontale posisie en en baie daarvan is dele van [[diftong]]e. Dit blyk dat sommige variëteite van [[Duits]] vyf kontrasterende klinkerhoogtes het onafhanklik van lengte of enige ander parameters. Die [[Oostenryks-Beierse Duits|Beierse]] [[dialek]] van [[Amstetten (Württemberg)|Amstetten]] het dertien lang klinkers met vir hoogtes wat onderskei word (geslote, geslote-middel, middel, en naby-oop) almal onder die geronde en ongeronde voor en ongeronde agterklinkers, plus 'n oop sentrale klinker: {{IFA|/i e ɛ̝ æ̝/, /y ø œ̝ ɶ̝/, /u o ɔ̝ ɒ̝/, /a/}}. Andersins is die aantal onderskeibare klinkerhoogtes gewoonlik vier.

 

 

 

 

 

 

Daar is vyf gedekte klinkers: die /a/ van bal, die /e/ van bel, die /i/ van ril, die /o/ van bol en die /u/ van bul. Die gedekte klinkers word ook kort klinkers genoem, maar hierdie benaming kan verwarring veroorsaak omdat, byvoorbeeld, die /e/ van bel en de /o/ van bol ook verleng voorkom in onder andere ''blêr'' en ''môre''. Met die benaming ''gedekte klinkers'' word bedoel dat hierdie klinkers gevolg (''gedek'') word deur 'n medeklinker in dieselfde [[lettergreep]]. Die gedekte klinkers kom immers vrywel slegs in geslote lettergrepe voor; d.w.s. in lettergrepe wat eindig op 'n medeklinker: kar, bed, dik, bom, hul. In tussenwerpsels en affekties gelaaide woorde soos ''nè'', ''dè'', '' hittetè'' en ''gô'' staan 'n gedekte klinker in 'n oop lettergreep, asook in werkwoorde soos ''lê'' en ''hê'', en in klanknabootsende woorde soos ''kwê''.

 

|}

 

 

Die vier Afrikaanse neusklinkers:

{| align="center" border="0" cellspacing="6"

|-----

|-----

| gans || vent || hond || kuns

|}

 

Daar is sewe vrye klinkers: die /a:/ van ''raak'', die /e:/ van ''reep'', die /i/ van ''riet'', die /o:/ van ''rook'', die /y:/ van ''nuut'', die /ø:/ van ''reuk'' en die /u:/ van ''roer''. Die vrye klinkers word ook lang klinkers genoem, maar ook hierdie benaming kan tot verwarring lei omdat die verskil in lengte met die gedekte klinkers dikwels nie groot is nie en omdat die ''lang'' klinkers self nog verleng word voor die /r/. Vergelyk ''raak'' en ''raar'', ''boer'' en ''roer''. Met die benaming ''vrye klinkers'' word bedoeld dat hulle ''vryelik'' kan voorkom, d.w.s. dat hulle nie alleenlik in geslote lettergrepe soos ''boer'' en ''neus'' voorkom nie, maar ook in oop lettergrepe soos ''toe'' en ''na''.

 

|}

 

 

 

In die volgende tabel staan die enkelvoudige Afrikaanse klinkers, elk gevang in 'n lettergreep:

| hik

| hek

| hak

| hok

| vêr

| taak

| boor

| boer

Dit blyk dat nie alle tweeklanke met twee klinkerletters geskryf word nie en ook dat nie alle enkelvoudige klinkers met een of twee van dieselfde letters geskryf word nie (sien 'siek').

 

Die dertiende klinker is die [[schwa]], ook dowwe, toonlose of stom "e" genoem, soos ons hulle hoor in die tweede [[lettergreep]] van ''baie''. Die [[schwa]] is in Afrikaans ook toonhebbend, waar 'n mens 'n geslote "i" het: ''dit'', ''kil'' en ''sif''.

 

 

Die drie suiwer tweeklanke in Afrikaans is:<ref>Coetzee, Anna E. 1985. ''Afrikaanse Fonetiek''. Derde uitgawe. Pretoria: Academica.</ref>

|}

 

Voorts bevat Afrikaans sewe onegte tweeklanke. By onegte tweeklanke gaan dit nie om 'n vermenging maar om 'n kombinasie van klinkers. Die klinkers bly apart hoorbaar. Vyf kombinasies eindig op /ie/ of /j/ en twee op /oe/ of /u/.

 

''Nieu'' word net in op Nederlands gebaseerde topografiese name gevind: Nieu-Bethesda, Nieu-Seeland, ens.

 

 

'n Ander manier om klinkers te rangskik, is deur te stel dat daar enkelvoudige en saamgestelde klinkers bestaan. Enkelvoudige klinkers se klanke verander gedurende die uitspraak nie en hulle kan dus ewegoed kort of lank uitgespreek word; saamgestelde klinkers ([[tweeklank]]e) vorm gedurende die uitspraak een klankverloop.

|}

 

{{Verwysings}}

 

== Sien ook ==

 

[[als:Vokal]]

[[ro:Vocală]]

[[roa-rup:Vocalu]]

[[simple:Vowel]]

[[sk:Samohláska]]