Johannes Rath
Johannes Rath (Wene, Oostenryk, 31 Januarie 1816 – Kuilsrivier, Kaapkolonie, 6 Junie 1903) was ’n sendeling van die Rynse Sendinggenootskap.
Sendeling op Otjikango wysig
Rath begin sy loopbaan as wewer maar tree in 1840 toe tot die sending en word op 14 Augustus 1844 as sendeling bevestig. Hy kom op 4 Januarie 1845 op Walvisbaai aan en bereik Otjikango (Gross Barmen) waar hy op 9 April assistent word van sy mede- Rynse sendeling Carl Hugo Hahn. Hy leer die Hererotaal so gou aan dat hy reeds in 1847 daarin kon preek. Einde 1845 was daar weens 'n groot droogte gebrek aan lewensmiddele en ook geen verbinding met Walvisbaai nie. Rath kry die opdrag om oor Windhoek na Walvisbaai te gaan om daar die nodige te koop. Hy vertrek op 28 Januarie 1846, drie dae voor sy 30ste verjaardag, maar op Windhoek vind hy geen geleentheid na Walvisbaai beskikbaar nie en word eindelik verplig om tot in Kaapstad te reis.
Weens moeilikhede op die heen- en weerreis kom hy eers weer op 19 Desember 1846 op Otjikango aan. In 1848 reis hy nog eens na Kaapstad. Hy trou op 21 Maart 1848 op Walvisbaai met Anna Jörris, van Mettmann by Düsseldorf, Duitsland. Die egpaar het ses kinders gehad voor die skeepsramp waarin mev. Rath en al vier die jongste kinders wat saam met hulle op die skip by Walvisbaai was, omgekom het. Die oorlewende kinders, Emma Cathrina en Anna Margaretha, was onderskeidelik nege of 10, en agt. Hermann was ses, Johannes vier, Mariechen twee en Leopold nog ’n baba.
Stigter van Otjimbingwe wysig
Kragtens 'n besluit van 'n sendingkonferensie op Otjikango in April 1849 word aan Rath opgedra om 'n stasie op te rig tussen Otjikango en die kus. Op 9 Julie 1849 stig hy die sendingstasie Otjimbingwe op die oewer van die Swakoprivier en op die plek wat Scheppmann reeds in 1845 gunstig bevind het toe hy op soek was na 'n direkte pad na Walvisbaai vanaf Otjikango.
Die rondtrekkende Hererokaptein Zeraura belowe om daar te kom woon en na die eerste reëns in Januarie 1850 stroom die Herero na Otjimbingwe. Rath bou 'n eenvoudige huis van bakstene en 'n vertrek (met gate vir deur en vensters) vir godsdiensoefening en onderwys. Vyftig leerlinge is op die eerste dag aanwesig. Ná die Nama-aanval op Otjimbingwe einde 1852 vertrek Rath in Januarie 1853 op 'n reis na Kaapstad.
Hy keer oor land terug in die geselskap van Johanna Gertze (die eerste Herero-dopeling) en onderweg arbei hy sewe maande lank op Bethanien voort hy sy stasie aan die einde van 1853 weer bereik. Saam met C.H. Hahn, die grootwildjagter Frederick J. Green en J.W. Bonfield, onderneem Raath van 20 Mei 1857 af 'n reis van vier maande na Ovamboland, hoofsaaklik met die oog op die moontlike uitbreiding van die sendingveld. Die reis voer hulle tot in Ondonga waarvandaan hulle verplig is om weens vyandigheid met lewensgevaar te vlug.
Die twee sendelinge is op 11 September 1857 weer terug op Otjimbingwe. Van dié gevaarvolle reis skryf Hahn onder meer in sy Berichte der Rheinischen Missionsgesellschaft 1858, (nos. 11-17) wat in Petermann's Mitteilungen verskyn, en 'n gesamentlike relaas van Rath, Hahn en Green word opgestel onder die titel Account of an expedition from Damara Land to the Ovampo in search of the river Cunene (Proceedings of the Royal Geographical Society, dl. II, 1857–’58).
Skeepsramp by Walvisbaai wysig
In Oktober 1858 gaan eerw. Rath, sy vrou en ses kinders (blykbaar per skip oor Walvisbaai) na Kaapstad om die twee oudstes (Emma en Anna) in 'n skool te sit en met die vooruitsig om eerw. Rath se Herero-woordeboek van 3 900 woorde daar te laat druk. Met hul terugkeer ly die gesin op 1 April 1859 by Walvisbaai skipbreuk en verloor eerw. Rath sy vrou en vier van sy kinders, wat in die ramp omkom. Adinda Vermaak vertel die verhaal van die skeepsramp by Walvisbaai in haar boek Kroniek van ’n kontrei, die verhaal van die NG kerk Kuilsrivier: “In 1859 het eerw. Rath, sy vrou, hul ses kinders en 'n diensmeisie van Damaraland, Katuti, na Stellenbosch gereis om die oudste twee dogtertjies, Emma Catherina (10) en Anna (8), by die Rynse Instituut (vandag Rhenish Meisieskool) te los vir hul skoolopleiding. Hy het die storie van die tragedie wat hulle gesin hierna getref het in 'n aangrypende brief aan sy twee dogtertjies op Stellenbosch beskryf.
“Op 25 Maart 1859 het die Rath-gesin in Kaapstad aan boord van die vragskip die Flora gegaan vir die seereis terug na die sendingstasie in Damaraland. Hulle was op 1 April reeds redelik na aan Walvisbaai toe eerw. Rath tydens aandete hoor hoe iemand na die kaptein roep. Kort daarna kon hulle voel hoe die skip teen die seebodem skuur. Eerw. Rath het dadelik sy vrou, wat die dag siek en koorsig was, gaan roep en hul vier klein kindertjies uit hul beddens gaan haal. Toe hulle op die dek kom, het die branders reeds een deel van die bolwerk stukkend geslaan. Hy het verskeie van die bemanning gevra om te help dat hulle gesin ook hoër in die takelwerk kon opklim. Niemand wou egter help nie; elkeen het net na homself omgesien.
“Die enigste plek waar die Rath-gesin en hul diensmeisie kon staan, was op die trap. Aan die bokant was eerw. Rath met die tweejarige Mariechen en die vierjarige Johannes in sy arms. Verder ondertoe, waar hy haar nie kon sien nie, maar wel kon hoor, was sy vrou, Anna, met die baba, Leopold, en Katuti met die sesjarige Hermann, wat dapper probeer het om nie te huil nie. Die yskoue branders het weer en weer oor hulle gespoel. Toe hy besef dat Mariechen in sy arms dood is, besluit hy om dit liewer nie vir sy vrou te sê nie. Hulle twee het hardop gebid en Bybeltekste vir mekaar opgesê en gereed gemaak om te sterf. Na ongeveer 'n uur in die ysige water het sy vrou gesê: ‘Vader, Leopold het gesterf.’ Hulle het toe besluit om die dood stil in te wag.
“'n Rukkie later het Katuti gesê: ‘Hermann, na koka (Hermann is dood).’ Van sy vrou het hy niks verder gehoor nie. Later het hy by Katuti gehoor dat – kort nadat Leopold dood is – die tou waaraan sy vasgehou het uit haar hande geglip het. Sy het agteroor weggesink in die yskoue water. Eerw. Rath het die twee lewelose liggaampies van sy kinders, wat hy steeds in sy arms vasgehou het, aan die water oorgegee. Ná 'n ruk het hy, bedwelmd geslaan deur die branders, besef dis sy plig om sy eie lewe te probeer red en hy het Katuti, wat ook nog gelewe het, aangespoor om hoër te klim. Behalwe die vyf lede van die Rath-gesin het drie bemanningslede ook omgekom.
“Nadat hulle gered is en uiteindelik Walvisbaai bereik het, het eerw. Rath desperaat langs die kus begin soek na die liggame van sy vrou en vier kinders. Al wat egter uitgespoel het, was 'n koffer van sy vrou. Die slot was oopgebreek en alles was gesteel, behalwe sy Damaraboeke. In die koffer was ook 'n bladsy met 'n preek wat hy op 16 Mei die vorige jaar gelewer het oor die woorde: ‘Dein Wille geschehe / auff Erden / wie im Himel.’ (‘Laat u wil ook op die aarde geskied, net soos in die hemel,’ Matt. 6:10.) Aan die einde van die preek kon hy nog dofweg die volgende woorde uitmaak: ‘Der HERR hats gegeben / der HERR hats genomen / Der name des HERRN sey gelobt.’ (‘Die Here het gegee en die Here het geneem. Prys die Naam van die Here,’ Job 1:21.)
“In die laaste deel van die ontroerende brief probeer hy sy twee dogtertjies daar ver op Stellenbosch moed inpraat. Hy vergelyk hul moeder se beproewing met dié van Christus aan die kruis. As troos vertel hy dat sy 'n kort rukkie voor haar dood vir hom gesê het dat sy ‘geheel nie onrustig’ voel nie, en hy herinner hulle daaraan dat Christus, op sy beurt, moes uitroep: ‘My God, my God, waarom het U My verlaat? (Matt. 27:45)."
Verhuising na die Kaap wysig
Omdat sy gesondheid geknap was deur dié ramp en hy nader aan sy enigste twee oorlewende kinders wou wees, versoek hy 'n verplasing na die Rynse sendingstasie Sarepta by Kuilsrivier. Hy keer terug na Otjimbingwe, maar op 13 Junie 1861 verlaat hy dié stasie en ook Suidwes-Afrika vir goed.
In 1862 begin hy sy lang termyn as sendeling op Sarepta, waar hy arbei tot hy op 27 Julie 1893 deur eerw. Friedrich Eich opgevolg word. Baie van die wit boere en hul gesinne het eerw. Rath se dienste by Sarepta bygewoon en hy het ook dikwels hul begrafnisdienste gehou. Vermaak skryf: “Eerw. Rath het sy brief aan sy twee moederlose dogtertjies afgesluit deur hulle te maan om na die voorbeelde van hul ma en Christus vlytig op skool te leer sodat hulle later bruikbaar vir God en mens kon wees . . . Hulle moes dus leer, sluit hy af, sodat God en hul medemens hulle kon gebruik. Sy twee dogters het (blykbaar) sy vermaning in die brief ter harte geneem.” Anna het van 1882 tot 1898 op Sarepta skoolgehou. Haar suster, Emma, is in 1878 met een van Kuilsrivier se boere, Daniël Francois (oupa Danie) de Villiers van die plaas Annandale getroud. Sy was lewenslank betrokke by Sarepta, onder andere as skoolhoof. Dit was grootliks aan haar te danke dat die wit inwoners van Kuilsrivier reeds destyds, selfs voor hulle 'n eie gemeente gehad het, baie sterk sendingbewus was. Die De Villiers's se twee dogters het albei met ’n sendeling getrou: Anna Emma met Otto Siebörger, 'n Morawiese sendeling, en Frederica (Frieda) met H.J. Groenewald. Frieda het voor haar troue die Sendingwerkgeselskap van Sarepta op die been gebring, die kerkkoor gelei, die harmonium tydens eredienste gespeel, en Sondagskool gehou."
In Julie 1882 het Anna Rath beheer oor die skool op Sarepta oorgeneem met die jong Maria Thomas as hulponderwyseres. Die skoolgeboutjie met sy kleivloer was toe reeds bouvallig. Toe die superintendent-generaal van onderwys, dr. Langham Dale, Anna Rath in Oktober 1890 inlig dat die Kaapse regering geen geld vir geboue van sendingskole gestem het nie, het eerw. Rath self die leiding geneem, die ou houtkamertjie laat afbreek en in Desember 1890 die fondament van 'n nuwe skoolgebou laat lê. Sommige plaaslike boere en van die lidmate het elkeen 500 of meer stene geskenk en op Paasmaandag, 30 Maart 1891, is die skool, bestaande uit twee klaskamers, ingewy.
Ná sy aftrede gaan Rath eers op Stellenbosch woon, maar ná die huwelik in November 1898 van sy dogter Anna (Otjimbingwe, 29 Maart 1851 – Wellington, 26 Januarie 1940) met eerw. J.C. Pauw, gaan hy op Wellington by sy skoonseun inwoon. Tydens 'n besoek aan 'n ander dogter, mev. D.F. de Villiers van Kuilsrivier, is hy daar oorlede en op Sarepta begrawe.
Skryfwerk wysig
Rath is medeskrywer met Hahn van die heel eerste gesange, skrifgedeeltes en Bybelgeskiedenis in Herero wat daar gedruk word (Omahungi oa embo ra lehova na Omaimpuriro mo Otjiherero, Kaapstad, Saul Solomon & Kie, 1849). In die jare vyftig hou hy hom blykbaar, net soos sy kollega Hahn, intensief besig met die voorbereiding van publikasies in Herero, veral 'n Duits-Herero-woordeboek. Van hom verskyn wel 'n leesboek (Omahongise nokulesa Motyi-herero, Gütersloh, 1862), maar sy ander geskrifte bly slegs in handskrif bewaar. In die Grey-versameling van die SA Biblioteek, Kaapstad, is onder meer aanwesig 'n kort Engels-Otjiherero-woordelys (van ongeveer 1865); 'n manuskrip van 1865, Materialien zu einem Otjiherero-Deutschen Wöterbuche, in 17 skryfboeke, en 'n manuskrip in 1873 in vyf skryfboeke geskrywe: Otjiherero Wörtersammlung als Deutsches alphabethisches Register zu dem Otjiherero-Deutschen Wörterbuche von [J. Rath].
Bronne wysig
- (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
- (af) Vermaak, Adinda. 2004. Kroniek van 'n kontrei. Die verhaal van die NG kerk Kuilsrivier. Kuilsrivier: NG Kerkraad.
- (en) KlausDierks.com Biographies of Namibian Personalities. URL besoek op 20 April 2016.