Wikipedia

NG gemeente Graaff-Reinet

Die NG gemeente Graaff-Reinet, vroeër bekend as die NG Grootkerk, is op 11 November 1792 gestig as sesde gemeente van die Nederduitse Gereformeerde Kerk aan die Kaap en is vandag die oudste gemeente in die Sinode van Oos-Kaapland asook die provinsie Oos-Kaap. In 2016 het die gemeente 835 belydende en 218 dooplidmate gehad. Op 1 Januarie 2018 het die eenwording van Nuwekerk en NG Grootkerk 'n werklikheid geword. Cradock met sy drie gemeentes is nou die enigste dorp op die Oos-Kaapse platteland met meer as een NG gemeente.

Die Murray-gesin. Al sestien kinders is op Graaff-Reinet gebore en al vyf seuns wat volwassenheid bereik het, John, Andrew, William, George en Charles, het predikant in die NG Kerk geword. Hulle moeder, gebore Maria Stegmann, was die suster van die Lutherse en later NG predikant ds. Georg Stegmann.
Die kerkgebou, opgerig van 1885 tot 1887 volgens die plan van die Kaapse argitek en siviele ingenieur James Bisset.

Agtergrond wysig

In die 18de eeu het die boere se perdekommando's, wat van die Kaap af ooswaarts getrek het, die gebied van die Kamdeboovlakte en die Sneeuberg bereik. Die eerste plase aan die voet van die Sneeuberge is in die dekade ná 1770 aangelê. Onrus, wetteloosheid en talle botsings met die Xhosas het die vroeë geskiedenis van Graaff-Reinet gekenmerk. Eers met die aanstelling van 'n landdros, wat wet en orde moes handhaaf, het die vreedsame ontwikkeling van die dorp begin.

Mauritz Woeke, die eerste landdros, is op 13 Desember 1785 na die destydse grensgebied gestuur. Hy het die distrik en woonplek, wat hy vir homself uitgesoek het, na die goewerneur van die Kaap, Cornelis Jacob van de Graaff, en sy vrou Cornelia, gebore Reinet, genoem. Die grense van die nuwe landdrosdistrik, die vierde in die land naas Kaapstad, Stellenbosch en Swellendam, is op 19 Julie 1786 in 'n kennisgewing van die regering, 'n sogenaamde "plakkaat", geproklameer. Die Kaapse goewerneur het die dokument op 30 Augustus 1786 onderteken en dit so amptelik bekrag.

Gemeente gestig wysig

 
Graaff-Reinet se eerste NG kerkie het binne die eerste dekade van die gemeente se bestaan afgebrand.
 
Reinet-huis is in die tyd van ds. Kicherer (1806–1815) as pastorie voltooi.

Ses jaar later stig die NG Kerk dié oudste gemeente in die huidige Oos-Kaap. Ds. J.H. von Manger (1792–1795) is as Graaff-Reinet se eerste predikant aangestel. Die ouderlinge was Marthinus Wessel Pretorius en Jan Jacobs. Die diakens was Andries Pretorius en Barend Burger. Die eerste doopplegtigheid is op 20 Oktober 1792 gehou en Susanna de Beer is op daardie dag gedoop. Ds. Von Manger het ongelukkig nie kerkraadsnotule gehou nie. Ná die burgeropstand in 1795 het hy na Kaapstad vertrek.

Hierna is ds. H.W. Ballot (1798–1800) na die gemeente gestuur. Tydens die eerste vergadering moes hy van ouderling Marthinus Wessel Pretorius, vader van kommandant-generaal Andries Pretorius, verneem dat daar geen aantekeninge gehou is van die vorige besluite van die kerkraad nie. Ds. Ballot het wel kerkraadsnotule gehou en die eerste notules dateer van 8 Januarie 1798. Die eerste kerk in die gemeente se geskiedenis het afgebrand weens die nalatigheid van ene Jansen. Die tweede kerk (die eerste op die huidige perseel) is in 1799 voltooi en is op 28 September 1800 ingewy. Die Bybel van diaken Paul Maree is aangekoop om as Kanselbybel te dien.

Van 1800 tot 1806 was die gemeente herderloos. Gedurende 1806 het ds. J.J. Kicherer (1806–1815) die derde predikant van Graaff-Reinet geword. Tydens sy bediening is die gemeentegelde in ’n stinkhoutkis en die Nagmaalgerei in ’n geelhoutkis bewaar. Op ’n vergadering op 28 Julie 1806 is daar gekla omdat daar geen banke en stoele in die kerk was nie. Die lidmate is toe versoek om vir hul sitplek in die kerk te betaal. Die sitplekke in die kerk het voortdurend moeilikheid veroorsaak, byvoorbeeld tot Ferdinand Hartzenberg by geleentheid kla dat die huisvrou van T. Warnich sy stoel in die kerk verskuif het.

Tydens die tydperk dat ds. Kicherer op Graaff-Reinet was, is die Reinet-huis as eerste pastorie voltooi en het hy die huis bewoon. Hierna het ds. Johannes A. Schüutz die gemeente van 1815 tot 1818 bedien. Niks buitengewoons het tydens ds. Schütz se bediening plaasgevind nie. Daar word selfs gemeld dat die kerkraadsvergaderings so kleurloos was dat dit wat bespreek is, nie eens aangeteken is nie. Die verwaarloosde kerk is deur ’n gekalkte muur omring. Twee slawe is aangekoop om te help met die herstelwerk aan die kerk. Die reisiger Burchell was op besoek aan die dorp was, het die orrel bespeel en dit as synde in ’n slegte en verwaarloosde toestand beskryf. Die predikante van George en van Graaff-Reinet was voor die stigting van die gemeente Uitenhage verantwoordelik vir die geestelike welsyn van die mense van Uitenhage. Landdros Cuyler se twee kinders is albei gedurende 1816 op Graaff-Reinet gedoop.

Dr. Abraham Faure (1818–1822), die gemeente se laaste Afrikaner-predikant vir die res van die 19de eeu, was ’n buitengewoon begaafde leraar. Hy was baie bekommerd oor die tekort aan geestelike leesstof in die gemeente en het die eerste biblioteek op Graaff-Reinet help stig. Van 1822 tot sy aftrede in 1867 was hy leraar van die Groote Kerk. Hy is oorlede op 27 Maart 1875.

Ds. Andrew Murray sr. wysig

 
Die derde kerk, op dieselfde prominente perseel as die tweede en vierde (huidige), is kort na die koms van ds. Andrew Murray sr. (1822–1866) gebou en het diens gedoen tot dit gesloop is om plek te maak vir die kerk wat in 1887 ingewy is.

Ná die tweede Britse besetting van die Kaap het die owerheid besluit om die land se inwoners deur middel van die onderwys, staatsdiens en die Kerk te verengels. Ingevolge ’n proklamasie van 1822 moes Engels die enigste amptelike taal word. Nederlands moes uit die staatskole en die Nederduitse Gereformeerde Kerk verdwyn en deur Engels vervang word. Lord Charles Somerset het opdrag aan ds. George Thom van die Londense Sendinggenootskap gegee om predikante in Skotland te werf. Die verengelsing van die NG Kerk het egter nie geslaag nie. Daar is wel Engelse eredienste gedurende die 19de eeu gehou, veral in die gemeentes van die Kaapse Kerk. Maar die meeste Skotse predikante het Hollands geleer en baie van hulle is met Afrikaans-Hollandse meisies getroud. Die Skotse predikante is vereer vir hul positiewe invloed in dorpsname soos Robertson, McGregor, Sutherland, Fraserburg en Murraysburg.

Ds. Andrew Murray sr. (1822–1866) het dan ook 10 maande in Nederland deurgebring om die taal aan leer voor hy hierheen gekom het. Saam met hom op die skip uit Skotland was die dr. William Robertson wat as onderwyser ook na Graaff-Reinet gestuur is. Hy bly vyf jaar hier en vertrek daarna na sy vaderland om hom as leraar te bekwaam, waarna hy in 1831 die eerste leraar van die NG gemeente op Clanwilliam word. Buiten sy jare lange diens as voorsitter van die Ring van Graaff-Reinet, is ds. Murray in 1834 tot skriba en in in 1837 moderator van die Kaapse Kerk verkies. Hy het as vrygesel in Suid-Afrika aangekom en is in 1825 met die toe 16-jarige Maria Susanna Stegman getroud. Sestien kinders is uit dié huwelik gebore van wie 11 volwassenheid bereik het. Vyf van die seuns het bekende predikante geword – John (15 September 1826 – 27 Desember 1882), Andrew (9 Mei 1828 – 18 Januarie 1917), William (29 Oktober 1829 – 16 Junie 1899), Charles (26 Februarie 1833 – 31 Oktober 1904) en George (7 Augustus 1845 – 18 Mei 1921) – en vier van die dogters is met bekende predikante getroud. Een van ds. Charles Murray se dogters, Amelia Asher, het getuig dat daar sekerlik nie ’n gelukkiger gesin as hulle was nie. Volgens haar het die kinders en vriende gedurig in die groot tuin met sy oorvloed vrugte gespeel.

Ds. Andrew Murray sr. was baie gelukkig in sy nuwe vaderland en het onbaatsugtige diens aan die gemeenskap gelewer. Hy het baie gedoen vir die sendingwerk in Suid-Afrika sowel as elders op die vasteland. Hy het baie belanggestel in en gehelp met die onderwys en was ook ’n groot voorstander van die vrystelling van slawe.

Ná die aankoms van ds. Andrew Murray is dadelik begin met die oprigting van die derde kerkgebou. Die tweede kerk is geheel en al gesloop en dienste is in die opelug en op plase gehou. Die derde kerkgebou, met sy strooidak, statige gewels, kloktoring en ringmuur, het die gemeenskap van Graaff-Reinet 60 jaar lank gedien. Jare later, toe die kerk te klein vir die gemeente geword het, is daarna na dié gebou as die "Klein Kerkie" verwys.

Ná 44 jaar het ds. Andrew Murray weens swak gesondheid afgetree. Die gemeente het ’n beker vol goue ponde aan die bejaarde predikant geskenk met sy aftrede. Net vier maande nadat hy sê emeritaat aanvaar het, is hy oorlede. In 1871 is ’n gedenknaald vir die suidelike kerkdeur opgerig deur ’n dankbare gemeente.

Ds. Charles Murray wysig

Ds. Charles Murray was ’n besonder begaafde mens met ’n groot liefde vir die onderwys. Hy was ’n kindervriend en het sy suster Helen Murray baie gehelp om die Midland Seminary te stig. Die Ladies Seminary op Wellington was ’n groot sukses; daarom het Charles en sy suster Helen besluit om ’n soortgelyke skool op Graaff-Reinet op te rig. Helen was 38 jaar lank verbonde aan die Midland Seminary. Ds. Charles het ook ’n kerkskool gestig vir behoeftige kinders. Tydens sy bediening was daar 600 kinders in die Sondagskool. Hy was ook verantwoordelik vir die musiekpublikasies Kinderharp en Halleluja Liederen.

Ds. Charles is in 1861 met Amelia Baillie getroud, die dogter van ’n Wesleyaanse sendeling, John Baillie. Uit dié huwelik 14 kinders gebore, van wie vier seuns en twee dogters na die sendingveld in Njassaland gegaan het. Hulle huistaal was Engels.

Die huidige kerkgebou opgerig wysig

 
Die kerk se orrelgalery.
 
Die inwyding van Graaff-Reinet se vierde en huidige kerkgebou op 10/11 September 1887.
 
Die binneruimte van die kerk wat sitplek kan bied aan 1 500 kerkgangers.
 
Graaff-Reinet se Grootkerk bevat stylelemente van die Salisbury-katedraal, opgerig van 1220–1380.

Die vierde en huidige gebou is in die Neogotiese boustyl opgerig. Die gebou is deur die Kaapse argitek James Bisset ontwerp met aspekte van die Salisbury-katedraal in Engeland in gedagte; die derde oudste gemeente in die Oos-Kaap, NG gemeente Cradock, se besonderse kerkgebou is in 1868 opgerig en ook gegrond op 'n Britse kerk, in sy geval 'n redelike getroue weergawe van die Anglikaanse kerk St. Martin in the Fields in Londen. Die bouaannemers van Graaff-Reinet se kerk was Grant & Downie. Bronne verskil oor die argitek en in sommige word die naam van Charles Freeman genoem as sou hy die argitek van dié laat-Victoriaanse meesterstuk wees. Die gemeente self, in 'n uitstalling wat in die kerkgebou te sien is, voer aan Bisset is die argitek.

Dit was tydens die dienstyd van ds. Charles Murray dat die vierde kerk (die derde op dieselfde perseel) opgerig is. Omstreeks 1880 het ’n tydperk van voorspoed op die dorp en in die distrik geheers en het die kerk dan ook besluit om met die bou van ’n nuwe kerk te begin. Die eerste bydrae van £25 is op 29 September 1880 deur die firma Cleghorn & Harris gelewer. Tydens die Tamboekie-oorlog het ouderling H.J. Minnaar £60 ingesamel. Die koste van die boumateriaal is so laag moontlik gehou; die gemeenskap het byvoorbeeld die klippe en die vervoer na die kerk voorsien. Die klip vir die kerk het uit ’n steengroef op Kriekbult naby Adendorp gekom. Al die bouklip vir die kerk en die ringmuur is deur die eienaar van die grond, A. Neser, gratis aan die kerk voorsien. Die klip is reeds by die steengroef in die verlangde vorms gekap en dan na die bouperseel vervoer. Die vensters is van loodglas en die deure van soliede kiaathout vervaardig. Die banke in die kerk is van Amerikaanse greinhout gemaak. Tot 1941 moes gemeentelede hulle sitplekke huur teen ongeveer 50 – 75 sent per jaar. Die kerk bied sitplek aan ongeveer 1 500 mense.

Daar het reuse kandelare van die dakgewelf gehang in wat bekend is as die groot skip (middelste gedeelte van ’n kerk). Jare later, met die koms van elektrisiteit, is dit deur verskuilde elektriese ligte vervang. Tot in 1875 is daar tydens aanddienste van kerse gebruik gemaak. Daarna is die kerse deur olielampe vervang. Vandag nog bestaan van die olielampe wat teen die mure vasgesit is. Al die olielampe is met ’n geelkoper-aansteker in die vorm van ’n pyp aangesteek.

Die hoeksteen is deur ds. Andrew Murray se weduwee gelê en daar is uit 1 Petrus 2:5 voorgelees. Muntstukke en geskiedenis van die vorige kerkgeboue is onder die hoeksteen vasgemessel. ’n Reuse skare het die inwyding van die huidige kerkgebou bygewoon op 10 en 11 September 1887. Die inwydingsdiens is begin met die sing van Psalm 66. Ds. Charles Murray het die kerkdeur oopgesluit. Vroue moes die kerk van die sykant binnekom en geen kinders is toegelaat nie. Daar was ongeveer 2 000 mense teenwoordig. Veertien predikante is uitgenooi en agt preke is gelewer. Daar was ’n pragtige koorprogram onder leiding van Fraülein Bau, die eerste orreliste. Werke van onder andere Haydn, Mendelssohn en Spöhr is aangebied. Die inwydingsrede is deur prof. P.J.G. de Vos van die Kweekskool op Stellenbosch gelewer.

Met die inwyding van die vierde kerkgebou het die kerk op 11 September 1887 het die kerk nog nie ’n orrel gehad nie. Die boufonds kon nie ook nog ’n orrel bekostig nie. Dit sou sewe jaar later eers moontlik wees om ’n orrel te laat installeer. Die eerste orreliste, Fraülein Bau, het heel moontlik op ’n harmonium gespeel. Die koster, J.S. Dippenaar, moes ook as voorsinger optree. Daarvoor het hy ’n maandelikse betaling ontvang.

Vanaf September 1891 tot 17 Maart 1892 het die kerkraad ’n Amerikaanse orrel van Viner & Seun gehuur teen £3.10.0 per maand.

Die toring is nagenoeg 45,72 m hoog en die klok daarin weeg ’n ontsaglike 1720 pong. Die klok het lank vir die Graaff-Reineters as amptelik tydaanwyser gedien. Die timmerwerk van die gewelf en die res van die gebou is in Port Elizabeth gemaak. Die panele is gedeeltelik aanmekaargesit en toe per ossewa Graaff-Reinet toe gebring. Hier is dit aanmekaargesit en gemonteer. Nogtans het dit perfek in die gebou gepas. Die ysterhekke om die kerk is deur C.E. Beard teen ’n koste van £200 voorsien. Die plaatjie van die verkoper is nog aan die hekke te sien. Die Grootkerk is op 21 Maart 1975 tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Die bordjie om dit te bewys is aan die ysterhekke in die ringmuur aangebring.

Afgelope 60 jaar wysig

Omstreeks 1950 is die hele kerkgebou opgeknap en tydens die 300-jarige feesvierings van 1952 opnuut aan die Here toegewy. Kort na die kerk opgeknap is, het Reinet-huis aan die beurt gekom.

'n Latere leraar, ds. J.F. Naudé, het 'n groot stryd ter wille van die Afrikaanse taal en kultuur gestry en dit was deur sy toedoen dat Afrikaans sy regmatige plek as plaaslike opvoedingstaal ingeneem het met die stigting van die Hoër Volkskool in 1922, die eerste Afrikaansmedium hoërskool in die destydse Kaapprovinsie (en die tweede in Suid-Afrika). Nog 'n leraar, dr. D.F. Malan het in 1915 sy bediening hier neergelê om redakteur van Die Burger te word, later leier van die Nasionale Party en uiteindelik in 1948 eerste minister toe NP die bewind by die Verenigde Party oorneem.

'n Minder gelukkige episode in die gemeente se bestaan is die stigting in 1927 van die Nieuwe Kerk op 4 September 1927. Dit was, aldus Ons gemeentelike feesalbum, vanweë "groot, ingrypende en blykbaar onoplosbare probleme in die boesem van die gemeente Graaff-Reinet" wat tot "veel onenigheid" gelei het, wat hoofsaaklik gewentel het rondom kanseltaal en ds Naudé se gebruik van Afrikaans in plaas van Engels of Nederlands. Herhaalde pogings tot versoening het misluk, waarna 'n groot aantal gemeentelede besluit het om 'n afsonderlike gemeente te stig, aanvanklik om Engels as kanseltaal te gebruik (wat toe nooit in die praktyk gebeur het nie). Ses jaar later was daar in die moedergemeente 1 411 en in die Nuwe Kerk 800 lidmate. In 1985 was die getalle onderskeidelik 1 120 en 797, waarna die ontvolking van die platteland sy tol met mening geëis het, sodat die onderskeie getalle teen 2010 694 en 653 was, 'n afname van amper 30% (hoofsaaklik nadat die Graaff-Reinet Onderwyskollege gesluit het). Binne die volgende drie jaar het die Nuwe Kerk se lidmaattaal met amper die helfte afgeneem, terwyl die moedergemeente s'n bestendig gebly het.

Lidmaattal wysig

Graaff-Reinet se moedergemeente en Nuwekerk se gesamentlike getal belydende NG lidmate was die afgelope 80 jaar nog altyd die onder die topdrie van die groot dorpe in die Oos-Kaapse binneland. Die onderstaande tabel toon die afname in die lidmaattal van NG gemeentes op dié agt dorpe. In gevalle waar 'n gemeente by 'n ander ingelyf is of twee gemeentes saamgesmelt het, word hulle syfers deurgaans saam aangedui. Dit geld Middelburg en Middelburg-Uitsig, Grahamstad, Grahamstad-Grenspos en Albanie, Somerset-Oos en Kookhuis asook Queenstown, Queenstown-Oos en Queenstown-Noord (laasgenoemde twee 'n ruk lank as Queenstown-Tuine). Elke dorp of gemeente se hoogste lidmaattal word in vet skrif aangedui. Hieruit blyk dat al die dorpe hul hoogtepunt ná die middel van die 20ste eeu bereik het, behalwe Burgersdorp wat sedert 1933 'n afname in sy lidmaattal ervaar. Teen 2010 het nog net Graaff-Reinet (twee) en Cradock (drie) meer as een gemeente gehad. Queenstown het die onderskeiding dat dit die eerste dorp is wat eers drie gemeentes gehad het, maar waar net 'n enkele gemeente oorgebly het. (Hennenman in die Vrystaat sou heelwat later dieselfde weg volg toe albei dogtergemeentes tegelykertyd by die moedergemeente ingelyf is.) Die gemeentes van Aliwal-Noord, Cradock, Grahamstad en Queenstown is al met meer belydende lidmate in 2014 as sowat 'n eeu vantevore.

Gemeente/Dorp 1916 1933 1952 1960 1973 1979 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2012 2014 2015 2016 2021
Aliwal-Noord 750 950 1145 1150 1250 1338 1242 1300 1595 1593 1378 1117 1114 1131 1043 1043 1043
Burgersdorp 1100 1461 1274 1260 1008 937 945 941 850 710 677 605 573 539 517 507 462
Cradock 1878 2164 2858 2914 2399 2421 2464 2288 2024 1934 1931 1697 1662 1892 1894 1575 1382
Graaff-Reinet 2125 2211 2536 2573 2115 2055 1917 1758 1699 1657 1242 1347 1077 1088 1075 1130 701
Grahamstad/Albanie 576 860 1640 1341 1479 1289 1115 1105 1122 1090 836 794 751 727 620 620 523
Middelburg 1100 1307 1430 Onbekend 1372 1391 1158 992 1147 970 953 829 829 702 648 592 470
Queenstown 566 1195 2060 2153 2115 1966 1866 1779 1572 1337 1190 1045 876 876 876 663 578
Somerset-Oos 1652 1400 1800 1864 1657 1511 1246 1210 1201 1281 1122 917 959 967 967 958 828
Totaal 9747 11548 14743 14655 13395 12908 11953 11373 11210 10572 9329 8351 7841 7922 7640 7088 5987

Die gesamentlike lidmaattal van dié dorpe het reeds in 1952 'n hoogtepunt van 14 743 bereik, waarna dit teen 1995 teruggesak het tot 11 373, minder as die totaal in 1933 van 11 548. Tussen 1990 en 2000 het die totaal met net 1 381 afgeneem tot 10 572, maar in die daaropvolgende 15 jaar het die afname versnel toe die gemeentes 2 932 lidmate verloor en te staan gekom het op 'n totaal van slegs 7 640 einde 2014. Dis 'n verlies van meer as 'n kwart van die lidmate.

Predikante wysig

Galery van predikante wysig

  •  
    Ds. J.H. von Manger, van 1792 tot 1792 Graaff-Reinet se eerste leraar.
  •  
    Ds. H.W. Ballot was van 1798 tot 1800 die tweede leraar hier, van 1802 tot 1803 van Swellendam en tot sy dood in 1814 van Tulbagh.
  •  
    Ná 'n sowat ses jaar lange vakature was ds. J.J. Kicherer leraar van 1806 tot 1815.
  •  
    Ds. Abraham Faure was leraar van 1818–1822.
  •  
    Ds. Andrew Murray sr. was van 1822 tot 1866 leraar van Graaff-Reinet.
  •  
    Ds. Charles Murray, leraar van 1866 tot 1904.
  •  
    Ds. A.F. Louw., leraar van 1897 tot 1903, en 1908 tot 1912.
  •  
    Ds. P.G.J. Meiring, leraar van 1904 tot 1907.
  •  
    Ds. P.K. Albertyn, leraar van 1906 tot 1921.
  •  
    Dr. D.F. Malan, leraar van 1913 tot 1915.
  •  
    Prof. dr. B.B. Keet, leraar van 1916 tot 1919.
  •  
    Ds. J.F. Naudé, leraar van 1921 tot 27 Augustus 1948, toe hy in die amp oorlede is. Hy was 75 jaar oud.
  •  
    Ds. A.G.E. van Velden, leraar van 1921 tot 1922.
  •  
    Ds. J.F. Mentz, leraar van 1922 tot 1925.
  •  
    Ds. Pieter van der Merwe, leraar van Maart 1929 tot hy emeriteer op 1 Junie 1931.
  •  
    Ds. Jacobus Johannes Fick, leraar van 1947 tot 1950.
  •  
    Ds. Maarten Kruger was medeleraar van die gemeente van 1949 tot 1953.
  •  
    Ds. Stephanus Salomon Weyers, leraar van 1953 tot 1958, voorheen van 1935 tot 1938 leraar van die NG gemeente Venterstad en van 1938 tot 1942 van die Greykerk.
  •  
    Ds. J.C. du Plessis, leraar van 1958 tot 1963.
  •  
    Dr. Ben en mev. Sanet van Tonder, leraarspaar vanaf begin 2017.

Bronne wysig

  • (nl) Dreyer, eerw. A. 1924. Eeuwfeest-Album van de Nederduits Gereformeerde-Kerk in Zuid-Afrika 1824–1924. Kaapstad: Publikatie-kommissie van de Z.A. Bijbelvereniging.
  • (af) Gaum, dr. Frits (hoofred.), Christelike Kernensiklopedie. Wellington: Lux Verbi.BM, 2008.
  • (af) Hofmeyr, George (hoofred.), 2002. NG Kerk 350. Wellington: Lux Verbi.BM.
  • (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij.
  • (af) Olivier, ds. P.L. (samesteller), 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
  • (af) Van Niekerk, Francine. 2014. Jaarboek van die NG Kerke 2014. Wellington: Tydskriftemaatskappy van die NG Kerk MSW.

Sien ook wysig

Eksterne skakels wysig

Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=NG_gemeente_Graaff-Reinet&oldid=2439577"