Gallië: Verskil tussen weergawes

[[Beeld:Map_Gallia_Tribes_Towns.png|thumb|250px|right|Gallië in die tydperk van Caesar (58 v.C.), verdeel in die provinsies [[Gallia Belgica]], [[Gallia Celtica]], [[Gallia Aquitania|Aquitania]], [[Gallia Narbonensis]] (destyds 'n Romeinse provinsie) en [[Gallia cisalpina]]]]
Die term '''Gallië''' ([[Latyn|Latyns]]: ''Gallia'') verwys na die geografiese gebied tussen die [[Ryn]] in die ooste, die [[Alpe]] en die [[Middellandse See]] in die suide, die [[Pireneë]] en die [[Atlantiese Oseaan]] in die weste en noorde, wat sedert die 7de en 6de eeu v.C. deur [[Kelte]] (Latyns: ''Galli'') bewoon is. Die sowat sestig Galliese stamme in hierdie gebied, wat ongeveer die huidige [[Frankryk]], [[België]], westelike [[Switserland]] en Noord-[[Italië]] beslaan, moet eerder as 'n kulturele en waarskynlik ook ekonomiese eenheid beskou word. Voor die Romeinse verowering is hulle nooit in een ryk verenig nie.

Die Romeine rekenhet ook die Noord-Italiaanse Po-vlakte met sy Keltiese bevolking by Gallië gereken en noemdaarna ditas ''[[Gallia Cisalpina]]'' (of Cisalpynse Gallië) verwys. Die huidige gebruik beperk Gallië meesal op die Romeinse ''Gallia transalpina'' (of Transalpynse Gallië), die Galliese gebiede oorkant die Alpe.

Argeologiese opgrawings staak die teorie dat die Galliese gebiede van die huidige Frankryk reeds voor die aankoms van die eerste Keltiese setlaars deur 'n aantal verskillende volkere bewoon is. SedertDie immigrasie van Keltiese stamme het tussen [[700 v.C.|700]] toten [[600 v.C.]] neembegin. dieHierdie immigrasiesetlaars van Keltiese stamme 'n aanvang. Hulle praathet 'n aantal [[Kelties|Gallies-Keltiese dialekte]] gepraat. Die nie-Keltiese bevolking, veral die Iberiërs noord van die Pireneë en die [[Liguriërs]] in die kusgebiede van die Middellandse See wordis aanvanklik nie deur die vestiging van Keltiese stamme geraak nie en blykon hulle onafhanklikheid handhaaf.

Teen die jaar [[600 v.C.]] stighet Griekse setlaars uit Ionië naby die monding van die [[Rhône]] die kolonie Massilia (die huidige [[Marseille]]), gestig wat mettertyd 'n groot kulturele en ekonomiese invloed op sy omgewing begin uitoefen het.

Die gebied van die Po-vlakte, wat deur die Gallies-Keltiese stamme van die Cenomane, Insubriërs en Boiërs bewoon is, komhet omtrent [[200 v.C.]] onder Romeinse heerskappy gekom en wordis onderas die naamprovinsie Gallia cisalpina 'n provinsie vanby die [[Romeinse Ryk]] ingelyf.

SedertVanaf [[125 v.C.]] beginhet die Romeine met die verowering van die kusgebiede langs die Middellandse See en die Rhônevallei begin. Die stad Aquae Sextiae (die huidige [[Aix-en-Provence]]) wordis in [[122 v.C.]] as 'n Romeinse kolonie gestig. Een jaar later wordis die suidoostelike Gallië as 'n provinsie onder die naam [[Gallia Narbonensis]] by die Romeinse Ryk ingelyf. Narbo (die huidige Narbonne) ontstaanhet in [[118 v.C.]] as sy administratiewe sentrum ontstaan.

Die inval van die Kimbers en Teutone in Suid-Gallië en Noord-Italië blykis in die jaar 113 v.C. blykbaar as 'n ernstige bedreiging vir Rome te weesbeskou. Die twee Germaanse volkere is moontlik deur 'n springvloed in hul [[Skandinawië|Skandinawiese]] tuisland (vermoedelik die huidige Jutland in [[Denemarke]]) gedwing om na ander geweste te verhuis. Later sluithet ook ander Germaanse stamme by hulle trek aanaangesluit. Die Germane verslaanhet verskeie kere groot Romeinse leërs verslaan, onder meer naby Noreia in die huidige [[Oostenryk]] en in 105 v.C. naby Arausio (die huidige Orange) in Suid-Gallië. Twee Romeinse leërs slaaghet in die jaar [[105 v.C.]] daarin geslaag om die twee Germaanse stamme na die Rhône terug te dryf. Die Romeinse veldheer Gaius Marius verslaan die Teutonehet in [[102 v.C.]] naby Aquae Sextiae 'n oorwinning oor die Teutone behaal en een jaar later ook die Kimbers naby Vercellae in Noord-Italië verslaan. Die oorlewende vroue pleeghet in diehul laers saam met hulle kinders selfmoord gepleeg om nie die Romeinse slawerny te moet verduur nie.

Historiese Romeinse berigte wat die getalle van die Germaanse stamme van die Kimbers en Teutone op meer as 300 000 beraam het, iswas vermoedelik oordrewe. Danksy hulle vreemde en skrikwekkende voorkoms, byvoorbeeld hulle blonde hare en blou oë, en hulle barbaarse godsdiens, waarin vroulike priesters met grys hare en wit tabberds 'n groot speelgespeel het (hulle gebruikhet volgens oorlewerings die ingewande van menslike slagoffers, veral oorlogsgevangenes, gebruik om die toekoms te voorspel), leihet die nuus van hulle invalle tot groot paniek in Rome gelei.

Die herinnering aan hierdie barbaarse krygers uit die onbekende noordelike geweste blyhet in Rome dekades lank lewendig gebly. Met sy slim verwysings na hierdie moontlike gevaar uit die noorde regverdighet Julius Caesar later op 'n hoogs geskikte manier sy veldtog teen die Keltiese stamme geregverdig.

In die tydperk tussen [[58 v.C.|58]] en [[51 v.C.]] verowerhet Gaius Julius Caesar die res van Gallië verower en beskryf die veldtog in sy beroemde boek ''De bello Gallico'' uitvoerige persoonlike waarnemings en kommentaar rondom dié veldtog neergeskryf. Die gemeenskaplike opstand onder die leiding van die Galliese hoof Vercingetorix in 52 v.C. iswas die laaste vergeefse poging van die inheemse stamme om die Romeine uit Gallië te verdryf. Met sy oorwinning naby [[Slag van Alesië|Alesië]] in dieselfde jaar slaaghet Caesar daarin geslaag om alle verset teen die Romeine plat te vee.

As deel van die Romanisering van die nuwe provinsies wordis die Romeinse administratiewe en regstelsel ook in Gallië ingevoer, met Latyn as [[amptelike taal]]. As Vulgêrlatyn vormhet die taal van die Romeine ook die basis vir die ontwikkeling van die moderne [[Franse taal]] gevorm. Ondanks hulle nederlaag ervaarhet baie Galliërs die Romeinse heerskappy, wat ook die gesofistikeerde Mediterreense leefwyse na hulle geweste bringgebring het, as 'n verbetering van hulle lewensomstandighede ervaar. Geen ander Barbaarse volk pashet in die antieke tydperk beter by die Romeinse kultuur aanaangepas as die Galliërs nie.

Daarnaas maakhet die Romeine ook 'n einde aan die voortgesette stamgevegte, gemaak en Gallië geleidelik ontwikkel tot een van die welvarenstewelvarendste gebiede in die Romeinse Ryk ontwikkel. Die ''Provincia'' (die huidige [[Provence]]) wordhet danksy 'n golf van Romeinse immigrante, veral veterane van die Romeinse leër, een van die mees geromaniseerde gebiede geword, wat ook vandag oor die rykste Romeinse erfenis in Frankryk beskik, met die antieke Nemausus (die huidige Nîmes) en [[Arles]] as sentrums van die Romeinse boukuns.

Die inwoners van diedié Galliese provinsie komhet sedert [[50 v.C.]] (volgens ander bronne sedert [[69 n.C.]]) in aanmerking gekom vir Romeinse burgerskap, mits hulle aan bepaalde voorwaardes kon voldoen. Beheersing van die Latynse taal iswas gewoonlik 'n voorvereiste vir die verlening van die ''ius Latinum'', wat byna dieselfde burgerregte behels het as die burgerskap van die stad Rome. Die beleid om die Romanisering op 'n vrywillige manier te bevorder, blykhet in die geval van Gallië geblyk om hoogs suksesvol te wees. Onder die heerskappy van keiser Claudius is byvoorbeeld die stamhoofde van die Aedui as lede van die Romeinse senaat aanvaar. Gallië blyhet tot by die verval van die Romeinse Ryk in die 5de eeu 'n belangrike steunpilaar van die Romeinse heerskappy in Wes-Europa gevorm en speelná die Germaanse verowering van groot dele van die Wes-Romeinse Ryk 'n grootbeduidende rol by die bewaring van die Romeins-Christelike kultuur gespeel.

Die kerstening van Gallië neemhet teen die einde van die [[2de eeu]] 'n aanvang geneem. Die opgradering van baie versterkings omtrent die jaar [[300]] verwys reeds na die bedreiging deur Germaanse stamme. Die Romeinse keisers beklemtoonhet egter die belangrikheid van die Galliese provinsies enbeklemtoon maaken van Lutetia, die huidige [[Parys]], 'n keiserlike residensie gemaak.

Die volksverhuising, wat teen die einde van die [[4de eeu]] begin het, maakhet 'n einde aan Gallië se vreedsame ontwikkeling en welvaart as 'n deel van die Romeinse Ryk gemaak. Germaanse stamme ([[Vandale]], [[Alemanne]], Wes-Gote, Boergondiërs en [[Franke]] valhet in Gallië iningeval. Ná die jaar [[410]] komhet groot dele van Armorica en Sentraal-Gallië onder die heerskappy van opstandelinge gekom, die sogenaamde ''Bacaudae'', en plaaslike barbaarse heersers.

Gedurende die [[5de eeu]] vestighet die Franke, Boergondiërs en Wes-Gote hulle heerskappy oor groot Galliese gebiede gevestig, aanvanklik as Romeinse bondgenote, later as selfstandige heersers. Die vestiging van barbaarse setlaars in Gallië, veral in die gebied van die provinsie Aquitania secunda, vindhet ingevolge die ''ius hospitalitatis'' ("Reg van Gasvryheid") plaas,plaasgevind wat die verdeling van land tussen die Romeinse landeienaars en die Germaanse "gaste" gereël het.

Die Gallies-Romeinse adel en veral die kerk slaaghet 'n tyd lank daarin geslaag om die Romeinse kultuur te bewaar, met [[Gregorius van Tours]] en [[Sidonius Apollinaris]] as die invloedrykste van die Gallies-Romeinse persoonlikhede in hierdie oorgangstydperk. 'n Aantal briewe, wat Sidonius Apollinaris tydens die tweede helfte van die 5de eeu geskryf het, ishet bewaar gebly en getuig van die gereelde onderlinge kontak tussen lede van die Gallies-Romeinse adel. Mense soos Pontius Leontius, 'n adellike burger uit die gebied van Burdigala (Bordeaux), handhaafhet op hulle landgoedere en in hulle villas steeds die tradisionele Romeinse leefwyse gehandhaaf. Sidonius se versterkte landgoed, wat hy ''burgus'' ("burg") genoem het, iswas 'n tipiese voorbeeld van hierdie soort Christelik-Galliese argitektuur, met kenmerkende torings, mure, kolonnades met Christelike muurskilderye, magasyne en 'n kapel.

Ook die Frankiese en Wes-Gotiese koninkryke sluithet by die Romeinse tradisies aanaangesluit. Nogtans stelhet mense met die ondergang van die Romeinse keiserlike hof min belang in 'n klassieke opleiding, gestel wat vroeër 'n voorvereiste vir 'n loopbaan as beampte was. Die onderwysinstellings, wat in die Romeinse tyd onder meer deur die stedelike administrasies aangebied is, is gesluit, en slegs die kerk verskafhet in hierdie tydperk nog 'n basiese opleiding verskaf. Uiteindelik beginhet in die laat antieke tydperk die onvermydelike agteruitgang van die Gallies-Romeinse kultuur begin, en met die middel van die [[6de eeu]] neemhet die vroeë middeleeuse tydperk 'n aanvang geneem.

Die gebiede noord van die ou Provincia Narbonensis, wat deur Caesar verower is, wordis in drie administratiewe gebiede verdeel: Aquitania in die suidweste; Lugdunensis met die Sentraal-Galliese gebiede tussen die Loire en die Seine en die huidige [[Bretagne]]; en Belgica in die noorde. Lugdunum (die huidige [[Lyon]]) dienhet as 'n soort federale hoofstad gedien en ishet ook die setel van die Galliese munt, gehuisves wat in die keisertydperk goue geldstukke van eersterangse gehalte muntgeslaan het.

Gallia Narbonensis as die oudste Galliese provinsie oorkant die Alpe verskilhet in baie opsigte van die drie ander gebiede verskil. Gaius Julius Caesar bevorderhet die stigting van 'n aantal Romeinse stede saam met die Romeinse volksplanting in hierdie suidoostelike gewes bevorder. Die Italiese stelsel van stedelike gemeenskappe vervanghet hier gou die ou kantonale stelsel van die Kelte vervang. Die huidige Franse plekname weerspieël nog steeds die unieke karakter van Narbonensis. Terwyl die plekname hier die ou name van die plaaslike stamme verdring het en name soos ''Arlete'' (die huidige [[Arles]]) en ''Vienna'' (die huidige Vienne) bewaar is, raakhet die plekname in die noorde in vergetelheid geraak en wordis uiteindelik deur die name van die plaaslike stamme vervang: ''Lutetia Parisiorum'' ("Lutetia van die Parysers") staan dus vandag nie as *''Lutèce'' bekend nie, maar as ''Paris'' (Parys).

Die Galliese stede iswas die belangrikste smeltkroes van die Gallies-Romeinse maatskappy, en vanvanuit hierhierdie beginsentrums het die Romanisering en die gebruik van die Latynse taal ook geleidelik na die plattelandse gebiede begin uitbrei. Die Romeine tashet nie die oorheersende rol van die landelike Galliese adel aan,aangetas nie wat as een van die mees betroubare bondgenote by die vestiging van die Romeinse heerskappy blykbeskou te weesis. Adellike seuns wordis in die Latynse skole van die stede opgelei en komhet sodoende in noue aanraking met die Mediterreense kultuur en leefwyse gekom.

Op godsdienstige gebied kankon daar - in teenstelling met die Romeinse praktyk in ander geweste - geen sprake van verdraagsaamheid teenoor die Keltiese tradisies wees nie. Alhoewel die Keltiese godsdiens aanvanklik nog geduld wordis, veranderhet die Romeinse beleid onder die heerskappy van keiser Claudius drasties verander. DanksyVanweë hulle oorheersende stelling in die Keltiese maatskappy wordis die Galliese priestersklas, die [[Druïdisme|Druïdes]], as 'n moontlike bedreiging vir Rome beskou en gevolglik genadeloos uitgeroei.

Daarenteen is die aanbidding van plaaslike Keltiese godhede soms bevorder, en keiser Augustus righet selfs 'n altaar vir 'n aantal Galliese godhede opopgerig. Tegelykertyd wordis die vergoddeliking van Rome en sy heersers ingevoer om sodoende die Romeinse heerskappy te vestig. Veral in die stedelike gebiede van Gallië bevorderhet die Romeinse owerhede die aanbidding van die Romeinse godhede en keisers bevorder. Ook hier iswas dit veral die adellike Galliërs wat die voortou neemgeneem het by die aanvaarding van die nuwe godsdiens.

Die bevolking van Gallië ontwikkelhet geleidelik 'n gemengde Gallies-Romeinse kultuur, ontwikkel waarin die Romeinse elemente weliswaar oorheers het, maar geleidelik begin afneem het in die ver afgeleë geweste van Noord- en Wes-Gallië, waar baie van die Keltiese tradisies steeds bewaar is.

Gallië bestaanhet in demografiese en ekonomiese opsig rofweg uit drie heeltemaalheeltemal verskillende gebiede bestaan:

* die verstedelikte suide van Gallia Narbonensis, wat al vroeg met die Griekse en Romeinse beskawing in aanraking komgekom en oor hoogs ontwikkelde sentrums soos Massilia (Marseille) en Antipolis ([[Antibes]]) beskik het;

* die gebiede van Sentraal-Gallië, wat as ''Gallia comata'' (letterlik die "langharige", dit wil sê barbaarse Gallië) bekend staangestaan het en uiters geskik iswas vir grootskaalse landbou, maar in plaas van groot stede eerder deur sogenaamde ''villae'', ekonomies outarke landgoedere, gekenmerk is; en

* die militêre sone teen die Ryn, wat oor 'n groter Romeinse bevolking van veral voormalige soldate beskik het en sodoende sterk geromaniseer is.

Danksy die ''Pax Romana'', die Romeinse vrede, beginhet met die Romeinse heerskappy 'n ongestoorde ekonomiese opbloei van die Galliese stede en hulle onmiddellike omgewing begin. Plaaslike nywerhede soos die tekstiel-, [[glas|glas-]] en keramiekvervaardiging iswas hoogs ontwikkeld en voerhet hulle produkte na ander gebiede van die Romeinse Ryk en na Germanië uit,uitgevoer waar hulle die plaaslike markte vinnig begin oorheers het.

In Gallië wordis onder meer die wynbou en veeteelt bevorder, en Galliese uitvoere van landbouprodukte sluithet onder meer ganse, ham en [[kaas]] iningesluit. Die landbou trekhet voordeel uit die toepassing van nuwe tegnologie en kundigheid getrek, onder meer op die gebied van hidrotegnologie (waterkrag). Veral in die groot vlaktes van Noord-Gallië is eenvoudige, maar doeltreffende landboumasjiene ontwikkel. Volgens argeologiese navorsing wordwas hierdie gebied deur 'n buitengewoon groot [[bevolkingsdigtheid]] gekenmerk.

In hoeverre die uitbou van die infrastruktuur, veral die Romeinse grootpaaie dwarsdeur die land, 'n rol by die ontwikkeling van die Galliese ekonomie gespeel het, blyhet aanvanklik onder geskiedkundiges hoogs omstrede gebly. In sy grondleggende publikasie oor die antieke ekonomie¹ beweerhet die Amerikaanse navorser Moses I. Finley beweer dat die Romeinse straatbou veral uit militêre en politieke oorwegings bevorder is en nie om ekonomiese redes nie. Desondanks het onlangse navorsing oor die Romeinse vervoerstelsel die stelling gesteun dat die plaaslike ekonomieë wél voordeel uit die landpaaie getrek het en nie beperk was optot die waterweë nie, soos deur Finley aangedui is.

Die Galliese kar- en wamakery byvoorbeeld was hoogs ontwikkeld, en selfs die Latynse woord ''carrus'' is oorspronklik uit die Gallies-Keltiese taal ontleen. Die Galliërs het die tegnologie van hulle waens voortdurend verbeter, en Romeinse reliëfs dui aan dat daar wél grootskaalse vervoer op die Romeinse paaie plaasgevind het. Lugdunum, wat aanvanklik net as 'n klein Galliese dorpie bestaan het, is 'n belangrike voorbeeld vir die snelle ekonomiese vooruitgang in Gallië. Dit ontwikkelhet tot 'n administratiewe sentrum ontwikkel en danksy sy handelmaatskappye, wat graan, hout, wyn en olie net soos plaaslik vervaardigde verbruiksgoedere na ander dele van die land, Germanië en Brittanje begin uitvoer het, ook tot die grootste en welvarendste stad in Gallië.