Byeboerdery: Verskil tussen weergawes

[[Lêer:27-alimenti, miele, Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|thumb|200px|Byeboerdery, [[Tacuinum Sanitatis|tacuinum sanitatis]] casanatensis (14de eeu).]]

'''Byeboerdery''' (of '''byeteelt''') is diemense se doelbewuste taakonderhouding omvan [[heuningby]]-kolonies, tewat onderhou, gewoonlikeoorwegend in [[korf|korwe]] deur menseplaasvind. 'n '''[[Byeboer]]''' (of byekundige) mag bye aanhou om [[heuning]] en [[byewas]] te versamel, of vir die doel om landbou-oeste te [[bestuif]], of om bye te kweek vir verkoop aan ander byeboere. Die plek waar bye gehouBye word isaangehou in 'n [[byehuis]] of in 'n byekamp.

Wêreldwyd is daar meer as 20 000 wilde byspesies, insluitende baie wat enkellopend is of wat hulle kleintjies grootmaak in tonnels en klein kolonies, soos die [[messelby]] of die [[hommelby]]. In [[Suid-Afrika]] is daar ander interessante byesoorte wat klein, primitiewe kolonies vorm, soos die angellose klein mopanie- en mokkabye. Ander bye is alleenlopers soos die houtkapperbye, wat hul neste in hout bou. Byeboerdery, of byeteelt, is gemoeid met die praktiese bestuur van die sosiale byspesies wat woon in kolonies so groot soos 100 000 individue. Die spesies wat orals bestuur word in [[Europa]] en die [[VSA]] deur byeboere is die [[Westerse heuningby]] (''Apis mellifera''), wat verskillende subspesies of streeksvariasies het, soos die [[Italiaanse by]] (''Apis mellifera ligustica''), [[Europese swart byswartby]] (''Apis mellifera mellifera'') of die [[Carniolaanse heuningby]] (''Apis mellifera carnica''). In die trope word ander sosiale byspesies bestuur vir heuningproduksie, insluitende ''[[Apis cerana]]''.

Al die ''Apis mellifera''-subspesies kan moontlik inbroeiuitteel en hibridiseer. Baie bybroeimaatskappyebyteeltmaatskappye strewe om selektief te broei en kruisteel variasieskruisteelvariante vir verkieslikegekose kwaliteite: te lewer, soos pes- en parasietweerstand, goeie heuningproduksie, swermbeheer, vrugbare telersvoortplanters en kalm geaardheid. Sommige van hierdie basters word bemark onder sekerespesifieke handelsname, soos die '[[Buckfast Bee]]' of 'Midnite Bee'. Die voordele van die aanvanklike F1 -basters geproduseerwat deur diekruisteelt kruisingsgelewer word sluit in: baster-sterkte, verhoogde heuningproduksie en groter siekteweerstand. Die nadeel is dat in latere generasies hierdie voordele kan vervaag. en bastersVerder is basters geneig om baie beskermend te wees, indien nie suiwer aggressief nie.

VirOm hierdie redes probeer ander byebroeiersbyetelers om die oorspronklike inheemse spesies op te wekbenut soos die British Black, die French Black of die Danish Black-by, optot grondvoordeel van [[biodiversiteit]]sbewaring en die produksie van kalm bye. Die 'inheemse by'-beweging is opmerklik in die [[VK]] (British Isles Bee Breeding Association; BIBBA), in [[Ierland]] (Galtee Bee Breeding Group) en in [[Denemarke]].

Die berowing van wilde byekolonies is een van die oudste menslike aktiwiteite en word nog steeds beoefen deur inboorlingstamme in dele van [[Afrika]], [[Asië]], [[Australië]] en [[Suid-Amerika]]. Van die vroegste bewys van heuningversameling van wilde kolonies isword vangevind in [[grotskildery]]e, wat gedateer rondomis na omstreeks [[10de eeu v.C.|13 000 v.C.]]. Die roof van wildeby-heuning word normaalweg gedoen deur die temmingpaaiing van bye met rook en die oopbreek van bome en rotse waar die bye is, met die gevolg dat die kolonie vernietig word.

Eens op 'n tyd het mense bye begin makmaak in kunsmatige [[byekorf|byekorwe]], naamlik hol boomstompe, hout kistehoutkiste, klei vatekleivate en strooikorwe. Die makmaak van bye was goed ontwikkeld in [[Egipte]] en geseëlde heuningpotte is gevind in die grafskatte van Farao's soos [[Tutankhamun]]. Byeboerdery is ook beskryf deur die Romeinse skrywers [[Virgilius]], [[Gaius Julius Hyginus]], [[Marcus Terentius Varro|Varro]], en [[Columella]]. Aspekte van die by-woonwyse en byeboerdery is diepgaande bespreek deur [[Aristoteles]].

[[Argeoloog]] [[Amihai Mazar]] van die Hebreeuse Universiteit in [[Jerusalem]] sê dat vondstevondse in die ruïnes van die stad [[Rehov]] (met 20002&nbsp;000 inwoners op sy tyd, Israelies en Kanaaniete) 30 heel korwe bevat het, gedateeren na die [[9de eeu v.C.|900 v.C.]] engedateer kan word, wat bewys dat 'n gevorderde [[heuning]] [[bedryf]] in die [[Heilige Land]] bestaan het in die tyd van die Bybel, 30003&nbsp;000 jaar gelede. Die [[byekorf|byekorwe]], gemaak van [[strooi]] en ongebakte [[klei]] is gevind in ordelike rye, drie stapels hoog, in 'n kamer wat tot 100 korwe kon bevat. Ezra Marcus, 'n kenner van [[Haifa Universiteit-universiteit]] sê die vondstevondse islewer 'n glimpblik vanop [[antieke]] byeboerdery gesiensoos indit bekend is uit geskrifte en antieke kuns van die Nabye Ooste. Tekens van godsdienstige praktyke was sigbaaropmerklik, deurweens 'n [[altaar]] versier met vrugbaarheidbeeldjies wat langs die byekorwe gevind is.<ref>[http://www.livescience.com/animals/070904_ap_ancient_beehive.htmlLivescience.com, Archaeologists discover ancient beehives]</ref>

Vir baie duisende jare van menslike byeboerdery was die mens se verstandhouding van die [[biologie]] en [[ekologie]] van bye baie beperk en besaai met [[bygeloof]] en volksoorleweringe. Antieke waarnemers het gedink dat die [[bykoningin]] eintlik 'n mannetjie was, genoemd 'die sogenaamde 'bykoning', en hulle het glad nie verstaan hoe bye vermenigvuldig nie. Dit was nie tot die [[18de eeu]] dat Europese natuurwetenskaplikes die wetenskaplike studie van bykolonies onderneem het en die komplekse en versteekte wêreld van byebiologie begin verstaan het nie. Prominent onder hierdie wetenskaplike pioniers was [[Swammerdam]] (1637 - 1680), [[René Antoine Ferchault de Réaumur]] (1683 - 1757), [[Charles Bonnet]] (1720-1793) en spesifiek die blinde Switserse wetenskaplike [[Francois Huber]] (1750-1831). Swammerdam en Reaumur was van die eerste om 'n mikroskoop en disseksie te gebruik om die interne biologie van die heuningby te verstaan. Reaumur was van die eerste om 'n glaskantige waarnemingskorf te bou om beter die aktiwiteite binne-in die korf beter waar te neem. Hy het waargeneemopgelet dat die koningin haar eiers in oop selle lê, maar het geen idee gehad hoe die koningin bevrug was nie; niemand het al ooit die paring van die koningin en die hommelby waargeneem nie, met baie teorieë dat die koningin 'self bevrug' terwyl ander geglo het dat die hommelbye 'n damp of 'miasma' afgee wat die koningin bevrug sonder direkte fisiese kontak. Huber was die eerste om deur waarneming en eksperimentering te bewys dat die koningin fisies bevrug word deur hommelbye buite die korf, gewoonlik ver weg.

Huber het verbeterde glaskorwe (volgens Reaumur se ontwerp) gebou en ook deursnit korwedeursnitkorwe, wat kan oopmaak soos die bladsye van 'n boek, om die individueleindiwiduele waskoeke te inspekteer; dit het die direkte waarneming van aktiwiteite binne-in die korf grootliks verbeter. Alhoewel hy blind wasword voor hy twintig was, werk 'n sekretaris, Francois Burnens, vir hom en maak daaglikse waarnemings, voer noukeurige eksperimente uit, en hou akkurate notas oor 'n periode van twintig jaar. Huber bevestig dat 'n korf bestaan uit een koningin wat die moeder van al die vroulike werkers en manlike hommelbye is. Hy was die eerste wat bevestig het dat paring met die hommelbye buite die korf afspeel, en dat die koningin bevrug word deur talle suksesvolle parings met manlike hommelbye, hoog in die lug en ver van die korf. Saam het hy en Burnens bye onder die [[mikroskoop]] gedissekteer en was hulle van die eerstes om die [[eierstok]] en [[saadsak]] (spermatheca) van die koningin asook die [[pielpenis]] van die manlike hommelby te beskryf. Huber word algemeen beskou as 'die vader van moderne bywetenskap' en sy 'Nouvelles Observations sur Les Abeilles' ("Nuwe Waarnemings oor Bye") 1792<ref>[http://books.google.com/books?id=cQwAAAAAQAAJ&printsec=titlepage&dq=Nouvelles+Observations+sur+Les+Abeilles#PPP5,M1 'Nouvelles Observations sur Les Abeilles'], beskikbaar by Google Books.</ref> maak al die basiese wetenskaplike waarhede van die biologie en ekologie van die heuningby bekend.

Vroeë metodes van heuning versamelingheuningversameling het die vernietiging van die hele kolonie behels tydens oesting. Daar wasis kru in die wilde korf ingebreek met rook om die bye te bedwelm en die [[heuningkoek]]e is uitgeskeur tesamesaam met die eiers, larwes en heuning wat hulle bevat. Die vloeibare heuning van die vernietigende broeines was ruweg gesif deur 'n sif of mandjie. Dit was vernielendvernielsugtig en onhigiënies, maar dit het nie vir die [[jagter-versamelaar]] gemeenskappe saak gemaak nie, aangesien die heuning normaalweg dadelik gebruik was en daar altyd nog wilde kolonies vir uitbuiting was. Vir gevestigde gemeenskappe het die die vernietiging van 'n bykolonie egter die vernietiging van 'n waardevolle bate beteken; dié nadeel het bestaan tot die [[19de eeu]], wat byeboerdery beide oneffektief en 'n soort van ruk en sluk besigheid gemaak het. Daar kon geen aaneenlopende produksie en geen selektiewe broeiery wees nie, aangesien elke bykolonie vernietig was tydens die oes, tesame met die ou koningin. Gedurende die middeleeue was [[abdye]] en [[klooster]]s die middelpunt van byeboerdery aangesien byewas hoogs gesog was vir kerse, en gegiste heuning was gebruik is om alkoholiese [[heuningbier]] te maak in streke van [[Europa]] waar wingerde nie wou groei nie.

Die 19de eeu sien 'n omwenteling in byeboerdery -praktyk met die ontdekking en volmakingvervolmaking van die 'beweegbare koek-korf' deur [[Lorenzo Langstroth|Lorenzo Lorraine Langstroth]], 'n [[Italië|Italiaanse]] immigrant na die Verenigde State. Langstroth was die eerste persoon om prakties gebruik te maak van Huber's se vroeë ontdekking dat daar 'n sekere ruimtelik afstand tussen waskoeke bestaan (later genoem die "byspasie"), wat bye nie met was sal blok nie, maar sal hou as 'n oop spasie. Na bepaling van die "byspasie" (tussen 5 en 8mm), het Langstroth 'n reeks houtrame ontwerp binne 'n reghoekige korf kiskorfkis, versigtig die korrekte byspasie tussen opeenvolgende rame behou, en gevind dat bye ewewydige heuningkoeke in die kas bou sonder om die koeke aan mekaar of die kas se kant te las. Dit stel die byeboer in staat om die rame uit te haal vir inspeksie, sonder om die bye of koek te beskadig en die eiers, die larwes en papies binne-in die sel beskerm. Ook kan die heuningkoeke vol heuning versigtig verwyder word en die heuning uitgespin word sonder om die koek te vernietig. Die leë heuningkoeke kan dan heel terug gegee word aan die bye vir hervulling.

Die ontdekking van die beweegbare koek-korf bevorder die groei van kommersiële heuning produksieheuningproduksie op 'n groot skaal in beide Europa en die VSA.

Langstroth se ontwerp van beweegbare koek-korwe was deur byeboere en ontdekkers aan beide kante van die [[Atlantiese Oseaan]] aangegryp en 'n wye verskeidenheid beweegbare korwe was ontwerp en vervolmaak in [[Engeland]], [[Frankryk]], [[Duitsland]] en die [[Verenigde State]]. Klassieke ontwerpe het in elke land ontwikkel: Dadant- en Langstroth-korwe is steeds oorheersend in die VSA; in Frankryk het die [[Georges de Layens|De-Layens]] 'deur-korf' populêr geword en in die VK het die ''British National''-korf so laat as die 1930's die standaard geword, terwyl die kleiner Smith-korf steeds in Skotland populêrgewild bly. In die Skandinawiese lande en in Rusland het die gebruik van tradisionele 'deur-korwe' volhardvoortgeduur tot laat in die 20ste eeu, en word hulle steeds aangehou in sekere gebiede. Die Langstroth- en Dadant-ontwerpe bly egter alomteenwoordig in die VSA en ook in dele van Europa, alhoewel [[Swede]], [[Denemarke]], Duitsland, Frankryk en [[Italië]] almal hulle eie nasionale korfontwerpe het. Streeksvariëteite van korwe ontwikkel om die klimaat, blomproduksie en die reproduktiewe kenmerke van die verskeie subspesiesubspesies van die plaaslike heuningby in elke bio-streek in ag te neem.

Die verskille in korfafmetings is onbeduidend in vergelyking met die gemene faktore in al hierdie korwe: hulle is almal vierkantig of reghoekig; hulle almal gebruik beweegbare houtrame; hulle almal bestaan uit 'n vloer, broei-kas, heuningkas, kroon-bord en dak. Korwe was tradisioneel gebou van [[seder]]-, denne- of [[sipres]]hout, maar in die laaste jare word korwe ook van inspuitingsinspuiting-gevormde [[polistireen]] gemaak. Polistireen is 'n petrochemiese produk en as sulks nie geskik vir gebruik in 'n kosproduksie-eenheid (byekorf) nie. Ekologies degradeer dit baie stadig en laat giftige stowwe af wanneer dit verband word. Benseen, wat gebruik word tydens die produksie van polistireen, is 'n kankerverwekstof.

Korwe gebruik ook koninginskerms tussen die broeikas en heuningkaste om te verhoed dat die koningin eiers lê langsaan dié wat heuning bevat vir verbruik. Ook, met die begin van [[20ste eeu]]se mietpeste, word korfvloere gereeld vervang (vir die geheelhele of gedeeltedeel van die jaar) vervang met sifdraad en verwyderbare skinkbord.

Die [[19de eeu]] produseer 'n ontploffing van innoveerders en uitvinders wat die ontwerp en produksie van byekorwe, bestuursistemebestuurstelsels en boerdery met verbetering deur [[selektiewe broeiery]], [[heuning uitspinners]] en bemarking vervolmaak. Prominent onder hierdie innoveerders was:

[[L. L. Langstroth]], geëer as die "vader van Amerikaanse Byeteelt": geen ander enkeling het 'n groter invloed gehad op moderne byeboerderybyeboerderypraktyk praktyk soosas Lorenzo Lorraine Langstroth nie. Sy klassieke boek, "The Hive and Honey-bee", wasis in 1853 gepubliseer.

Majoor Francesco De Hruschka, 'n Italiaanse militêre offisier, het 'n kardinale ontdekking gemaak wat die katalisator was vir die kommersiële heuningbedryf. In 1865 ontdek hy 'n eenvoudige masjien om heuningkoek uit te spin deur middel van middelpuntvliedendemiddelpuntvlietende krag. Sy oorspronklik idee was eenvoudig om die koek met 'n metaalraam te ondersteun en dan binne 'n houer te spin wat die heuning versamel wat deur middelpuntvliedendemiddelpuntvlietende krag uitgegooi word. Dit het beteken dat heuningkoeke ongeskonde maar leeg in die korf teruggeplaas kon word. Die bye bespaarsou baie aan werk, tyd en materiale bespaar. (Of dit welwerklik die geval is, word egter steeds bevraagteken.) Dié enkele ontdekking het grootliks die doeltreffendheid van heuningoes verbeter en was 'n katalisator vir die moderne heuningbedryf.

[[Abbé Émile Warré]], 'n Fransman, het geëksperimenteer met meer as 350 verskillende korwe oor 'n periode van 50 jaar. Gedurende dié tyd onwikkel hy 'n by-vriendelike, vaste koek -korf wat ontwerp is vir minimale ingryping, maklike oesting en vergroting asook die produksie van heuning met die minimum koste van arbeid en kapitaal. Hy noem sy korf ''la Ruche Populaire'', wat vertaal kan word as 'die Volkskorf' en beter bekend as die [[Warré korf]]. Die resultate van sy navorsing is vasgevang in sy boek ''L' Apiculture Pour Tous'' en is in Engels vertaal as ''Beekeeping For All''<ref>[http://www.mygarden.me.uk/beekeeping_for_all.pdf Beekeeping For All]</ref>.