Groot-Zimbabwe

Groot-Zimbabwe (Engels: Great Zimbabwe, Shona: Masvingo eZimbabwe) is ’n ruïnestad, sowat 39 km suidoos vanaf Masvingo en in die gelyknamige provinsie in Zimbabwe geleë. Die nedersetting op die gelyknamige plato het as hoofstad van die Koninkryk Zimbabwe gedien, wat behalwe vir Zimbabwe ook groot dele van Mosambiek beheer het. Groot-Zimbabwe het tydens sy bloeitydperk vanaf die 11de tot middel van die 15de eeu ’n bevolking van sowat 18 000 gehad, is deur die monarge van Zimbabwe as koninklike paleis gebruik en was die politiese magsentrum. Die rykdom van die metropool was gebaseer op handel in beeste, goud en ander produkte. Getuienis van die geestelike sentrum is die Zimbabwe-voëls uit seepsteen. Die aanleg is die grootste voor-koloniale steenmakery in Afrika suid van die Sahara en een van die oudste.

Groot-Zimbabwe*
Unesco-wêrelderfenisterrein
Binne die ruïnes van Groot-Zimbabwe
Groot-Zimbabwe Ligging van Groot-Zimbabwe in Zimbabwe
Koördinate: 20°16′S 30°56′O
Lande	Zimbabwe
Tipe	Kultuur
Kriteria	i, iii, vi
Verwysings	364
Streek†	Afrika
Inskripsiegeskiedenis
Inskripsie	1986  (10de Sessie)
* Naam soos dit in die Wêrelderfenislys verskyn. † Streek soos deur Unesco geklassifiseer.

Kaart van die ruïnes van Groot-Zimbabwe

Die stad was reeds verlate en vervalle toe Europeërs vir die eerste keer in die 16de eeu op die stad afgekom het. Verkeerdelik is dit vir ’n lang tyd as die tuiste van die koningin van Saba geïnterpreteer, maar die resultate van argeologiese navorsing weerlê hierdie tesis. Die oorsprongtyd word in die laat Ystertydperk gedateer, wat in die streek ooreenstem met die 11de eeu.

Die groot strukture is deur die Shona-voorvaders gebou. Die klipstad strek oor ’n area van 7,22 km². Onder die groot strukture se mees prominente kenmerke was die mure, waarvan sommige meer as vyf meter hoog was. Dit is sonder messelkalk gebou.

Die vroegste bekende geskrewe aantekening van die Groot-Zimbabwiese ruïnes was in 1531 deur Vicente Pegado, kaptein van die Portugese garnisoen Sofala, langs die kus van die hedendaagse Mosambiek. Hy het dit as Symbaoe opgeteken. Die eerste bevestigde besoek deur Europeërs was laat in die 19de eeu, met ondersoeke na die terrein wat in 1871 begin het. Later was studies van die monument kontroversieël in die argeologiese wêreld, met politieke druk wat deur die regering van Rhodesië op argeoloë geplaas is om te ontken dat dit deur inheemse Afrikane gebou is. Groot-Zimbabwe is intussen as nasionale monument deur die Zimbabwiese regering erken en die moderne onafhanklike staat is daarna genoem. Die woord “groot” onderskei die terrein van die honderde kleiner ruïnes wat oor die Zimbabwiese hoëveld versprei is. Daar is 200 sulke terreine in Suider-Afrika, soos Bumbuse in Zimbabwe en Manyikeni in Mosambiek, met monumentale mure sonder messelkalk gebou. Groot-Zimbabwe is die grootste van hierdie terreine.

Die Groot-Zimbabwe Nasionale Monument is in 1986 deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys.

Naam

Die koniese toring in die groot omheining van Groot-Zimbabwe

Zimbabwe is die Shona-naam vir die ruïnes, soos eerste in 1531 deur Vicente Pegado opgeteken. Pegado het opgemerk dat “die inboorlinge van die land hierdie strukture Symbaoe noem, wat in hul taal ‘hof’ beteken.”

Die naam bevat ‘dzimba’, die Shona-term vir ‘huise’. Daar is twee teorieë oor die etimologie van die naam. Die eerste stel voor dat die woord van ‘Dzimba-dza-mabwe’ afkomstig is, vertaal vanuit die Karanga-dialek van Shona as “groot kliphuise”. ’n Tweede teorie sê dat Zimbabwe se naam uit ‘dzimba-hwe’ gevorm is, wat in die Zezuru-dialek van Shona “geëerde huise” beteken, soos gewoonlik na die huise of grafte van hoofmanne verwys is.

Nedersetting

’n Lugbeeld van Groot-Zimbabwe

Die meeste akademici glo dat dit deur lede van die Gokomere-kultuur gebou is. Hulle is die voorvaders van die moderne Shona van Zimbabwe.

Die Groot-Zimbabwe-nedersetting is teen die vierde eeu gevestig. Tussen die vierde en sewende eeue het gemeenskappe van die Gokomere- of Ziwa-kulture die vallei getem. Hulle het gemyn en yster bewerk, maar geen klipstrukture gebou nie. Hierdie is die vroegste Ystertydperknedersetting in die gebied wat deur argeologiese opgrawings geïdentifiseer is.

Konstruksie en groei

Groot Kamp

Konstruksie aan die klipstrukture dateer uit die 11de eeu en het vir meer as 300 jaar voortgeduur. Die ruïnes by Groot-Zimbabwe is van die oudste en grootste strukture in Suider-Afrika en is die tweede oudste naas Mapungubwe in Suid-Afrika. Die mees formidabele struktuur, waarna daar algemeen as die Groot Kamp verwys word, se mure is tot 11 meter hoog oor ’n afstand van sowat 250 meter, wat dit die grootste antieke struktuur in Afrika suid van die Sahara maak. David Beach glo dat die stad en sy nasie, die Koninkryk Zimbabwe, van 1200 tot 1500 gefloreer het, hoewel ’n ietwat vroeër datum vir sy heengaan geïmpliseer word deur ’n beskrywing in die vroeë 1500’s deur João de Barros. Sy groei is in verband gebring met die agteruitgang van Mapungubwe vanaf die 1300’s, danksy klimaatsverandering, of die groter beskikbaarheid van goud in die hinterland van Groot-Zimbabwe. Volgens tradisionele skattings het Groot-Zimbabwe ’n bevolking van tot 18 000 tydens sy bloeityd gehad. Maar ’n meer onlangse opname het bevind dat die bevolking waarskynlik nooit meer as 10 000 was nie. Die ruïnes wat nog bestaan is heeltemal van klip gebou en strek oor 730 hektaar.

Kenmerke van die reünes

Groot-Zimbabwe se groot mure

In 1531 het Vicente Pegado Zimbabwe as volg beskryf:

“By die goudmyne van binnelandse vlaktes tussen die Limpopo- en Zambeziriviere is daar ’n enorme fort van klip gebou, en dit blyk dat geen messelkalk dit aanmekaar bind nie. Hierdie struktuur is byna deur heuwels omring, waarop nog strukture soortgelyk aan hierdie een staan en een daarvan is ’n toring meer as 22 meter hoog. Die inheemse mense van die land noem hierdie strukture Symbaoe, wat in hul taal ‘hof’ beteken.”

Die ruïnes vorm drie verskillende argitektoniese groepe. Dit staan as die Heuwelkompleks, die Valleikompleks en die Groot Kamp bekend. Die Heuwelkompleks is die oudste en is van die negende tot die dertiende eeue bewoon. Die Groot Kamp is van die dertiende tot die vyftiende eeue bewoon en die Valleikompleks van die veertiende tot sestiende eeue. Noemenswaardige kenmerke van die Heuwelkompleks sluit die Oostelike Kamp in, waarin die Zimbabwe-voëls glo gestaan het, asook ’n hoë balkon-kamp wat oor die Oostelike Kamp uitkyk en ’n reusagtige rots in ’n soortgelyke vorm as die Zimbabwe-voël. Die Groot Kamp bestaan uit ’n binnemuur wat ’n reeks strukture omring, en ’n jonger buitemuur. Die Keëlvormige Toring, 5,5 meter in diameter en 9 meter hoog, is tussen die twee mure gebou. Die Valleikompleks is in die Bo- en Ondervalleiruïnes verdeel, met verskillende periodes van bewoning.

Daar is verskillende argeologiese interpretasies van hierdie groeperings. Een moontlikheid is dat die komplekse die werk van opeenvolgende konings verteenwoordig: sommige van die nuwe heersers het ’n nuwe woning gebou. Die fokus van mag het van die Heuwelkompleks in die twaalfde eeu na die Groot Kamp, die Bo-Vallei en eindelike die Onder-Vallei verskuif in die vroeë sestiende eeu. Die alternatiewe “strukturalistiese” interpretasie hou vol dat die verskillende komplekse verskillende funksies gehad het: die Heuwelkompleks was ’n tempel, die Valleikompleks was vir die inwoners en die Groot Kamp was deur die koning gebruik. Strukture wat meer uitgebreid was, is waarskynlik vir die konings gebou, hoewel daar ’n argument is dat die datering van opgrawings in die komplekse nie hierdie interpretasie steun nie.

Koninklike artefakte

Voëls gekerf uit seepsteen, Groot-Zimbabwe

Die belangrikste artefakte wat by die monument gevind is, is die agt Zimbabwe-voëls. Dit is uit mikahoudende seepsteen gekerf, aan die bopunt van monoliete die hoogte van ’n mens. Gleuwe in ’n platform by die Oostelike Kamp van die Heuwelkompleks blyk ontwerp te wees om die monoliete met die Zimbabwe-voëls te hou, maar aangesien dit nie by hul oorspronklike plek gevind is nie, kan daar nie bepaal word watter monoliet en voël waar was nie. Ander artefakte sluit in seepsteenfiguurtjies, pottebakkersartikels, ysterklokke, ivoorartikels, koperware, brons spiespunte, ystergietblokke en smeltkroese, en goue krale, armbande, halssnoere en skede. Glaskrale en porselein van China en Persië, onder ander buitelandse artefakte, is ook gevind en getuig van die internasionale handelsbande van die koninkryk. Deel van die uitgebreide klipruïnes van die groot stad, wat vandag steeds staan, is die agt monolitiese voëls wat uit seepsteen gekerf is. Daar word geglo dat dit die bateleurarend verteenwoordig – ’n goeie omen, beskermende gees en boodskapper van die gode in die Shona-kultuur.

Handel

Argeologiese getuienis dui daarop dat Groot-Zimbabwe ’n handelsentrum geword het, met artefakte wat suggereer dat die stad deel van ’n handelsnetwerk gevorm het wat aan Kilwa gekoppel word en tot so ver as China gestrek het. Kopermunte wat by Kilwa Kisiwani gevind is blyk van dieselfde suiwer erts te wees wat aan die Swahili-kus gevind is. Hierdie internasionale handel was hoofsaaklik in goud en ivoor; sommige skattings dui aan dat meer as 20 miljoen onse goud uit die grond ontgin is. Internasionale handel was bykomend tot die plaaslike landbouhandel, waarbinne vee veral belangrik was. Die groot veetroppe wat aan die stad voorsien het, het seisoenaal getrek en is deur die hof bestuur. Chinese potskerwe, Arabiese munte, glaskrale en ander uitheemse items is by Zimbabwe gevind. Ten spyte van hierdie sterk internasionale handelsbande is daar geen bewyse dat argitektoniese konsepte tussen Groot-Zimbabwe en sentra soos Kilwa geruil is nie.

Agteruitgang

Die Zimbabwe-voël pryk op die vlag van Zimbabwe

Moontlike oorsake vir die agteruitgang en eindelike verlating van die terrein om en by 1450 sluit ’n afname in handel in vergelyking met terreine verder noord in, asook die uitputting van die goudmyne, politieke instabiliteit, en hongersnood en watertekorte wat deur klimaatsverandering veroorsaak is. Die Mutapa-staat het in die vyftiende eeu ontstaan uit die noordwaartse uitbreiding van die Groot Zimbabwe-tradisie. Dit is deur Nyatsimba Mutota van Groot-Zimbabwe gestig nadat hy gestuur is om nuwe soutbronne in die noorde te gaan soek. Hierdie teorie ondersteun die oortuiging dat Groot-Zimbabwe se kwyning deur ’n tekort aan hulpbronne veroorsaak is. Groot Zimbabwe was die voorganger van die Khami- en Nyanga-kulture.

Galery

• 
  Uitsig oor die ruïnes soos vanaf die suide gesien, 1997
• 
  Die muur van die groot omheining, 2010
• 
  Kopie van 'n Zimbabwe-voël uit seepsteen
• 
  'n Sangoma van die Mashona naby Groot-Zimbabwe

Sien ook

• Lys van Wêrelderfenisgebiede

Bronne

• Basson, Sebastian: Zimbabwe-polemiek. In: Lantern. Tydskrif vir Kuns, Kennis en Kultuur. Jaargang 28, nr. 3, Augustus 1979
• Beach, David (1998). "Cognitive Archaeology and Imaginary History at Great Zimbabwe". Current Anthropology. 39: 47–72. doi:10.1086/204698.
• Fleminger, David (2008). Mapungubwe Cultural Landscape. 30 Degrees South. bl. 57. ISBN 978-0-9584891-5-7
• Frederikse, Julie (1990) [1982]. "(1) Before the war". None But Ourselves. Biddy Partridge (photographer). Harare: Oral Traditions Association of Zimbabwe with Anvil Press. bl. 10–11. ISBN 0-7974-0961-0
• M. Sibanda, H. Moyana et al. 1992. The African Heritage. History for Junior Secondary Schools. Book 1. Zimbabwe Publishing House. ISBN 978-0-908300-00-6
• Shadreck Chirikure; Innocent Pikirayi (2008). "Inside and outside the dry stone walls: revisiting the material culture of Great Zimbabwe". Antiquity. 82 (318): 976–993. doi:10.1017/S0003598X00097726.
• Michel Lafon (1994). "Shona Class 5 revisited: a case against *ri as Class 5 nominal prefix" (PDF). Zambezia. 21: 51–80.. Sien ook Lawrence J. Vale (1999). "Mediated monuments and national identity". Journal of Architecture. 4 (4): 391–408. doi:10.1080/136023699373774.
• McCall-Theal, G. (1900). Records of South-eastern Africa. VI (book 10). Cape Town: Cape Colony Printers. bl. 264–273.
• Huffman, Thomas N. (2008). "Climate change during the Iron Age in the Shashe-Limpopo Basin, southern Africa". Journal of Archaeological Science. 35 (7): 2032–2047. doi:10.1016/j.jas.2008.01.005.
• Gilbert Pwiti (1991). "Trade and economies in southern Africa: the archaeological evidence" (PDF). Zambezia. 18: 119–129.
• Kuklick, Henrika (1991). "Contested monuments: the politics of archaeology in southern Africa". In George W. Stocking (ed.). Colonial situations: essays on the contextualization of ethnographic knowledge. Univ of Wisconsin Press. bl. 135–170. ISBN 978-0-299-13124-1
• Chirikure, S.; et al. (2017). "What was the population of Great Zimbabwe (CE1000 – 1800)". PLoS ONE. 12 (6): e0178335. doi:10.1371/journal.pone.0178335. PMC 5470674. PMID 28614397
• Collett, D. P.; A. E. Vines; E. G. Hughes (1992). "The chronology of the Valley Enclosures: implications for the interpretation of Great Zimbabwe". African Archaeological Review. 10: 139–161. doi:10.1007/BF01117699.
• Gayre, R. (1972). The origin of the Zimbabwean Civilization. Galaxie Press, Rhodesia.
• Karin Holmgren; Helena Öberg (2006). "Climate Change in Southern and Eastern Africa during the past millennium and its implications for societal development". Environment, Development and Sustainability. 8: 1573–2975. doi:10.1007/s10668-005-5752-5.
• Gilbert Pwiti (2004). "Economic change, ideology and the development of cultural complexity in northern Zimbabwe". Azania: Archaeological Research in Africa. 39: 265–282. doi:10.1080/00672700409480403.
• Oliver, Roland; Anthony Atmore (1975). Medieval Africa 1250–1800. Cambridge: Cambridge University Press. bl. 738. ISBN 0-521-20413-5
• Huffman, Thomas (1972). "The rise and fall of Zimbabwe". The Journal of African History. 13 (3): 353–366. doi:10.1017/S0021853700011683.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Groot-Zimbabwe op Wikivoyage
• (en) "Great Zimbabwe". Encyclopædia Britannica. Besoek op 28 Julie 2020.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Duitse Wikipedia vertaal.

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.