Zaza: Verskil tussen weergawes

Content deleted Content added
ZéroBot (besprekings | bydraes)
k r2.7.1) (robot Verander: ru:Заза (диалект)
JMK (besprekings | bydraes)
vertaal
Lyn 1:
[[Lêer:Zaza Map.gif|thumb|Woongebied van die Zazas]]
 
Die '''Zazas''' is 'n Iranese volk in die huidige [[Turkye]]. Die Zazas word ook wel aangedui as 'n etniese groepering of etniese minderheid. Die oorspronkelike woongebied van die Zazas is die Anatoliese streek Dersim en omstreke. Hierdie naam word deur die Turkse staat in 1936 verander na Tunceli, nadat die Turkse lëerleër die outonomie van hierdie streek brutaal verwerp. Zazas praat eerder van Dersim as van Tunceli.
 
== Taal en etnisiteit ==
Die Zazas praat 'n eie taal, behorend tot die IraneseIrannese taalgroep (waarvan onder meer Koerdies, Beloetsji en Persies ook deel uitmaak). Die taal van dee Zazas word dikwels aangedui as [[Zazaki]]. Die taal wat die Zazas praat is nie oral eenvormig nie,. Dit word tewens gekenmerk weensdeur sterk dialektiese verskille. Sekere dialekte wyk sodanig af dat dit maklik as 'n aparte taal gesien kan word. 'n Ander twispunt is die taalkundige indeling van Zazaki. Deurdat Zazaki in 'n ontstaanfase verkeer, en oor geen eie taalinstituut beskik nie, is daar nog geen sprake van 'n gestandaardiseerde taal nie, en stel elke spreker stel sy eie dialek teop skrif. Die positiewe hiervan is wel dat dit bevorderlik is vir indiwiduele taalontwikkeling.
 
Zazaki kan onderverdeel word in drie hoofdialekte: noordelike dialekte (alevitiese dialekte), Paloe-Bingölse dialekte (sentraal) en deedie Çermik-Siverekse dialekten (suidelike dialekte). Die sentrale en suidelike dialekten toon die grootste ooreenkoms. Die noordelike dialekte bestaan uit die Wes-Dersim (Hozat-Ovacik), Oos-Dersim ([[Tunceli (stad)|Tunceli]], Pülümür, Erzincan, Sivas, Kelkit, Erzoeroem) en Bingöl-Varto dialekte (wat eerder 'n sagtesagter uitspraak as ware dialek is). Iemand wat sy moedertaal goed besig, en met die verskillende dialekte van verskillende Zaza-gebiede vertroud is, kan met enigeen kommunikeer.
 
Enersyds weens die gebrek aan algemene gebruik van Zazaki, en andersyds weens die oorgang na Turkse onderwys én die invloed van die media, het die woordeskat van die laaste geslag sterk gekwyn. Elke gebied het ook hul eie woordeskat en eie klankleer, wat dikwels die oorsaak is van wanbegrip tussen verskillende dialekte.
Lyn 13:
 
== Geloof ==
Die meerderheid Zazas hang [[alevitisme]] aan, hoewel daar ook vele Zazas is wat die [[Soennisme|soennitiese]] islam aanhang. Religieus gesien is die Zaza dus onder te verdeel in twee groepe: alevities- en soennities -islamities. Die alevitiese Zazas het hulle veral in die noorde van die Zaza-gebied gevestig. Die soennitiese Zazas (Schafii an Hanafi) daarenteen bevind hulle veral in die suide van die gebied.
 
== Geschiedenis en onderdrukking ==
{{Vertaal}}
Vermoedelijk zijn de Zaza’s tussen de 10e en 11e eeuw geïmmigreerd naar hun hedendaagse gebied in [[Oost-Anatolië]]. Dat de huidige Zaza’s de afstammelingen zijn van Deylemieten wordt ook wel eens beweerd. Er zijn ook theorieën dat de voorouders van de Zaza’s vanuit het huidige woongebied - het historische Dersim - naar andere plaatsen zijn verspreid.
 
Vermoedelik het die Zazas tussen die 10e en 11e eeue geïmmigreer na hulle hedendaagse gebied in [[Oos-Anatolië]]. Ook word beweer dat die huidige Zazas die afstammelinge van die Deylemiete is. Daar bestaan ook teorieë dat die voorouers van de Zazas vanuit hul huidige woongebied - die historiese Dersim - na ander plekke versprei het.
Er zijn bronnen waaruit blijkt dat het Zazaki een zekere taalhistorische verwantschap heeft met de middel-Iraanse taal Parthisch. Een onlangs verschenen thesis over de herkomst van Dersimis vermeldt dat zij de oorspronkelijke mensen zijn uit hun huidige vaderland. Dersim zou zichzelf als een federatie van diverse volkeren hebben gezien die het Zazaki van de Deylemieten overgebracht hebben en aangenomen hadden.
 
Uit sekere bronne blyk dit dat die Zazaki 'n sekere taalhistoriese verwantskap het met die middel-Irannese taal Parties. In 'n onlangs verskene tesis oor die herkoms van die Dersimis word vermeld dat hulle die oorspronklike mense van hulle huidige vaderland is. Die Dersim sou hulself as 'n federasie van diverse volkere gesien het, wat die Zazaki uit die Deylemiete oorgebring en aanvaar het.
Het Zazaki wordt gesproken in de provincies Dersim (Dêsım), Erzincan (Erzıngan), Bingöl (Çewlig), West-Sivas (Sêvaz/Qoçgiriye), Zuid-Eruzurum, Varto (Gımgım), Elazig (Xarpêt), Diyarbakır, Siverek (Sêwregı), Adiyaman (Semsur). Daarnaast door een deel mensen in een paar dorpen van Malatya (Pötürge und Arapkir), Mardin, Mutki, Sariz (Kayseri), Aksaray, Selim (Kars), Göle (Arhadan) en door mensen in diaspora verspreid over de Turkse metropolen zoals [[Istanboel]], [[Ankara]], [[Izmir]] en [[Mersin (stad)|Mersin]]. Ook in Europa en in andere continenten zoals Amerika en Australië wordt het Zazaki gesproken door duizenden mensen. In Duitsland alleen zijn er naar schatting 150.000-200.000 mensen die het Zazaki als moedertaal hebben.
 
Het Zazaki wordtword gesprokengepraat in dedie provinciesprovinsies Dersim (Dêsım), Erzincan (Erzıngan), Bingöl (Çewlig), WestWes-Sivas (Sêvaz/Qoçgiriye), ZuidSuid-Eruzurum, Varto (Gımgım), Elazig (Xarpêt), Diyarbakır, Siverek (Sêwregı), Adiyaman (Semsur). DaarnaastDaarbenewens doordeur een'n deelgroep mensenmense in een'n paar dorpendorpe van Malatya (Pötürge unden Arapkir), Mardin, Mutki, Sariz (Kayseri), Aksaray, Selim (Kars), Göle (Arhadan) en doordeur mensenmense in diaspora verspreid overoor dedie Turkse metropolenmetropole zoalssoos [[Istanboel]], [[Ankara]], [[Izmir]] en [[Mersin (stad)|Mersin]]. Ook in Europa en in andere continentenkontinenten zoalssoos Amerika en Australië wordt hetword Zazaki gesprokendeur doorduisende duizendenmense mensengepraat. In Duitsland alleen zijnis erdaar naarna schattingskatting 150. 000-200. 000 mensen diemense hetwat Zazaki alsas moedertaal hebbenbesig.
Zowel in het verleden als in het heden zijn de Zaza’s - in het bijzonder die uit Dersim - wegens hun alevitische geloofsovertuigingen onderdrukt en vervolgd door hun (Turkse/soennitische) heersers.
 
Sowel in die verlede as in die hede is die Zazas - veral dié uit Dersim - weens hul alevitiese geloofsoortuiginge onderdruk en vervolg deur hulle (Turkse/soennitiese) heersers.
Tot op het heden bestonden er nog geen nationale onafhankelijkheidsbewegingen in het gebied. Deze zijn grotendeels actief vanuit Europa. Met uitzondering van de laatste jaren is dat vooral te wijten aan de godsdienstige spanningen tussen verschillende geloofsovertuigingen, die een onderlinge toenadering tussen Zaza’s erg moeilijk maakten. Gedurende lange jaren waren Dersim en Varto de voornaamste gebieden waar linkse organisaties vele aanhangers hadden. Zaza’s worden gezien als een van de meest opstandige volken ooit in Anatolië. In het noorden van Mesopotamië heeft de Zaza-gemeenschap zich diverse keren verantwoordelijk gesteld voor diverse verzetsacties en opstanden. De bekendste daarvan zijn die van Seyh Sait (Piran) in 1925 en het verzet van Dersim onder leiding van Seyid Riza (Hozat) in de periode 1937-1938. Deze laatste werd beëindigd met een genocide, gevolgd door brute deportaties van de overlevenden naar West-Turkije.
 
Tot op hethede hedenbestaan bestonden erdaar nog geen nationalenasionale onafhankelijkheidsbewegingenonafhanklikheidsbewegings in hetdie gebied nie. DezeDewelke zijnis grotendeels actief vanuit Europa aktief. Met uitzonderinguitsondering van dedie laatstelaaste jarenjare is datdit vooralveral te wijtenwyte aan dedie godsdienstige spanningenspanninge tussen verschillendeverskillende geloofsovertuigingengeloofsovertuiginge, diewat een'n onderlinge toenadering tussen Zaza’sZazas erg moeilijk maaktenbemoeilik. Gedurende langeJare jarenlank warenwas Dersim en Varto dedie voornaamstevernaamste gebiedengebiede waar linkse organisatiesorganisasies veleoor heelwat aanhangers haddenbeskik het. Zaza’sZazas wordenword geziengesien alsas een van dedie meestmees opstandige volkenvolke ooit in Anatolië. In hetdie noordennoorde van Mesopotamië heefthet dedie Zaza-gemeenschapgemeenskap zichverantwoordelikheid diverseerken kerenvir verantwoordelijkverskeie gesteld voor diverse verzetsactiesversetsaksies en opstandenopstande. DeDie bekendste daarvan zijnis diedié van Seyh Sait (Piran) in 1925 en hetdit verzetverset van Dersim onder leiding van Seyid Riza (Hozat) in dedie periodejare 1937- en 1938. DezeHierdie laatstelaaste werdverset beëindigdis beëindig met een'n genocidevolksmoord, gevolgdgevolg doordeur brute deportatiesdeportasies van dedie overlevendenoorlewendes naarna WestWes-TurkijeTurkye.
Het is daarom voorspelbaar dat vele Zaza’s nu buiten hun geboorteland, in diaspora, leven. Behalve de onderdrukking en de evacuatie van de dorpen draagt ook de economisch troosteloze situatie bij aan de emigratie van veel mensen naar West-Turkije of Europa.
 
HetDit is daarom voorspelbaar dat vele Zaza’sZazas nutans buitenbuite hunhul geboorteland, in diaspora, levenleef. BehalveBuiten dedie onderdrukking en dedie evacuatieontruiming van dedie dorpendorpe draagtdra ook dedie economischekonomies troostelozetroostelose situatie bijby aantot dedie emigratieemigrasie van veelvele mensenmense naarna West-TurkijeTurkye of Europa.
Het gebied waar de Zaza-gemeenschap verblijft bestaat uit nogal moeilijk toegankelijke, bergachtige gebieden van Anatolië. De meeste mensen leven van veehouderij en landbouw. Mede door de guerrillaoorlog van de Koerdische vrijheidsbewegingen zijn de laatste jaren de leefomstandigheden zwaarder geworden. Door het noodzakelijke vertrek van deze mensen naar andere steden en door de zware leefomstandigheden is het assimilatieproces – mede door het verlies van de moedertaal - onbewust versneld. Vandaag de dag zijn nog steeds veel dorpen leeg of worden bewoond door slechts en aantal ouderen. De jongeren brengen meestal alleen de zomer door in hun dorp.
 
Die Zaza-gemeenskap se woongebied bestaan uit redelik moeilik toeganklike en bergagtige gebiede van Anatolië. Die meeste mense maak 'n bestaan uit veeteelt en landbou. Weens die guerrillaoorlog van die Koerdiese vryheidsbewegings het hul lewensomstandighede die afgelope jare swaarder geword. Deur die noodsaaklike vertrek van hierdie mense na ander stede en deur die sware lewensomstandighede is die assimilasieproses – weens die verlies van die moedertaal - onbewustelik versnel. Tans staan steeds vele dorpe leeg of word bewoon deur slegs 'n aantal bejaardes. Die jongeres bring meestal slegs die somers in hul dorp deur.
De eerste schriftelijke documenten over het Zazaki zijn verzameld door de taalkundige Peter Lerch in het jaar 1850. Bekend zijn nog twee religieuze schriften (mewlid) uit de jaar 1899 van Ehmedê Xasi en van ‘Usman Efendiyo Babıc (gepubliceerd in Damascus, 1933) die in het Arabische alfabet was geschreven.
 
DeDie eerste schriftelijkeskriftelike documentendokumente over hetomtrent Zazaki zijnis verzameldversamel doordeur dedie taalkundige Peter Lerch in hetdie jaar 1850. Bekend'n zijn nogVerdere twee religieuzereligieuse schriftengeskrifte (mewlid) bestaan uit dedie jaar 1899 van Ehmedê Xasi en van ‘Usman Efendiyo Babıc (gepubliceerdgepubliseer in Damascus, 1933) diewat in hetdie ArabischeArabiese alfabet wassaamgestel geschrevenis.
Begin jaren 80 werd het Zazaki voor het eerst met Latijnse letters geschreven in een aantal cultuurtijdschriften in Zweden, Frankrijk en Duitsland. Dat wordt gevolgd door talloze boeken en bladen die nog steeds gepubliceerd worden in Turkije, met name in Istanboel. De belangstelling van Zaza-intellectuelen in de schriftelijke vorm van de taal heeft ertoe geleid dat het aantal publicaties explosief gestegen is. Het is bijna een [[renaissance]] te noemen. De herontdekking zorgde niet alleen voor een herleving van deze taal en cultuur, maar maakte de taal ook steeds populairder bij de jongeren. Vooral de aandacht voor Kırmanciki-muziek werd alsmaar groter.
 
Met die aanvang van die jare 80 is Zazaki die eerste keer in Latynse letters geskryf in 'n aantal kultuurtydskrifte in Swede, Frankryk en Duitsland. Dit is gevolg deur tallose boeke en blaaie wat steeds in Turkye gepubliseer is, veral in Istanboel. Die belangstelling van Zaza-intellektuele in die skriftelike vorm van die taal het daartoe gelei dat die getal publikasies eksplosief gestyg het, sodat daar byna na 'n [[renaissance]] verwys kan word. Die herontdekking het nie bloot 'n herlewing van hierdie taal en kultuur bewerk nie, maar het die taal toenemend gewild gemaak by die jeug. Veral die aanwending daarvan in Kırmanciki-musiek het deurlopend toegeneem.
Momenteel bevindt de taal zich in een situatie waarin schrijven en publiceren nog steeds een moeizame klus is. De hoofdzakelijke oorzaak van dit verwoestende gevolg is de assimilatiepolitiek van de Turkse staat. Nog in het begin van jaren 90 was in Turkije het openbare gebruik (schrijven, muziek maken) van een „minderheidstaal“ strafbaar.
 
Momenteel bevind is die taal in 'n situasie waar die skryf en publisering daarvan steeds 'n moeisame proses is. Die hoofoorsaak daarvan is die assimilasiepolitiek van de Turkse staat en die verwoestende gevolg daarvan. Met die begin van die jare 90 was die openbare gebruik (skrywe, musiekmaak) van 'n "minderheidstaal" strafbaar.
Het Turkse onderwijssysteem heeft successen bereikt in dit assimilatieproces. Voornamelijk de alevitische jongeren spreken hun eigen taal niet en de volwassenen slagen er nauwelijks in om hun taal over te dragen aan hun kinderen. Bij de soennieten begint de assimilatie ook serieus toe te slaan.
 
Die Turkse onderwysstelsel was suksesvol met die amptelike assimilasieproses. Veral die alevitiese jeug praat nie hul eie taal nie, en die volwassenes slaag nouliks daarin om hul taal oor te dra aan hul kinders. By die soenniete begin die assimilasie ook ernstig toeslaan. Desondanks is daar wel ontwikkeling te sien by die jonger geslag. Die wil om hul eie moedertaal te leren en hul herkoms te ondersoek word naamlik groter.
Desondanks is er ook een ontwikkeling te zien bij de jonge generatie. De wil om hun eigen moedertaal te leren en hun herkomst te onderzoeken wordt groter.
 
Hoewel dit met die aanvang van hierdie eeu taalkundig geblyk het dat Zazaki geen Koerdiese dialek is nie, maar 'n volwaardige taal, word dit veral in die politiek en in besigheid beskou as 'n Koerdiese dialek. Hierdie politieke klassifikasie van Zazaki is veral 'n gevolg van die feit dat die etniese minderhede in Turkye, sonder inbegrip van die verskille aan 'n ander volksgroep toegewys word. Die vooroordeel is dat die mense uit die Midde-Ooste (Zaza, Syriërs, Arabieren, Armene, Turkse aleviete ens.) outomaties Koerde is. So word byvoorbeeld ook alle inwoners van die Swartseekus as Laze beskou, hoewel daar ook nie-Laze woon. Die eenzydige en nasionalistiese politiek, die onwetendheid en die feit dat Zazas as volk vele overeenkomste toon met die Koerde is die belangrikste oorsaken hiervan.
Hoewel aan het begin van deze eeuw taalkundig bleek dat Zazaki geen Koerdisch dialect is maar een volwaardige taal, wordt het vooral in de politiek en in de maatschappij beschouwd als een Koerdisch dialect.
Deze politieke classificatie van het Zazaki is vooral een gevolg van het feit dat de etnische minderheden in Turkije zonder rekening te houden met de verschillen, aan een andere volksgroep wordt toegewezen. Het vooroordeel dat de mensen uit het Midden-Oosten (Zaza, Syriërs, Arabieren, Armenen, Turkse alevieten etc.) automatisch Koerden zijn. Zo worden bijvoorbeeld ook alle inwoners van de Zwarte Zeekust Lazen benoemd, hoewel daar ook niet-Lazen wonen. De eenzijdige en nationalistische politiek, de onwetendheid en het feit dat Zaza’s als volk vele overeenkomsten vertonen met de Koerden zijn de belangrijkste oorzaken hiervan.
 
Tot ongeveer tien jaar geleden was in TurkijeTurkye elkenige etnischetniese, cultureelkulturele en taalkundigtaalkundige onderzoekondersoek overrakende de minderhedenminderhede strafbaar. Dat werdis geziengesien alsas hetdie makentref van onderscheid'n onderskeid. Tot op de dag van vandaaghede is het nogdit steeds strafbaar om verschillenverskille aan te wijzendui, oftewelwat zogenaamdesogenaamde separatistischeseparatistiese opmerkingenopmerkings tesou makenuitmaak. Dit zousou genoeg zijnwees om uitgeversuitgewers en organisatiesorganisasies te kunnenkan straffenstraf doordeur hetdie uitgevenuitgee van boeken en/of bladenblaaie te verbiedenverbied. Daarom zijnbestaan erdaar overoor dedie Zaza’sZazas en hunhul taal praktischprakties en wetenschappelijkwetenskaplik geziengesien, weinig geschrevengeskrewe bronnenbronne te vindenvinde in TurkijeTurkye. HierdoorHierdeur is erdaar rondrondom ditdie onderwerp nog steeds een'n grotegroot onwetendheidonkunde.
 
Ondanks hetdie feit dat dedie oudereouer generatiegeslag zichhulself nietnie alsas KoerdenKoerde en hunhul taal nietnie alsas een'n KoerdischKoerdiese dialectdialek beschouwtbeskou nie, zijnbestaan erdaar toch'n veelaansienlike jongerenjeugsegment, veelalonder beïnvloeddie doorinvloed devan nationaledie Koerdischenasionale vrijheidsstrijdKoerdiese vryheidsstryd, diewat zichzelfhulself alsas een KoerdKoerde of zelfsselfs alsas eenTurke Turk ziensien. Vóór dedie tijdtydperk van nationaalnasionale herstel speeldehet dereligieuse religieuzeaffiliasie affiliatie'n een doorslaggevendedeurslaggewende rol gespeel. BijBy hetdie alevitischealevitiese deel van hetdie volk is hetdit tot deop daghede van vandaag nog gebruikelijkgebruiklik om „alevitisme”"alevitisme" dedie hoogste prioriteit te gevengee alswanneer het gaatdit om identiteit handel.
 
VoorVir een'n traditioneel denkendetradisievaste aleviet is alevitisme endogeen, daarom trouwentrou zehulle bijby voorkeur onderling. DitDie saamhorigheidsgevoel van alevieten uit verschillendeverkillende etnischeetniese groepengroepe heefthet inmet de loopverloop van detyd tijd'n bijzonderbesondere cultureelkulturele indruk gemaaktgemaak. Die interalevitiese huwelike is ook 'n oorblyfsel van die religieuse onderdrukking tydens die Ottomaanse Ryk. Hulle het die aleviete uitgekryt as „Kizilbas“ (rooihoofde) en hulle beskuldig van kettery.
 
De interalevitische huwelijken zijn ook een overblijfsel van de religieuze onderdrukking tijdens het Ottomaanse Rijk. Zij onderscheidden de alevieten als „Kizilbas“ (rode hoofden) en beschuldigden hen van ketterij.
 
[[Kategorie:Turkye]]