Gereformeerde kerk Johannesburg

Die Gereformeerde kerk Johannesburg was die tweede gemeente van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika aan die Witwatersrand naas die gemeente Krugersdorp, wat net ’n maand vroeër gestig is.

Gereformeerde Kerk Johannesburg
Sluit in	Mayfair Mayfair-Wes Langlaagte Homestead Park Vrededorp
Klassis	Johannesburg
Huidige predikant(e)	Ds. H.J. van der Walt (laaste predikant)
In kombinasie met	Johannesburg-Oos (net tydens 1986)
Belydende lidmate	103 (1985)
Dooplidmate	31 (1985)
Adres	Thorastraat 5 Mayfair-Wes Johannesburg
Geskiedenis
Stigtingsdatum	23 Mei 1896/22 Oktober 1950
Afgestig van	Pretoria
Eerste predikant	Ds. Martinus Postma
Datum ingelyf	1986
Saamgesmelt met	Johannesburg-Oos, Johannesburg-Sentraal

Op 1 April 1943 is die grense tussen Johannesburg en Johannesburg-Wes (gestig 13 Desember 1930) opgehef en het dit die gemeente Johannesburg-Wes geword. Op 22 Oktober 1950 is Johannesburg herstig en vanaf 1952 het dit bekendgestaan as Johannesburg-Mayfair. In 1986 het dit met Johannesburg-Oos (gestig op 29 Februarie 1924) en Johannesburg-Sentraal saamgesmelt as Johannesburg (herstig), maar het die meeste van die voorstede wat binne Johannesburg-Melville geval het, deel geword van Johannesburg-Wes. In 1997 het Johannesburg (herstig) en Johannesburg-Noord (gestig op 1 Maart 1924) saamgesmelt as Johannesburg-Melville. In 1998 het Johannesburg-Wes en Delarey saamgesmelt as Bergbron. Johannesburg-Melville is daarna in 2002 ingelyf by Randburg, waarby Randburg-Oos in 2003 ingelyf is.

Agtergrond

Ds. Martinus Postma het op 28 Augustus 1897 die eerste leraar van die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand geword.

Die Transvaalse Algemene Vergadering waarop die besluit geneem is om twee gemeentes aan die Rand te stig.

Hoewel baie lidmate van die Gereformeerde Kerk hulle in Johannesburg gevestig het, is tydens die eerste 10 jaar van die Goudstad se bestaan geen afsonderlike gemeente vir die Witwatersrand gestig nie. Voor 1896 is lidmate deur Pretoria se predikant bedien. 'n Aantal lidmate het 'n paar standplase in Mintweg, Fordsburg, aangekoop en 'n kerkgebou ter waarde van £719 daar opgerig. Tydens die dinamietontploffing op 19 Februarie 1896 is hierdie geboutjie verwoes. Die Relief Comitee het £750 aan die gemeente betaal uit die fonds wat ná die ramp gestig is.

Op die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerk van die Zuid-Afrikaansche Republiek wat op 16 Maart 1896 en volgende dae op Heidelberg, Transvaal sitting geneem het, is daar toestemming verleen om twee gemeentes op die Witwatersrand af te stig, naamlik dié van Krugersdorp en dié van Johannesburg. Op 25 April 1896 is dan afgestig van Rustenburg die Gereformeerde kerk Krugersdorp in teenwoordigheid van die volgende deputate: ds. Johannes de Ridder, ouderlinge. H.P. Steyn en A. Venter (Rustenburg), ds. J.L. Murray en ouderlinge. J.A. Bezuidenhout en G.A. van der Walt (Potchefstroom). Die gemeente is in twee wyke verdeel, naamlik Hekpoort en Hoogeveld, en dit het gestrek oor Krugersdorp tot by Die Moot na die noorde; oor Randfontein en omgewing weswaarts tot by Stenekoppies en Manhaarrand. In April van die volgende jaar het Rietfontein en omgewing ook bygekom.

Tot konsulent is gekies ds. P.S. Snyman van Heidelberg. Die lidmate van Krugersdorp het blykens die notule van hierdie gemeente eers sorteer onder die gemeente van Rustenburg, want hiervan is opgeteken: "In den loop van het jaar 1895 werd door byna al de manslidmaten van de wyk Hekpoort resorteerende onder de Gemeente Rustenburg, Z.A.R., een beleefd verzoekschrift ingediend om als zelfstandige Gemeente te Krugersdorp gesticht te worden. De Kerkraad van Rustenburg genoemd verzoekschrift al dadelyk in behandeling nemende, besloot te antwoorden, dat hy dat verzoekschrift naar de e.k. Algemene Vergadering zou zenden en krachtig zou ondersteunen het verzoek daarin gedaan. Den 16 Maart 1896 en volgende dagen zat de Algemene Vergadering te Heidelberg, Z.A.R. en daar werd besloten dat de wyk Hekpoort als gemeente te Krugersdorp zou gesticht worden."

Die aanvangsjare van die gemeente Krugersdorp word gekenmerk deur die ywer om grond vir die kerk in hande te kry, soos dit maar die geval is met elke pas gestigte gemeente. Nou was dit die gewoonte in die tyd van die Republiek dat die regering plase aan die kerke present gee. Oudl. S. Potgieter, wat hom besonder vir hierdie saak beywer het, ontvang dan ook opdrag van die kerkraad om grond vir die kerk aan te vra. Die Gemeente ontvang nou twee plase: Vrye Gunst in die Piet Retiefse en Nooitgedacht in die Rustenburgse distrik. In Oktober 1899 meld die notule dat die Gemeente ook nog erwe 15, 16, 17 en 136 van die Republikeinse regering ontvang het. In Mei 1904, agt jaar ná die stigting, het die gemeente 'n sierlike kerkgebou en pastorie in gebruik geneem. Dit het egter nie gebeur sonder baie worsteling op finansiële gebied nie. Dinge het op die Witwatersrand vinnig uitgebrei. Dit word baie duidelik weerspieël in die geskiedenisse van die verskillende gemeentes: Op die heel eerste kerkraadsvergadering van die Krugersdorpse gemeente (20 Oktober 1896) word daar alreeds 'n brief van die pas gestigte gemeente Johannesburg voorgelees waarin gevra word dat die twee gemeentes kombineer om 'n predikant te beroep.

Johannesburg gestig

Die tweede kerkgebou van die Johannesburgse gemeente, nes die eerste in Mintweg, Fordsburg. Dis in 1903 in gebruik geneem teen 'n koste van £3 750 nadat die ou gebou verkoop is vir £3 000.

Die kerkgebou in Mintweg in 2017.

Johannesburg se gemeente is slegs 'n maand na dié van Krugersdorp gestig en wel op 23 Mei 1896 met 200 belydende lede. Die stigting is goedgekeur op dieselfde Algemene Vergadering van Transvaal hierbo genoem. As deputate het hier opgetree namens Pretoria (Pretoria het toe reeds al die lidmate in Johannesburg vir 'n geruime tyd bedien): ds. Petrus Postma, ouderlinge. R. Turkstra en P.P. Jordaan (afwesig met kennisgewing) en namens Heidelberg: ds. P.S. Snyman (konsulent van Krugersdorp) en ouderlinge S.J.S. du Preez en W.H. Ackermann.

Om aan te dui hoe uitgestrek die grense van die Johannesburgse gemeente was, word aangehaal uit die stigtingsnotule, art. 4 : "De gemeente Johannesburg zal bestaan uit de lidmaten wonende op die volgende plaatsen en dorpen: Boksburg, Elandsfontein, Germiston, Rietfontein, Jeppestown, Doornfontein, Braamfontein, Johannesburg, Ophirton, Turffontein, Booysens, Langlaagte, Maraisburg, Florida, Auckland Park." Die gemeente is in vier wyke verdeel met die volgende broers as ampsdraers: Tjaart van der Walt, Jacob Petrus Kruger, Petrus Carolus Duvenhage, Johannes Coetsee (ouderlinge) en Johannes Lodewikus Venter, Pieter Stoker, Andries Gerhardus Nienaber en Louis Stephanus Steyn (diakens).

Eers die tweede beroep van Krugersdorp-Johannesburg was geslaagd. Die eerste beroep is uitgebring op ds. P.S. Snyman. Ds. Marthinus Postma van die Middelburg, Kaap, het hom die beroep laat welgeval en is op 28 Augustus 1897 in Johannesburg as die eerste Gereformeerde predikant in hierdie wêreldstad, soos hy dit altyd genoem het, bevestig. Deur die genade was hy die man, die uitverkore dissipel, wat in hierdie groot werkkring baanbrekerswerk vir die Gereformeerde Kerk sou doen. Ook in die gemeente Johannesburg is toe hard geywer vir 'n eie kerkgebou en pastorie. Eienaardig genoeg dat ook hier (en dit in 'n goudstad) geweldig swaar geworstel is om op stoflik gebied kop bo water te hou. Die worsteling van koop en verkoop van gronde word gedurig in die notule weerspieël. Nog voor die stigting van die gemeente het 'n aantal lidmate 'n paar standplase gekoop en 'n kerkgeboutjie daar opgerig. Dit was in Mintweg, Fordsburg. Tydens die dinamietontploffing in 1896 is hierdie gebou egter beskadig waarvoor die gemeente £750 ontvang het van die "Relief Committee". Hierdie gebou is later verkoop asook die standplase in Fordsburg vir die som van £1 050. 'n Tweede kerkgebou is opgerig, ook in Mintweg, om ná die dood van ds. M. Postma weer verkoop te word.

Die kerkgebou wat toe vir die gemeente Johannesburg diens gedoen het voordat die gemeente in 1930 met dié van Johannesburg-Wes kombineer het, is gedurende die leeftyd van ds. W.J. de Klerk opgerig. Die gemeente Johannesburg het vinnig gegroei in ledetal. In 1897 was daar 350 belydende lede en in die volgende jaar alreeds 900 tesame met die dooplede.

Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in 1899 het die lidmate van Benoni, Brakpan en Springs ook aan die gemeente Johannesburg behoort, sodat die arbeidsveld van ds. M. Postma gestrek het vanaf die teenswoordige Randfontein tot by Springs – 'n afstand van ongeveer 70 myl (meer as 110 km). Die werk het nou so omvangryk geword dat in daardie selfde jaar (1899) daar volgens die notule ernstig gespreek is oor die beroeping van 'n tweede leraar. Maar voor dat dit sover kon kom, sou daar eers donker oorlogswolke saampak en die lewe van die gelowiges op die Witwatersrand, soos ook elders in Suid-Afrika, tot die uiterste toe beproef word. Die derde Gereformeerde gemeente op die Witwatersrand is in 1905 op Germiston gestig.

Oorlogsjare

Ds. Willem Johannes de Klerk was twee maal leraar van Johannesburg, van 1904-1907 en weer van 1928 tot hy sy emeritaat aanvaar het in 1943. Hy is op 21 September daardie jaar oorlede. Sy seun Jan de Klerk was 'n kabinetsminister en sy kleinseun F.W. de Klerk staatspresident van Suid-Afrika.

Die gemeente se kerkgebou by Thorastraat 5, Mayfair. Die argitek was Jan Koelewyn, maar hy is in 'n motorongeluk oorlede voor die gebou voltooi is.

Die spore van die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902) word op ondubbelsinnige wyse in die notule van die destydse (enigste twee) Gereformeerde gemeentes op die Witwatersrand gemerk. Die bloed en trane wat daar op die kerklike erf gevloei het, is ’n bewys van hoe diep hierdie goudoorlog die Kerk getref het. Uit hierdie geskiedenisse blyk hoe 'n belangrike aandeel die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand gehad het aan die aangeleenthede van die volk. Die Tweede Vryheidsoorlog het gekom op agitasie van die vreemde elemente op die Rand wat seggenskap wou gehad het in die Regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek. Die Republikeinse regering, met president Paul Kruger, ’n lidmaat van die Gereformeerde Kerk aan die hoof, het egter geweet dat Engeland die goud van die Witwatersrand wou hê. Toe pak die oorlogswolke saam oor die Republiek van Transvaal.

Op die kerkraadsvergadering van 9 September 1899 op Krugersdorp het ds. M. Postma hierdie naderende onweer betrag. In verband met die Heilige Nagmaal op die tweede Sondag van Oktober word dit aan die leraar en oudl. S. Potgieter met die oog op die "buitengewone landsomstandigheden met het oog op eenen mogenlyken oorlog tusschen Engeland en deze Republiek" opgedra om sekere reëlings te tref in verband met die Nagmaal. Hieroor staan geskryf: "De leraar spreekt ook over het huisbezoek in October maar de Kerkeraad is van oordeel dat met de kritieke landsomstandigheden er geene bepaling kan gemaakt worden." Met die vergadering van 3 Desember 1899 is slegs die helfte van die kerkraadslede teenwoordig; die ander "en vele der broeders" van die gemeente is op die oorlogsveld. Van hierdie kerkraadsvergadering sê art. 2: "De leraar spreekt een ernstig en gemoedelik woord tot den Kerkeraad er op wyzende dat de oorlog tusschen Engeland en de beide Republieken – de Z.A. Republiek en den O. Vrystaat – in de maand October uitgebroken is."

Daadwerklike reëlings met die oog op die kerklike werk word nou getref. In geval kerkraadslede op kommando gaan, moet hulle onmiddellik iemand uit die gemeente in hulle plek aanstel om tydelik die werk waar te neem. So het dit dan gebeur dat ná die vergadering van 30 Maart 1900 die kerkraadslede uiteen is om eers weer op 8 November 1901 te vergader en dit ook nog wel sonder ds. M. Postma, wat eers weer op 2 Junie 1903 teenwoordig sou wees. Intussen is die stryd gestry – en die offers gebring. Talle gemeentelede is as krygsgevangenes weggestuur na Ceylon en Portugal, terwyl ds. M. Postma self vir meer as twee jaar as krygsgevangene aangehou is en later op parool losgelaat is, waar hy ter wille van die brood van sy huisgesin in Oos-Londen onderwys gegee het.

Deur "de genadige beskikking des Heeren," soos dit in die notule opgeteken is, het ds. Dirk Postma van Rustenburg intussen die geestelike belange van Krugersdorp behartig sowel as dié van die lidmate van Pretoria, Griekwaland-Wes, Heidelberg en Rustenburg wat in die konsentrasiekamp op Krugersdorp was. Gedurende hierdie veelbewoë tyd – ook benard op stoflike gebied – het die kerkraad van Krugersdorp verskeie bedrae geld aan lidmate, mans en vroue wat in die kampe was, geleen. Later is van hierdie geleende geld aan die lidmate geskenk omdat die ekonomiese posisie so benard was. In die gemeente van Johannesburg het dit nie minder goed daaraan toegegaan nie. Ook hier was dit moeite en verdriet. Die arbeidskragte van die getroue ds. M. Postma is ook hier gemis aangesien hy weggestuur is na Oos-Londen omdat hy die eed van neutraliteit nie wou aflê nie.

Op geestelike en sedelike en ekonomiese gebied is daar dus hard gestry deur die kerkrade en die gemeentes van Krugersdorp en Johannesburg. Wat die geestelike en sedelike toestand betref, staan in die notule van 27 Desember 1902 die volgende: "De leraar vraagt aan de broeders ouderlingen, vooral met het oog op 't einde des jaars, of er in dit jaar vooruitgang, stilstand of achteruitgang in het geestelyk leven in de gemeente was. De leeraar en ouderlingen spreken breedvoerig, bedaard en ernstig over dit teeder en gewichtig onderwerp. De broeders ouderlingen zyn van oordeel dat er door de roede des oorlogs wel eenige verandering ten goede by sommigen gekomen is, dat het leven en de wandel van sommigen meer ingetogen geworden is en by sommigen meer onderzoek in Gods dierbaar Woord en den weg der zaligheid in Jesus Christus gekomen is. Maar de ouderlingen zyn van oordeel dat, over het algemeen genoemen, de geestelyke toestand der gemeente veel te wenschen overlaat. Er is niet dat geestelyk leven dat men billikerwyze mag verwachten na zulk een sware tuchtroede van de hand des Heeren als de jongste bloedige oorlog; de stroom der wêreld en lichtsinnigheid sleept velen met sich in deze verleidelyke wêreldstad, er heerscht niet genoeg liefde en eensgesindheid onder de gemeenteleden onderling en er is niet dat vuur en yver en belangstelling in de zaken van Gods eeuwig koningryk die daar behooren te zyn."

Met die finansies het dit beroerd daaraan toegegaan. Waardevolle kerklike eiendomme is verkoop. Op baie maniere is gepoog om die gedurige tekorte aan te suiwer. Maar daar was in baie opsigte teleurstelling gewees. Die nuwe kerkgebou van die Johannesburgse gemeente wat in 1903 klaargekom het, het so 'n sware las meegebring, dat vir 'n geruime tyd net die belastings betaal kon word. Geld was skaars om te leen sodat dit baie beroerd gegaan het. Terwyl op die platteland die plase afgebrand en die veestapel verrinneweer is, is in die stad swak lone betaal, behalwe in 'n sekere mate aan die mynwerkers wat diep onder die grond in droë ongeventileerde myne moes rondkruip om hulle brood.

Gedurende hierdie donker tyd het die mense besonder hard gewerk. In hierdie tyd bied die Repatriasiedepartement van die Kroonkolonie-regering die gemeente van Johannesburg £1 200 aan, maar op die vergadering van 26 Januarie 1904 word dit deur die Kerkraad van die hand gewys omdat die vergadering oortuig was dat die Regering sy verpligtinge wou skuiwe op die skouers van die kerk. So is die naweë van die oorlog wel deeglik gevoel in die kerk. Ná die beëindiging van die oorlog het daar in die jare wat gevolg het, opnuut 'n toestroming na die stede, en veral Johannesburg, gekom. Die gevolg was dat die gemeente aanmerklik in getalle gegroei het. Die kerkgebou in Mintweg (suid van Mainstraat) het ook te klein geword vir die groeiende gemeente sodat dit verkoop is en wel vir £3 000. Die nuwe gebou in Mintweg, noord van Mainstraat (nou Albertina Sisuluweg), is in 1903 in gebruik geneem teen 'n koste van £3 750.

Jare van uitbreiding

Ds. Dirk Postma is in 1904 as predikant van Krugersdorp bevestig. Die Gereformeerde Kerk het toe twee predikante op die Rand gehad, 'n seun en 'n kleinseun van die stigter van die kerkverband, ds. Dirk Postma.

Ds. J.V. en mev. Martha Coetzee en van die gemeente se susters, afgeneem in Melville.

Aan die begin van 1904 is die kombinasie Krugersdorp-Johannesburg verbreek. Op 14 Januarie 1905 is prop. Dirk Postma van Burgersdorp, oudste seun van ds. Marthinus Postma, as predikant van Krugersdorp daar deur sy vader bevestig. Die Witwatersrand tel nou twee Gereformeerde predikante en wel twee Postmas, vader en seun. Maar ná 16 maande het ds. D. Postma van die Rand vertrek omdat hy 'n beroep na Burgersdorp aanvaar het. Ds. D.P. du Plessis, ook 'n kleinseun van ds. Dirk Postma die ouere, word nou vir 'n paar jaar die konsulent en later die predikant van Krugersdorp. In 1904 vertrek ds. M. Postma van die Witwatersrand na Pretoria. Ds. W.J. de Klerk (Heidelberg, 1903-'04) volg die beroeping na Johannesburg op en bedien ook Krugersdorp as konsulent. Ook dr. J.D. du Toit het gedurende hierdie tydperk vanaf Potchefstroom, Krugersdorp as konsulent bedien.

In 1907 vertrek ds. W.J. de Klerk na Aliwal-Noord en gedurende Junie 1908 word die kombinasie Krugersdorp-Johannesburg weer gesluit. Na talle beroepe uitgebring is, word daarin geslaag om weer die voortreflike dienste van ds. M. Postma (wat intussen van Pretoria na Waterberg vertrek het) te verkry nadat die tweede beroep op hom uitgebring is. Ná die vertrek van ds. W.J. de Klerk was Johannesburg dus sowat 18 maande vakant, 'n groot terugslag vir die gemeente. Dit was die rede dat die staatmaker van die Witwatersrand, ds. M. Postma, toe hy vir die tweede keer na Johannesburg beroep is, weer teruggekom het na hierdie wêreldstad waar hy gearbei het tot op die dag van sy dood Ds. M. Postma bedien dus weer sowel Johannesburg as Krugersdorp. Hierdie tweede kombinasie is in 1910 vir goed opgesê.

Intussen kom daar nog meer uitbreiding sodat die Algemene Vergadering van Transvaal toestemming verleen dat in Maart 1905 'n derde gemeente op die Witwatersrand gestig kon word, naamlik Germiston. Die eerste konsulent, ds. H.J.R. du Plessis het 11 jaar lank hier gearbei tot Germiston in kombinasie met Bethal gegaan het nadat ds. J.C. van der Walt beroep is.

Die posisie van die Afrikaner as mynwerker het verstewig vanaf die jaar 1909. Vanaf hierdie jaar dateer dan ook die groei van die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand. Met die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 het die gemoedere in die goudstad hoog geloop. Die gewapende opstand in die land het ook die gemeentes swaar getref, want baie lidmate het in tronke en kampe te lande gekom en ander moes swaar boetes betaal.

Die koms van ds. J.V. Coetsee

Ds. Jan Viljoen Coetzee, medeleraar van Johannesburg van 1918 tot 1925.

Di. J.V. Coetzee en T.T. Spoelstra, 1926.

In Junie 1915 kom prop. J.V. Coetzee na Johannesburg as hulpprediker. Van die naweë van die opstand skryf hy as volg: "Ek het besluit om aan die uitnodiging van Johannesburg gehoor te gee en begin Junie 1915 as hulpprediker daar aangekom, net nadat die opgesweepte Johannesburgse gepeupel destyds die Duitse winkels en sake daar geplunder en uitgebrand het en op hulle deurtog gestuit is in die Dardanelle van die duikweg deur 'n piksteel-en-knuppelkommando van Boere. Die opgewondenheid onder die gemeentelede het nog hoog geloop toe ek daar aangekom het. Baie van hulle was ook lede van daardie gedugte piksteel-kommando wat die Dardanelle tussen Fordsburg en Vrededorp verdedig het, en hulle het nog druk nabetragting gehou oor die gebeurtenisse."

In Desember 1918 is ds. J.V. Coetzee nadat herhaalde beroepe uitgebring is, bevestig as tweede predikant van die Johannesburgse gemeente. Twee predikante vir een gemeente was in die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika onbekend en tog het die eienaardige stadstoestande dit genoodsaak. Uit die aard van die saak kon moeilik op hierdie tydstip nog 'n gemeente gestig word. In Nederland, egter, was destyds 'n gemeente met meer as een predikant nie iets onbekend nie. Ds. J.V. Coetzee sê dan self: "Sover ek weet, was dit die eerste geval in die geskiedenis van ons kerk, dat 'n gemeente twee predikante gehad het, afgesien van die geval van Burgersdorp wat in die eerste jare van die bestaan van die Teol. Skool twee predikante had, van wie een eintlik dosent aan die skool was en vir 'n gedeelte deur die gemeente besoldig was.".

Die Gereformeerde Kerk het nou vier predikante op die Witwatersrand gehad. Gedurende 1919-1923 was ds. J. H. Boneschans predikant van die gemeente Germiston ná die vertrek van ds. J.C. van der Walt na Piet Retief-kombinasie. Die Oos-Rand, d.w.s. vanaf Germiston tot by Springs, het nou die arbeidsveld van die predikant van Germiston geword. Terwyl die rustige kerklike arbeid van die predikante (di. M. Postma, D.P. du Plessis, J.V. Coetsee en J.H. Boneschans) sowel as van die kerkraadslede en van die gelowiges in die amp van die gelowiges voortgaan om die fondamente van die kerklike lewe en -organisasie vas en stewig te lê, breek die staking teen die einde van 1921 uit. Die jaar daarop (1922) was dit oorlog op die Witwatersrand.

Die Randse Staking

Die Randse staking van 1922 het die kerklike lewe op die Rand ontwrig.

Dit spreek vanself dat die staking die kerklike lewe swaar getref het. Die gemeentelike lewe is op baie plekke ontwrig veral in Johannesburg en op die Oos-Rand. Hiervan skryf ds. J.V. Coetzee, 'n ooggetuie van die staking: "Die wydverbreide industriële moeilikhede met die groot staking aan die einde van 1921 wat in 1922 uitgeloop het op 'n gewapende botsing in die strate van Johannesburg, het die kerklike lewe op die Witwatersrand baie ontwrig. Baie lidmate was maande lank uit die werk. Die kerklike sake het swaar gely in daardie moeilike tyd. Kerklike opbringste het sterk agteruitgegaan en predikantstraktemente het agterstallig geraak. Toe die gewapende botsing ten slotte verby was, het 'n groot deel van die gemeentelede in die tronk of agter die sinkomheining van die Wanderersgronde as gevangenes gesit. In Fordsburg, Vrededorp en Newlands is bykans alle manspersone in hegtenis geneem na die skietery verby was en in die Wanderers saamgehok. Dae lank het die uitsorteerdery aangehou om die persone wat aan die skietery deelgeneem het, in die hande te kry. Die kerklike lewe en organisasie op die Sentrale en Oos-Rand het die meeste ontwrigting te verduur gehad."

Die gemeente Germiston het baie te verduur gehad, sodat dit ná die vertrek van ds. D. Rumpff van Heidelberg met laasgenoemde in kombinasie gegaan het. Gedurende 1924-27 het dr. P.J.S. de Klerk Germiston bearbei as gevolg van die vertrek van ds. Boneschans na Venterstad.

Nuwe gemeentes gestig

Die Gereformeerde kerk Krugersdorp, 1956. Johan de Ridder, lidmaat van die Gereformeerde Kerk, het dit ontwerp.

Terwyl hierdie uitbreiding op die Oos-Rand aan die gang was, het veral die westelike voorstede van Johannesburg sterk wyke en later sterk gemeentes geword. Die gevolg was dat die Algemene Vergadering van Transvaal toestemming verleen het tot die afstigting van Johannesburg-Oos en -Noord aan die begin van 1924. Hierdie twee gemeentes het in kombinasie gegaan met ds. J.V. Coetzee as hul predikant terwyl ds. M. Postma predikant gebly het van die Johannesburgse gemeente. Ná die dood van ds. Postma in 1926, het ds. W.J. de Klerk vir die tweede keer predikant van Johannesburg geword.

Aan die begin van 1925 het Noord en Oos die kombinasie verbreek en selfstandig oorgegaan tot beroep – Oos in kombinasie met Bethal wat ds. T.T. Spoelstra beroep en Noord wat ds. F.P.J. Snyman van Molteno beroep. Byna 20 jaar lank het ds. Snyman Noord bearbei tot met sy dood op 15 Augustus 1945.

Gedurende 1926 is weer twee gemeentes bygevoeg, en wel Brakpan op die Oos-Rand en Vereeniging, wat later ook sou ressorteer by die gemeentes van die Witwatersrand. Vier jaar later, in 1930, kom Johannesburg-Suid tot stand en Johannesburg-Wes; in 1935 kom ook nog by Springs en Benoni by; in 1936 Boksburg; in 1938 die gemeente Delmas, wat nes Vereeniging ook later onder die gemeentes van die Rand sou sorteer; in 1939 is die Albertonse gemeente gestig en in 1942 dié van Florida. Vanaf 1950-1954 is die volgende gemeentes nog gestig: Linden (1950); Buffeldoorns (1949); Randfontein (1950); Vanderbijlpark (1951); Johannesburg-Sentraal; Carletonville (1953); Delarey (1954); Krugersdorp-Wes (1954).

Die kerk se werksaamhede

Ds. T.T. Spoelstra van die gemeente Johannesburg-Oos (Jeppestown) het hom veral beywer vir evangelisasie in Johannesburg.

Die Gereformeerde Kerk het evangelisasie beskou as 'n dringende behoefte in die Johannesburgse omstandighede, waar godsdienstige afvalligheid onder die Afrikaners voorgekom het. Ds. T.T. Spoelstra van die gemeente Johannesburg-Oos het hom in die twintigerjare in die besonder hiervoor beywer. Die behoefte is gevoel om meer aan literatuurverspreiding in die hospitale te doen en die hulp van die kerk se Dorkasvereniging is ingeroep. Op 'n vergadering van die Sentrale Bestuur van die Randse Evangelisasie in 1929 is kommer uitgespreek dat ander lektuur wel versprei word, terwyl die kerk "stil met ons Gereformeerde beginsels" sit. Nietemin het die aanwesigheid van baie afgedwaalde — maar ook kerklose — Afrikaners aan die Rand en die beperkte aksie van die kerk in dié verband 'n bron van bekommernis gebly.

Dit was dan ook een van die vernaamste redes waarom nog 'n selfstandige gemeente in 1952, Johannesburg-Sentraal, in die middestad gestig is ten einde "aktief evangelisasiewerk te doen onder die vele afgedwaalde verbondskinders wat in die onpersoonlike stadsgees alle kontak met die kerk verloor het". Die swak kerkbesoek van lidmate (gemiddeld 27 persent by oggenddienste en 15 persent by aanddienste in 1956) was 'n verdere saak wat gepla het.

Die Gereformeerde Kerk het 'n eie besonderse sendingaksie aan die Rand onderhou. Sedert 1950 het ds. Hugo du Plessis as missionêre leraar in die gemeente Johannesburg-Noord gearbei. Sy vernaamste arbeidsveld was die swart woongebiede ten weste van die stad. Die verskillende gemeentes het dié aksie ondersteun en 'n persoon soos dr. J.A. Schutte, predikant van die gemeente Johannesburg-Noord, het besonderse belangstelling in sendingwerk getoon. Die Johannesburgse sendinggemeente Moroka het teen 1955 'n totaal van 515 lidmate gehad. Ds. Du Plessis het sedert Januarie 1956 die opleiding van swart leraars en helpers behartig. Hy is deur ds. P.G. Geertsema opgevolg. Die uitbreiding en omvang van die werk het meegebring dat 'n selfstandige gemeente, Dube, in November 1957 gestig kon word.

Ds. Marthinus Postma

Ds. Marthinus Postma vier sy 70ste verjaardag in 1925 in Fordsburg. Hy is net 'n jaar en 10 dae later oorlede.

Dr. B.R. Krüger skryf in Die ontstaan, ontwikkeling en betekenis van die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand van ds. Marthinus Postma: "Tereg word hy die apostel van die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand genoem, want nie alleen was hy die heel eerste, en vir 'n geruime tyd die enigste predikant van die Kerk op die Witwatersrand nie, maar deur die genade van God was sy ywer, entoesiasme en gawes die waarborg van die stewige fondament van die kerklike organisasie."

Sy arbeidsveld

Die arbeidsveld van ds. M. Postma het aanvanklik gestrek vanaf Krugersdorp tot in Springs, dit wil sê die hele destydse Witwatersrand. Gedurende hierdie tyd het hy nog verskillende konsulentgemeentes oor die lengte en breedte van Transvaal, asook in die Oranje-Vrystaat, bedien. Na hierdie gemeentes was hy dikwels afwesig en by tye het dit so erg daaraan toegegaan dat hy om verstaanbare redes geen verlof vir afwesigheid van sy kerkraad kon verkry nie. Die gevolg was dat hy meer as eens Woord en Sakramente op weeksdae in hierdie plattelandse gemeentes gaan bedien het. By dit alles het hy die daelikse drukte van die stadsgemeentes gehad – die drukte (soos hy dit so dikwels genoem het) van die "Wêreldstad Johannesburg". Toe die gemeentelike werk op Johannesburg en Krugersdorp later so uitgebreid geraak het, het hy dan ook meer as eenmaal daaroor gepraat dat die arbeidsveld (wil hy dit behoorlik doen) vir hom baie uitgestrek is. Hy het egter nooit gekla dat dit te veel werk is nie. Sy ywer om 'n tweede predikant vir Johannesburg het dientengevolge ook geen perke geken nie en alhoewel dit baie jare geduur het, deur die Anglo-Boereoorlog en die Griepepidemie van 1918 grootliks vertraag, het hy wel sy ideaal verwesenlik gesien. In sy "Rede uitgesproken door Ds. M. Postma, M.A. (Predikant van de Gereformeerde Gemeente te Fordsburg) by de herdenking van syn 35-jarige Ambtsbediening en 70ste verjaarsdag (14 Julie 1925)", maak hy met groot dankbaarheid daarvan melding dat die Here die klein begin ryklik geseën het, sodat daar toe al reeds vier gemeentes van die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand was.

Preke

Ds. Postma en sy Johannesburgse kerkraad, 1918.

Die kerkgebou wat die gemeente by Brixtonweg 1, Brixton, gebruik het vandat hulle uit Fordsburg getrek het en voor die ingebruikneming van die nuwe gebou in Mayfair, omstreeks 1963. Die verkoop van dié gebou is reeds op 14 Junie 1950 in beginsel goedgekeur, maar toe Johannesburg in Oktober daardie jaar herstig word, het die geboue na dié gemeente gegaan.

Ds. Postma het Sondae op meer as een plek die Woord bedien. Wanneer daar deur uitbreiding in die verskillende sentrums van Johannesburg 'n redelike aantal lidmate aanwas, het hy vir hulle gaan dienste hou. Selfs het hy gedurende weeksdae saam met die betrokke ouderling gegaan om kennis te gee van die diens wat daardie betrokke aand sou plaasvind. Die uitbreiding was egter so snel dat hy die dienste Sondae nie meer almal kon behartig nie. Dit word vertel dat hy so aanhoudend by die kerkraad van Johannesburg aangedring het om toestemming vir buitedienste dat die Kerkraad dit eindelik goedgekeur het net om van die "geneul" van die predikant ontslae te raak. En toe hy dit later nie meer kon behartig nie, het hy versoek dat die ouderlinge die leesdienste hou. Meer as eens kon hy in die Wêreldstad nie voldoende tyd vind om sy preke behoorlik uit te skrywe nie, met die gevolg dat hy van sketse gepreek het. En alhoewel hy nie altyd met sy preke "persklaar" was nie, het hy deur sy welsprekendheid hom nie van koers laat bring nie. Sy skoonseun, H. S. Oosterhagen, het op 'n keer hieroor gesê: "Zyn preke was altyd weldoordag en je voelde hier praat 'n man van levenservaring, nie hoogdrawend nie, maar voedsel vir elk in s'n of haar leven." Volgens Krüger is daar vertel hoe ds. Postma eendag in 'n straat van Johannesburg (sonder dat hy dit geweet het) voor 'n kroeg waar die mense in en uit gaan, 'n teologiese werk gestaan en lees het terwyl hy moes wag op 'n trem.

Studie

Ds. P.J.W. Louw en sy vrou, Cecilia, op hul troudag, omstreeks 1950.

Deur privaat studie het hy die M.A.-graad in klassieke tale behaal. Voordat hy predikant geword het, was hy 10 jaar lank as Literariese Professor verbonde aan die Teologiese Skool op Burgersdorp en later jare, toe hy predikant op Johannesburg was, het hy 'n tyd lank klasgegee aan die Teologiese Skool op Potchefstroom in die plek van sy seun prof. F. Postma wat na die Vrye Universiteit in Holland vir verdere studie gegaan het. Sy onvermoeide ywer blyk ook hier waar hy na klasure les gegee het aan studente in die ou tale.

Huis- en siekebesoek

Ds. Postma se krag het veral in huis- en siekebesoek gelê. Van soggens vroeg tot snags laat, wanneer die trems van Johannesburg al tot stilstand gekom het, was hy besig met sy herderlike werk, want hieraan kon hy nooit genoeg aandag gee nie. Uit die notules, met sy eie deftige handskrif geskrywe, blyk dit telkens hoe hy tydig en ontydig met hierdie werk besig was. So flink het dit soms daaraan toegegaan dat van kerkraadsweë 'n beroep op hom gedoen moes word om stadiger oor die klippe te gaan, want hy was maar selde in die pastorie – tot ongerief van gemeentelede wat hom daar kom besoek het. Maar tot op die dag van sy dood was dit asof hy nie kon rus as hy nie huis- en siekebesoek doen nie. Dit was, volgens Krüger, dan ook monumentale werk wat in hierdie opsig deur hom op die Witwatersrand gedoen is. Of dit nou Bulawayo, Frankfort of Strydenburg was waar hy moes heen, nie alleen om Woord en Sakramente te bedien nie, maar ook om huisbesoek te doen, het vir hom geen saak gemaak nie, solank hy dit net kon doen vir sy Here en Sender. Sy liefdesywer vir siekes en beproefdes, soms ten koste van sy eie gesondheid, om hulle liefderyk te vertroos en te bemoedig uit die Bybel, was sy lewe. Dit het dan ook meer as eens gebeur dat hy so vroeg in die môre by die siekehuis aangekom het dat van die huismense nog geslaap het.

Geesdrif vir sy Kerk en volk

Ds. Martinus Postma se grafsteen in die Brixton-begraafplaas.

Ds. Postma en sy eerste vrou, Elizabeth, gebore Spiller. Sy sterf in 1907 en in Januarie 1909 trou hy met Hester Johanna de Klerk. Twee seuns, ds. Dirk Postma en prof. Ferdinand Postma, het hulle as teoloë onderskei.

Ds. Postma was 'n harde werker in diens van sy God en sy volk. Hy het dit dan ook met sy 70-jarige fees triomfantelik uitgeroep: "Johannesburg is het heerlikste arbeidsveld in die Gereformeerde Kerk van Zuid-Afrika." Toe hy vir die beroep na Ladybrand bedank het, het hy dit gedoen omdat in Johannesburg baie werk te doen was. Hier het hy dan ook ruim 28 jaar met vlyt en toewyding gearbei totdat hy in die tuig gesterf het soos sy vurige wens was. Krüger skryf: "Hoe dikwels het hy nie by besondere geleenthede neergeval om vuriglik God te bid of te dank vir genote seëninge; of hom smekend verootmoedig vir 'n arme sondares wat diep in die modder van die sonde geval het; of wanneer die tug toegepas moes word? Ja, waarlik hy het baie intiem met sy God omgegaan in die stryd op die Witwatersrand. As hy self in sware stryd verkeer omdat hy miskien Gods Koningkryk deur sy sonde kon afgebreek het, dan is sy toevlug maar net weer tot die gebed en hy het, so sê hyself, nooit beskaamd uit die stryd gekom nie. Hieruit moet, onses insiens, sy erns verklaar word en tewens ook die sukses wat hy op die Witwatersrand behaal het. Want altyd was hy bereid om te dien, selfs tot in die late ure van die nag, maar nooit wou hy gedien word nie. En hoe meer hy gewerk het (as hy op reis gaan na 'n kerklike vergadering het hy ook sommer gekollekteer vir die dowes en die blindes of vir die sending) hoe meer het hy sy ontrou gevoel – daarom hy dan ook aan die einde van sy lewe: 'O, myn God en Vader, vergeef uw knecht om Christus wil zyn ontrouwheid, nalatigheid en zonde in, uw heilige dienst, want hoe zou hy kunnen bestaan, zoo Gy in het gericht met hem treden.'"

Krüger skryf: "Dit was hom nie erns net met sy roeping as predikant nie, ook sy volk het hy met sy hele hart lief gehad. Hoe het die ontrou van sy eie volk hom nie diep in die hart getref nie! Die Tweede Vryheidsoorlog en die epidemie van 1918 het hy beskou as direkte strawwe van God oor 'n ontrou nasie. Die eed van getrouheid het hy, om gewigtige redes wat breedvoerig in die notule deur homself opgeteken is, nie afgelê nie." Daarom moes ds. Postma twee jaar in ballingskap verkeer. Vanaf Oos-Londen het hy gereeld aan sy gemeente Johannesburg geskryf en sy preke gestuur wat voorgelees moes word. Die afsterwe van president Paul Kruger het hy so diep gevoel en dat hy spesiaal 'n preek tot nagedagtenis van die ontslapende die lig laat sien het. In die stryd het hy homself altyd die minste, die geringste, geag. Wanneer twis in sy teenwoordigheid ontstaan het, het hy altyd die skuld self gedra. Die skielike dood van 'n ouderling op 'n kerkraadsvergadering in Johannesburg het 'n geweldige indruk op sy gemoed gemaak.

Ná ruim 28 jaar diens in die Johannesburgse gemeente is die gryse dienskneg op 71-jarige leeftyd oorlede. Hyself het gesê dat 'n stadsgemeente byna bomenslike kragte verg sowel van die leraar as van sy eggenote.

Predikante

Ds. Christiaan Hattingh, leraar van 1951 tot 1953.

Ds. Dirk van der Walt en sy gesin. Hy was die leraar van 1966 tot 1985.

• Martinus Postma, 1897 - 1904, 1909 - 26 Julie 1926 (oorlede in die amp) †1926-07-26
• Willem Johannes de Klerk, 1904 - 1907, 1928 - 1943 †1943-09-26
• Jan Viljoen Coetzee, 1918 - 1925 †1952-12-26
• Abraham Adriaan Venter, Johannesburg-Wes 1935 - 1951 †1990-02-28
• Christiaan Hattingh, Johannesburg 1951 - 1953 †2001-08-01
• Johannes Hendrik Booyens, 1954 - 1957 † Onbekend
• Pieter Joachim Wilhelm Louw, Johannesburg-Mayfair, 1957 - 1966 †2007-05-05
• Dirk Jacobus van der Walt, Johannesburg-Mayfair 1966 - 1985 †1985-11-05
• Hendrik Jacob van der Walt, Johannesburg-Oos 1976 - 1986, Johannesburg 1986 - 1987 †2004
• Gerhardus Arnoldus Hattingh, Johannesburg-Sentraal 1974 - 1986, Johannesburg 1986 - 2001.
• Johannes Jacobus de Jager, 1987 - 1998
• Marius Schalekamp, 1993 - 1994
• Willem Jacobus Kruger Saayman, Johannesburg-Noord 1981 - 1997, Johannesburg-Melville 1997 - 2003, Randburg 2003 - 2009

Gemeentes ontstaan uit Johannesburg

Die Gereformeerde kerk Johannesburg-Wes het op 13 Desember 1930 van Johannesburg afgestig. Op 1 April 1943 is die grense tussen Johannesburg en Johannesburg-Wes opgehef, toe die gemeente Johannesburg-Wes word. Op 22 Oktober 1950 is Johannesburg herstig en het dit vanaf 1952 bekendgestaan as Johannesburg-Mayfair. Johannesburg-Oos is op 29 Februarie 1924 van Johannesburg afgestig, toe Johannesburg se kerkgebou in Jeppestown die dogtergemeente se kerk geword het. Johannesburg-Noord is op 1 Maart 1924 van Johannesburg afgestig. Sy kerkgebou was in Melville. Van die gemeentes Johannesburg, Johannesburg-Noord, -Oos, -Suid, -Wes en -Sentraal, het in 2015 nog net Johannesburg-Suid bestaan. Johannesburg-Melville het einde 2002 een geword met Randburg-Oos (of moontlik saam met Randburg-Oos by Randburg ingelyf). Op 14 April 2003 het die Gereformeerde kerke Randburg en Randburg-Oos saamgesmelt as die Gereformeerde kerk Randburg. Johannesburg-Wes se grense het in 1986 verander met die insluiting van Langlaagte, Paarlshoop, Auckland Park en Mayfair-Wes by die gemeente toe dié dele nie van Johannesburg-Mayfair na die nuwe gemeente Johannesburg (herstig; saamgestel uit Johannesburg-Mayfair, -Sentraal en -Oos) oorgedra is nie.

'n Soortgelyke vermindering in die getal gemeentes wat Johannesburg se naam dra, het in die NG Kerk gebeur: In 2015 het nog net Johannesburg bestaan nadat Johannesburg-Noord met Andrew Murray saamgesmelt het en die gemeente later as Andrew Murray bekendgestaan het, terwyl Johannesburg-Oos, -Suid en -Wes by ander gemeentes ingelyf is.

Ontbindings, samesmeltings en inlywings

Die kerkraad, November 1942. Ds. W.J. de Klerk sit derde van links.

Die ontbindings, samesmeltings en inlywings waarby Johannesburg en sy buurgemeentes betrokke was, het dus hierdie gemeentes:

1. Johannesburg (-Mayfair, -Melville, 1896, 1986)
2. Johannesburg-Noord (1924)
3. Johannesburg-Oos (1924)
4. Johannesburg-Wes (1930, 1986)
5. Johannesburg-Suid (1931)
6. Linden (1950)
7. Johannesburg-Sentraal (1952)
8. Delarey (1954)
9. Randburg (1960)
10. Randburg-Oos (1976)
11. Midrand (1999)

Verminder tot hierdie gemeentes:

1. Johannesburg-Suid (1931)
2. Linden (1950)
3. Bergbron (1998, wat bestaan uit Johannesburg-Wes, Delarey en Melville-deel van Johannesburg-Melville)
4. Midrand (1999)
5. Randburg (2003, wat bestaan uit Johannesburg-Melville, Johannesburg-Noord, Johannesburg-Oos, Johannesburg-Sentraal, Randburg, Randburg-Oos)

Galery

• 
  Die Gereformeerde kerk Johannesburg-Noord se eerste kerkgebou, opgerig in 1917, al is die gemeente eers op 1 Maart 1924 gestig.
• 
  Die tweede kerkgebou van die gemeente Johannesburg-Noord, opgerig in 1935. Die argitek was Pieter Dykstra, wat buiten die Zuid-Afrikaanse Hospitaal onthou word vir die 16 Gereformeerde kerke wat hy tussen 1927 en omstreeks 1956 ontwerp het.
• 
  Die Gereformeerde kerk Johannesburg-Sentraal se eerste kerkgebou, in Lovedaystraat.
• 
  Die Gereformeerde kerk Johannesburg-Wes, lank voor dit in 'n woonhuis omskep is.

Bronne

• (af) Kruger, dr. B.R. 1956. Die ontstaan, ontwikkeling en betekenis van die Gereformeerde Kerk op die Witwatersrand. Pretoria: Craft Drukpers.
• (af) Stals, prof. dr. E.L.P. (red.). 1986. Afrikaners in die Goudstad Deel 2 1924-1961. Pretoria: HAUM Opvoedkundige Uitgewery.
• (af) Harris, C.T., Noëth, J.G., Sarkady, N.G., Schutte, F.M. en Van Tonder, J.M. 2010. Van seringboom tot kerkgebou: die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

Sien ook

• NG gemeente Johannesburg

Eksterne skakels

• Waarskynlik die gebou van Johannesburg-Mayfair by Brixtonweg 1, Brixton, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 13 Februarie 2015.
• Die gebou van die eertydse gemeente Johannesburg-Oos by Princessstraat, Fairview, soos te sien op Google Maps. URL besoek op 13 Februarie 2015.
• Die kerkgebou van Johannesburg-Wes by Putneyweg 35, Brixton, soos dit in 2009 gelyk het op Google Maps terwyl veranderings daaraan aangebring is. URL besoek op 11 Februarie 2015.
• Waarskynlik die pastorie van Johannesburg-Wes by Hamptonweg 68, Aucklandpark. URL besoek op 14 Februarie 2015.
• Die kerkgebou van Johannesburg-Noord by Eerste Laan 47, Melville. URL besoek op 11 Februarie 2015.
• Die kerkgebou van die gemeente Bergbron by Schoongezicht 8, Bergbron. Johannesburg-Wes en Delarey het in 1998 saamgesmelt met die Melville-deel (die ou Johannesburg-Noord) van Johannesburg-Melville om Bergbron te vorm. URL besoek op 15 Februarie 2015.