|
'''Sterrekunde''' (ook '''Astronomie''', wat "die wette van die sterre" beteken) is 'n [[wetenskap]] wat die [[waarneming]] en [[verduideliking]] van gebeurtenisse buite die [[Aarde]] en die [[aarde se atmosfeer|atmosfeer]] behels. Die [[Kosmologie|oorsprong]], [[Ewolusie en vorming van die Heelal|ewolusie]], [[Astrofisika|fisiese]] en [[chemie|chemiese]] eienskappe van voorwerpe wat in die hemelruim waargeneem kan word, word bestudeer.
[[Beeld:moon.crater.arp.750pix.jpg|thumb|right|250px|Maanstudie: die groot krater is [[Daedalus (krater)|Daedalus]], deur die [[Apollo 11]] bemanning gefotografeer terwyl hulle om die [[Maan]] gewentel het in 1969. Naby die middel van die [[agterkant van die Maan]] geleë, die deursnee van die krater is ongeveer 92 kilometer.]]
Sterrekunde is een van die min wetenskappe waar [[amateur sterrekundiges|amateurs]] steeds 'n rol te speel het, veral met die ontdekking en monitering van [[verskynsels]] met 'n verbygaande aard. Sterrekunde moet nie met [[sterrewiggelary]] (astrologie) verwar word nie. [[Sterrewiggelary]] is 'n geloof dat daar 'n korrelasie bestaan tussen mense se doen en late en noodlot en die stand van die hemelliggame – al het die twee velde 'n gemeenskaplike oorsprong is hulle baie verskillend, sterrekundiges aanvaar die [[wetenskaplike metode]] en sterrewiggelaars (astroloë) nie.
==Vertakkinge van sterrekunde==
Toe sterrekunde nog in sy kinderskoene gestaan het, in die tyd van die [[antieke Griekeland|antieke Grieke]] en ander antieke beskawings het sterrekunde hoofsaaklik bestaan uit [[sterremeetkunde]], waar die posisies van sterre en plante in hemel gemeet is. Later met die werk van [[Johannes Kepler|Kepler]] en [[Isaac Newton|Newton]] is die weg gebaan vir [[hemelmeganika]], die wiskundige voorspelling van die bewegings van die hemelliggame onder invloed van swaartekrag en die voorwerpe in ons [[sonnestelsel]] in besonder. Baie van die pogings in bogenoemde twee velde is hoofsaaklik per hand gedoen maar word deesdae outomaties met rekenaars gedoen tot so 'n mate dat die twee vakgebiede nie meer as onafhanklik beskou kan word nie. Bewegings en liggings van voorwerpe kan nou maklik vasgestel word en die moderne sterrekunde bemoei homself meer met die pogings om ware fisiese aard van hemelliggame waar te neem en te verstaan.
Vanaf die begin van die 20ste eeu was die veld van professionele sterrekunde geneig om verdeel te word in [[waarnemende sterrekunde]] en [[teoretiese astrofisika]]. Alhoewel die meeste sterrekundiges elemente van beide in hulle navorsing gebruik, word verskillende vaardighede benodig en daarom is die meeste sterrekundiges geneig om in die een of die ander te spesialiseer.
Waarnemende sterrekunde is meestal gemoeid met die insameling en verwerking van data wat die bou en onderhoud van instrumente behels. Teoretiese astrofisika (fisiese sterrekunde) is hoofsaaklik gemoeid met die verklaring en verstaan van die implikasies van die verskillende modelle en behels werk met analitiese modelle op rekenaars.
Die studievelde kan ook verdeel word op twee ander maniere: volgens "onderwerp", gewoonlik na aanleiding van die gebied in die ruimte (bv. Sterrestelsel sterrekunde) of "probleme aangespreek" (soos stervorming of kosmologie); of volgens die manier waarop die inligting verkry word.
===Volgens onderwerp of probleem aangespreek===
[[Beeld:dust.devil.mars.arp.750pix.jpg|thumb|right|250px|Planetarêre sterrekunde, of Planetêre Wetenskap: 'n [[stofduiwel]] op [[Mars (planeet)|Mars]]. Deur die "[[Mars Global Surveyor]]" gefotografeer, die lang donker lyn word gevorm deur 'n bewegende draaikolk in die atmosfeer van Mars (soortgelyk aan 'n [[tornado]] op aarde). Die stofduiwel self (die swart kol) klim teen die wal van die krater uit. Die lyne aan die regterkant is sandduine op die vloer van die krater.]]
*[[Sterremeetkunde]]: Die studie van die ligging van hemelliggame en hulle verandering in posisie. Definiëer die koördinaatstelsel wat gebruik word en die [[bewegingsleer]] van voorwerpe in ons heelal.
*[[Astrofisika]] (Fisiese sterrekunde): die studie van die fisika van die heelal insluitende die fisiese eienskappe ([[ligsterkte]], [[digtheid]], [[temperatuur]], [[Chemie|chemiese samestelling]]) van sterrekundige voorwerpe.
*[[Kosmologie]]: die studie van die oorsprong van die heelal en sy ewolusie. Die studie van kosmologie is teoretiese astrofisika op groot skaal.
*[[Ewolusie en vorming van sterrestelsels]]: die studie van die vorming van die sterrestelsels en hul ewolusie daarna.
*[[Sterstelselkunde]]: die studie van die struktuur en onderdele van ons en ander sterrestelsels.
*[[Buitestelsel sterrekunde]]: die studie van hemelliggame
*[[Sterkunde]]: Die studie van sterre.
*[[Sterewolusie]]: die studie van die ewolusie van sterre vanaf hulle vorming tot hul einde as blote oorblyfsels; [[supernova|supernova's]], [[bruin dwerge]], of [[swartgat]]e.
*[[Stervorming]]: die studie van die toestande en prosesse wat lei tot die vorming van sterre binne in gaswolke.
*[[Planetêre Wetenskappe]]: die studie van die [[planeet|planete]] van die [[sonnestelsel]].
*[[Astrobiologie]]: die studie van die oorsprong en ewolusie van biologiese stelsels in die heelal.
Daar bestaan ook ander dissiplines wat as vertakkinge van sterrekunde beskou kan word.
* [[Sterrekundige Argeologie]]
*[[Astrochemie]]
Sien [[lys van sterrekundige onderwerpe]] vir 'n deegliker lys van sterrekunde verwante bladsye.
===Volgens die maniere waarop inligting verkry word===
In sterrekunde word [[inligting]] hoofsaaklik verkry deur die bespeuring en analise van [[elektromagnetiese straling]], [[foton|fotone]], [[kosmiese straling]], [[neutrino|neutrinos]], [[meteoor|meteore]] en dalk in die toekoms [[swaartekrag golf|swaartekraggolwe]] (sien [[LIGO]] en [[LISA (sterrekunde)|LISA]]).
'n Tradisionele verdeling van sterrekunde deur die deel van die [[elektromagnetiese spektrum]] wat waargeneem word:
*[[Optiese sterrekunde]] beskryf die tegnieke wat gebruik word om [[lig]] te bespeur en te analiseer in en rondom die [[golflengte]]s wat waarneembaar is met die [[oog]] (omtrent 400-800 nm). Die mees gebruikte apparaat is die [[teleskoop]] met [[elektroniese kamera]]s en [[spektrograaf|spektrograwe]].
*[[Infrarooi sterrekunde]] is gemoeid met die bespeuring van infrarooi straling (Golflengtes korter as die van rooi lig). Die mees algemene apparaat is die [[teleskoop]] maar met 'n instrument wat geoptimiseer is vir infrarooi. [[Ruimteteleskoop|Ruimteteleskope]] word ook gebruik om die steuring (elektromagnetiese interferensie) van die atmosfeer uit te skakel.
*[[Radio sterrekunde]] gebruik heeltemal ander instrumenttipes om [[straling]] op te spoor. Golflengtes hier kan wissel van [[millimeter|mm]] tot [[centimeter|cm]]. Die ontvangers is soortgelyk aan die wat gebruik word vir [[radio]] uitsendings (wat straling van dieselfde golflengtes gebruik) Sien ook [[Radioteleskoop]].
*[[Hoë-energie sterrekunde]]: Die studie van sterrekundigie voorwerpe wat hoë-energie elektromagnetiese golwe vrystel. Dit sluit [[X-strale]], [[gammastrale]], [[Ultraviolet strale|UV-strale]], [[neutrino]]s en [[kosmiese straling]] in.
[[Beeld:grav.lens1.arp.750pix.jpg|thumb|right|250px|Buitestelsel sterrekunde: [[swaartekraglens]].
Hierdie beeld wys verskeie blou, lusvormige voorwerpe wat veelvuldige beelde van dieselfde sterrestelsel is. Hulle is gedupliseer deur die swaartekraglens effek van die tros geel sterrestelsels naby die foto se middel. Die lens word geskep deur die tros se swaartekragveld wat die lig buig en sodoende die beeld van 'n voorwerp op 'n verdere afstand te vergroot en verwring.]]
Optiese en radio sterrekunde kan gedoen word met grond-gebaseerde [[sterrewag|sterrewagte]], omdat die [[Aarde se atmosfeer|atmosfeer]] deurskynend is vir daardie golflengtes. Infrarooi lig word sterk geabsorbeer deur [[waterdamp]], dus moet infrarooi sterrewagte geleë waas op hoë en droeë plekke of in die ruimte.
Die atmosfeer is ondeurskynend vir [[X-strale]], [[gammastrale]] en [[Ultraviolet strale|UV-strale]] en behalwe vir 'n paar golflengte "vensters" ook vir [[infrarooi strale]] dus moet waarnemings gedoen word vanaf [[ballon]]ne of [[ruimte sterrewag]]te.
==Kort geskiedenis==
In die vroeë geskiedenis het sterrekunde slegs die waarnemings en voorspellings behels, van die bewegings van hemelligame wat met die blote oog waargeneem kon word. Die [[Rigveda]] verwys na die 27 [[sterrebeeld]]e wat met die beweging van die son geassosieer word en ook die 12 [[diereriem|diereriemverdeling]] van die naghemel. Die [[Helleense beskawing|antieke Grieke]] het belangrike bydraes gemaak tot sterrekunde, onder andere die definisie van die [[skynbare helderheid|helderheid]]stelsel. Die [[Bybel]] bevat 'n aantal stellings oor die posisie van die aarde in die heelal en die aard van die sterre en planete, waarvan die meeste eerder digterlik as letterlik is; sien [[Bybelse kosmologie]]. In [[500|500 vC]], het [[Aryabhata]] 'n wiskundige stelsel voorgestel waar die aarde om sy eie as draai en die beweging van die planete relatief tot die son oorweeg het.
Sterrekunde het gestagneer tydens die [[Middeleeue|middeleeuse]] [[Europa]], maar het in die [[Arabier|Arabiese]] wêreld gefloreer. Laat in die [[9de eeu]] het die islamietiese sterrekundige [[al-Farghani]] (Abu'l-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir al-Farghani) uitvoering geskryf oor die beweging van die hemelliggame. Sy werk is in die [[12de eeu]] na Latyn vertaal. Laat in die [[10de eeu]] is 'n baie groot [[sterrewag]] naby [[Teheran]] in [[Iran]] deur die sterrekundige al-Khujandi gebou wat onder andere 'n paar [[middaglyn]]-oorgange van die son waargeneem het en daaruit die skuinsheid van die aarde se [[wentelvlak]] (ekliptiek) ten opsigte van die [[hemelekwator]] bereken het. In Persië het [[Omar Khayyam]] (Ghiyath al-Din Abu'l-Fath Umar ibn Ibrahim al-Nisaburi al-Khayyami) vele tabelle opgestel en 'n verandering van die [[kalender]] opgestel wat meer akkuraat was as die [[Juliaanse kalender]] en byna so akkuraat soos die [[Gregoriaanse kalender]] was.
Tydens die [[Renaissance]] het [[Kopernikus]] 'n [[heliosentriese model]] van die [[sonnestelsel]] voorgestel. Sy werk is deur [[Galileo Galilei]] en [[Johannes Kepler]] uitgebrei, reggestel en verdedig. Galileo het teleskope begin gebruik om sy waarnemings te verbeter. Kepler was die eerste om 'n stelsel te ontwikkel wat die bewegings van die planete om die Son as middelpunt in korrekte besonderhede beskryf het.
Kepler was egter nie suksesvol met die ontwikkeling van die toerieë vir die wette wat hy neergeskryf het nie. [[Sir Isaac Newton|Newton]] se uitvinding van [[hemelligaam dinamika]] en sy [[swaartekrag|swaartekragwet]] was finaal in staat om die bewegings van die [[planeet|planete]] te verduidelik. Die refleksie teleskoop is toe ook ontdek wat waarnemings nog verder verbeter het.
Dit is bevind dat sterre vêr afgeleë voorwerpe was. Met die ontdekking van [[spektroskopie]] is dit bewys dat die sterre soortgelyk aan ons eie son was, maar met 'n wye reeks van [[temperatuur|temperature]], [[massa]]s en groottes. Die bestaan van ons [[sterrestelsel]], die [[Melkweg]], as 'n aparte groep sterre is eers in die 20ste eeu, saam met die bestaan van ander "eksterne" sterrestelsels bewys. Die [[uitsetting van die heelal]] soos waargeneem deur die oënskynlike wegwaartse beweging van die meeste sterrestelsels is ook ontdek. [[Kosmologie]] het reuse vooruitgang gemaak in die 20ste eeu met die [[grootknalteorie]] model wat sterk ondersteun word deur bewyse verskaf deur sterrekunde en fisika, soos byvoorbeeld die [[kosmiese mikrogolf agtergrondstraling]], [[Hubble se wet]] en [[grootknal kernsintese|kosmologiese oorvloed van die elemente]].
'''Vir 'n meer gedetaïlleerde geskiedenis van sterrekunde, sien [[geskiedenis van sterrekunde]].'''
[[Beeld:ant.nebula.arp.600pix.jpg|thumb|right|250px|Sterkunde, Sterewolusie: Die [[Mz3|Mier planetêre newel]]. Die uitstorting van gas vanaf die sterwende ster in die middel laat simmetriese patrone anders as die chaotiese patrone wat verwag sou word van 'n gewone ontploffing.]]
==Kronologiese lyste==
* [[Kronologie van kunsmatige satelliete en onbemande verkenningsvaartuie|kunsmatige satelliete en onbemande verkenningsvaartuie]]
* [[Kronologie van sterrekundige kaarte, kataloguste, en opmetings|sterrekundige kaarte, kataloguste, en opmetings]]
* [[Kronologie van swartgat fisika|swartgat fisika]]
* [[Kronologie van kosmologie|kosmologie]]
* [[Kronologie van sterrestelsel, sterrestelsel trosse en grootskaalse strukture|Kronologie van sterrestelsel, sterrestelsel trosse en grootskaalse strukture]]
* [[Kronologie van natuurlike satelliete|natuurlike satelliete]]
<!--daar is nog ander lyste op die engelse wiki plaas hier as jy hulle opstel -->
== Sien ook ==
* '''[[Lys van sterrekundige onderwerpe]]'''
* [[Sterrekundige|Sterrekundiges en Astrofisici]]
* [[Ruimtewetenskap]]
* [[Sterrekundige benamingskonvensies]]
* [[Sterrekundige simbole]]
* [[Sterrekundige voorwerpe]]
* [[Siklusse#Sterrekundige siklusse|Sterrekundige siklusse]]
* [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]]
* [[Amerikaanse Sterrekundige Vereniging]]
* [[Royal Astronomical Society]]
* [[Suidelike Europese Sterrewag]]
{{wikt|sterrekunde}}
==Sterrekundige Gereedskap==
* [[Teleskoop]]
* [[Rekenaars]]
* [[Sakrekenaar]]
* [[Sterrewag]]
* [[Ruimte sterrewag]]
* [[Hubble teleskoop]]
==Eksterne skakels==
<!-- {{book}} oorweeg sjabloon later -->
===Organisasies===
*[http://www.aavso.org/ American Association of Variable Star Observers]
*[http://www.aas.org/ American Astronomical Society]
*[http://www.astrosociety.org/ Astronomical Society of the Pacific]
*'''[http://www.saao.ac.za/assa/ Astronomical Society of Southern Africa]'''
*[http://ciclops.lpl.arizona.edu/ Cassini Imaging Laboratory] – Verstommende beelde van die planete geneem deur die Cassini ruimte-verkenningsvaartuig.
*[http://www.astro.cz/ Czech Astronomical Society]
*[http://www.drastronomy.com/ Durham Region Astronomical Association]
*[http://www.eso.org/ European Southern Observatory]
*[http://www.hawastsoc.org/ Hawaiian Astronomical Society]
*[http://www.hia-iha.nrc-cnrc.gc.ca/ Herzberg Institute of Astrophysics]
*[http://www.noao.edu/ National Optical Astronomy Observatories]
*[http://www.nyaa-starfest.com/ North York Astronomical Association]
*[http://open-site.org/Science/Astronomy/ Open Encyclopedia Project] - Sterrekundige Afdeling.
*[http://www.rasc.ca/ Royal Astronomical Society of Canada]
*[http://www.ras.org.uk/ Royal Astronomical Society (UK)]
*[http://www.rasnz.org.nz/ Royal Astronomical Society of New Zealand]
*[http://www.slasonline.org/ Saint Louis Astronomical Society]
*[http://www.popastro.com/ Society for Popular Astronomy (UK)]
*[http://www.iayc.org/ International Astronomy Youth Camp (IAYC)]
===Verwysings: Formules en konstantes===
* [http://www.jqjacobs.net/astro/astrofor.html Sterrekundige Formules]
* [http://www.jqjacobs.net/astro/astro.html Indeks van sterrekundige konstantes]
* [http://ads.harvard.edu/books/hsaa/ Zombeck se ''Handbook of Space Astronomy and Astrophysics'']
===Ander Eksterne Skakels===
* [http://www.spacewallpapers.net Sterrekundige fotos vir gebruik as rekenaar agtergrond]
* [http://www.absoluteastronomy.com Sterrekundige feite en inligting]
* [http://www.facts-and-figures.org/html/astronomy.php Sterrekundige feite vir opvoeders]
* [http://xxx.lanl.gov/ Die Los Alamos Astrofisika Databasis]
* [http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ Sterrekundige foto van die dag]
* [http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/ Bruce Medaljewenners (jaarlikse sterrekundige toekenning sedert 1898)]
* [http://physics.unr.edu/grad/welser/astro/arab.html Islamieties en Arabiese Sterrekunde]
* [http://www.site.uottawa.ca:4321/astronomy/index.html Universiteit van Ottawa se Sterrekunde Stoor van Kennis]
* [http://www.auroresboreales.com Meer oor die noorderligte]
[[Category:Sterrekunde]]
[[am:ሥነ ፈለክ]]
[[an:Astronomía]]
[[ar:فلك]]
[[ast:Astronomía]]
[[bg:Астрономия]]
[[bn:জ্যোতির্বিদ্যা]]
[[br:Astronomi]]
[[bs:Astronomija]]
[[ca:Astronomia]]
[[co:Astronomia]]
[[cs:Astronomie]]
[[csb:Astronomijô]]
[[cv:Астрономи]]
[[cy:Seryddiaeth]]
[[da:Astronomi]]
[[de:Astronomie]]
[[el:Αστρονομία]]
[[en:Astronomy]]
[[eo:Astronomio]]
[[es:Astronomía]]
[[et:Astronoomia]]
[[eu:Astronomia]]
[[fa:ستارهشناسی]]
[[fi:Tähtitiede]]
[[fr:Astronomie]]
[[fy:Stjerrekunde]]
[[ga:Réalteolaíocht]]
[[gl:Astronomía]]
[[gu:ખગોળશાસ્ત્ર]]
[[he:אסטרונומיה]]
[[hi:खगोल शास्त्र]]
[[hr:Astronomija]]
[[ht:Astwonomi]]
[[hu:Csillagászat]]
[[ia:Astronomia]]
[[id:Astronomi dan Astrofisika]]
[[ie:Astronomie]]
[[io:Astronomio]]
[[is:Stjörnufræði]]
[[it:Astronomia]]
[[iu:ᓯᓚᓯᐅᕐᓂᖅ]]
[[ja:天文学]]
[[jv:Astronomi]]
[[ka:ასტრონომია]]
[[ko:천문학]]
[[ku:Astronomî]]
[[kw:Astronymyl]]
[[la:Astronomia]]
[[lad:Astronomiya]]
[[lb:Astronomie]]
[[li:Sjtarrekónde]]
[[lt:Astronomija]]
[[lv:Astronomija]]
[[mo:Астрономие ши астрофизикэ]]
[[ms:Astronomi]]
[[mt:Astronomija]]
[[nap:Astronomia]]
[[nds:Astronomie]]
[[ne:ज्योतिष]]
[[nl:Astronomie]]
[[nn:Astronomi]]
[[no:Astronomi]]
[[oc:Astronomia]]
[[pa:ਤਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ]]
[[pam:Astronomia]]
[[pl:Astronomia]]
[[pt:Astronomia]]
[[rm:Astronomia]]
[[ro:Astronomie]]
[[ru:Астрономия]]
[[scn:Astronumìa]]
[[sco:Astronomie]]
[[simple:Astronomy]]
[[sk:Astronómia]]
[[sl:Astronomija]]
[[sq:Astronomia]]
[[sr:Астрономија]]
[[su:Astronomi]]
[[sv:Astronomi]]
[[ta:வானியல்]]
[[th:ดาราศาสตร์]]
[[tl:Astronomiya]]
[[tr:Gökbilim]]
[[uk:Астрономія]]
[[vi:Thiên văn học]]
[[vo:Stelav]]
[[war:Astronomiya]]
[[zh:天文学]]
| 