Plantsiektes

Plantsiektes is een van die grootste probleme in veral die landbou en kan deur 'n groot verskeidenheid lewende organismes of fisiese of chemiese faktore veroorsaak word. Die meeste ernstige plantsiektes word egter deur fungi veroorsaak, terwyl virusse ook 'n baie belangrike rol speel.

Die simptome kan wissel van effense verkleuring, verwelking en plaaslike nekrose tot vrektes of die totale inhibering van groei. Die belangrikste metodes vir die bestryding van plantsiektes is bespuiting met chemiese middels, met die gepaardgaande besoedelingsprobleme, en die teel van siektebestande variëteite. Plantsiektes kan deur 'n groot verskeidenheid biogeniese of abiogeniese faktore veroorsaak word. Biogeniese faktore is te wyte aan lewende organismes, terwyl abiogeniese faktore fisies of chemies van aard kan wees.

Verreweg die meeste plantsiektes word deur biogeniese faktore veroorsaak. Die belangrikste patogeniese (siekteveroorsakende). organismes is fungi, terwyl virusse in 'n land soos Suid-Afrika ook baie belangrik is. 'n Paar siektes soos bakteriese vlek by tamaties word deur bakterieë veroorsaak, maar oor die algemeen is daar min patogeniese bakterieë by plantsiektes betrokke. 'n Paar siektes word ook deur slymswamme of mikoplasmas veroorsaak.

Diere soos myte en ʼn paar insekte veroorsaak ook plantsiektes, in die meeste gevalle minder ernstig, en aalwurms of nematode kan veral by die aartappelagtige gewasse (aartappels, tamaties, tabak) ernstige skade aanrig. Dikwels word die siektes egter veroorsaak deur virusse wat deur middel van die nematode aan plante oorgedra word. Net so is insekte soos plantluise self selde vir plantsiektes verantwoordelik, maar hulle kan virusse oordra wat ernstige siektes kan veroorsaak.

Plantparasiete kan ook genoem word, omdat hulle baiekeer veroorsaak dat plante swakker of abnormaal groei. Hierdie plantparasiete kan verdeel word in hemiparasiete, wat self kan fotosintetiseer en dus slegs vir hul minerale voedingstowwe en water van hul gasheerplante afhanklik is, en holoparasiete, wat vir al hul voeding stowwe van die gasheerplante afhanklik is. Voëlent (genera Loranthus en Viscum) is ʼn voorbeeld van hemiparasiete wat soms op sitrusbome aangetref word, maar selde enige wesenlike skade aanrig.

Die holoparasiete soos dodder (genus Cuscuta) en die rooiblom (Striga lutea) veroorsaak meer skade en kan soms ernstige oesverliese meebring. Die algemeenste abiogeniese faktore vir plantsiektes is tekorte aan sekere voedingstowwe wat maklik reggestel kan word deur die toediening van die voedingstowwe. Besoedeling, die verkeerde gebruik van plantgroeistowwe en fisiese faktore soos droogte en oormatige straling kan ook verminderde of abnormale plantgroei tot gevolg hê.

Verswakking van plante deur abiogeniese faktore veroorsaak baie keer dat hulle dan vatbaarder is vir patogeniese organismes. Plantsiektes kan sistematies of lokaal van aard wees. In die eerste geval word die hele plant geaffekteer, terwyl in die tweede geval net dele daarvan geaffekteer word.

Simptome

'n Geweldige verskeidenheid siektesimptome word by plante aangetref, en verskillende siektes kan dikwels dieselfde simptome tot gevolg hê. 'n Algemene simptoom is die verkleuring van die blare van groen na geel. Die verkleuring word veroorsaak deur die vernietiging van die chloroplaste en dit lei tot die verswakking van die plant omdat minder fotosintese kan plaasvind. Mikroörganismes soos virusse en slymswamme kan hiervoor verantwoordelik wees, maar in baie gevalle word dit deur 'n voedingstekort soos 'n tekort aan magnesium veroorsaak.

'n Tekort aan 'n element soos magnesium het tot gevolg dat chlorofil nie gevorm kan word nie. Verwelking van plante word meestal veroorsaak deurdat die vaatbundels geblokkeer word en water dus nie die blare kan bereik nie. Die algemeenste oorsaak daarvan is die indringing van fungushifes, hoewel bakterieë ook soms daarvoor verantwoordelik is. Wanneer die vaatweefsels aan die basis van 'n stingel geblokkeer en verswak word, is die plant geneig om om te val en word daar soms gepraat van omvalsiekte (Engels: "damping off").

'n Voorbeeld van ʼn fungus wat vir so 'n simptoom verantwoordelik is, is Phytophtora infestans. In die helfte van die 19e eeu is byna die hele aartappeloes van Ierland deur hierdie swam vernietig. Die simptome van die meeste ernstige plantsiektes wat deur fungi veroorsaak word, staan bekend as meeldou, brand of roes. Hierdie name dui op die uiterlike voorkoms van die plante, wat meestal deur die vrugliggame van die swamme veroorsaak word.

Ander tipiese siektes wat deur fungi veroorsaak word, is wortelvrot en plaaslike nekrose, met ander woorde klein stukkies weefsel, veral van blare, wat doodgaan. Wanneer vrugte deur die fungushifes aangeval word, kan die vrugweefsel naderhand heeltemal deur die hifes vervang word. Die fungushifes kan ook lei tot orgaanvergroting. Die ontydige afval van blare, blomme en vrugte kan 'n groot aantal oorsake hê. Die oorsake is dikwels biogenies in die vorm van bakterieë, swamme of selfs parasiete, maar dit kan ook deur omgewingsfaktore veroorsaak word.

Laatryp het byvoorbeeld ʼn baie negatiewe invloed op die vrugvorming van perskes. Galle op plante is die gevolg van onbeheerste groei van sekere selle en is dus soortgelyk aan kanker by mense en diere. Sommige insekte induseer die vorming van galle deur middel van hul speeksel en hulle leef dan van die galweefsel. In ander gevalle word die galle as reaksie op die indringing van organismes soos virusse, myte en bakterieë gevorm.

Hoewel dit sleg lyk, is galle selde ʼn ernstige probleem. In baie gevalle is die enigste simptoom van 'n siekte wat by ʼn plant gesien kan word, 'n algemene swak toestand: die plant groei stadig, is nie so groen soos wat dit moet wees nie, die blare is kleiner as normaal, min blomme word gevorm, ensovoorts. Die vatbaarheid van plante vir verskillende siektes verskil van plant tot plant en van streek tot streek. In warm, vogtige dele soos Mpumalanga, Natal en Oos-Kaap word baie meer las van swamsiektes ondervind as in die droër en kouer dele. Insekte is dikwels verantwoordelik vir die oordra van veral virussiektes, en waar daar minder insekte is, word daar in sulke gevalle ook minder virussiektes aangetref.

In subtropiese dele is daar oor die algemeen meer insekte wat deur die hele jaar aktief is, sodat die gevaar van virusbesmetting daar groter is as in gematigde dele met koue winters.

Bestryding

Die metode van bestryding van plantsiektes hang af van die tipe gewas, die verhouding van die onkoste tot die waarde van  die gewas, die streek, besoedelingsgevaar en verskeie ander faktore. Die chemiese beheer van veral swamsiektes is 'n belangrike metode van bestryding. Die gewasse kan bespuit of bestuif word, maar altwee metodes is betreklik duur en kan slegs gedoen word waar die winste uit die gewas dit regverdig. Bespuiting is oor die algemeen doeltreffender as bestuiwing en feitlik die enigste plek waar bestuiwing wel gereeld gedoen word, is in die wingerde van die Wes-Kaap.

Plante wat reeds deur fungi aangeval is, kan gewoonlik nie meer gered word nie, en daarom is dit belangrik dat chemiese bestryding van swam me as 'n voorkomende maatreël toegepas word. Sommige swamdoders is baie doeltreffend, maar met talle ander word nie baie goeie resultate behaal nie. In Suid-Afrika moet alle swamdoders geregistreer word en dit word slegs gedoen wanneer bewys gelewer is dat die stowwe wel doeltreffend is. Bepaalde swamdoders word meestal vir bepaalde soorte swamme gebruik.

Benewens die hoe koste daarvan is besoedeling ook ʼn wesenlike probleem by die bespuiting van gewasse. Die belangrikste metode vir die bestryding van 'n groot aantal siektes in Suid-Afrika en baie ander lande is die teel van siektebestande plantvariëteite of –kultivars.  Verskillende variëteite word geteel vir verskillende tipes siektes en in elke streek moet die variëteite wat die beste bestand is teen die siektes wat daar voorkom, geplant word. Nog 'n belangrike voorkomende maatreël is die gebruik van siektevrye plantmateriaal, byvoorbeeld saad waarin geen swamspore voorkom nie en aartappelmoere waarin geen virusse is nie. Die virussiektes wat by aartappels aangetref word, kom meestal voor onder gematigde klimaatsomstandighede.

Om virusvrye aartappelmoere te bekom, word hulle gevolglik in koue, vogtige dele of in warm, droë dele, waar die virusse nie voorkom nie, geplant. In die geval van virussiektes is die beste bestryding die bestryding van die draers daarvan, wat gewoonlik insekte is. Die bestryding is meestal chemies van aard, maar kan ook deur biologiese beheer gedoen word. Verskillende tipes plante is vir verskillende tipes siektes vatbaar en deur die proses van wisselbou, waarin verskillende tipes gewasse afgewissel word, kan plantsiektes tot 'n minimum beperk word.

Swamsiektes soos antraknose by bone en swart roes by koolplante kan byvoorbeeld doeltreffend beheer word deur die gebruik van siektevrye saad en driejaarlikse rotasie. Wortelknopaalwurms val 'n groot verskeidenheid plante aan, maar kan beheer word deur die gewasse af te wissel met Afrikaners (Tagetes erecta) of Eragrostis curvula. Ander patogeniese organismes bly egter jare lank in die grand en kan nie deur wisselbou beheer word nie.

Wisselbou sluit meestal ook tye in wanneer die grond glad nie beplant word nie. Benewens die bekamping van siektes het hierdie stelsel ook die voordeel dat die grand nie so gou uitgeput word nie. Dikwels kan plantsiektes bestry word deur die plante op die regte tyd te plant. Tamaties word byvoorbeeld in die warmer dele van die land meestal in die winter geplant, omdat die klimaat dan relatief ongunstig is vir swamme. Op die Hoëveld verskyn die meeste insekteplae na die eerste reëns en deur gewasse 'n hele ruk voor die eerste reëns te plant, kan die siektes grootliks vermy word.

Hoewel baie plantsiektes wêreldwyd versprei het, is daar ander wat nog tot sekere streke beperk is. Deur streng beheer uit te oefen oor die in- en uitvoer van plantmateriaal en sulke materiaal eers in kwarantyn te hou, kan die verdere verspreiding van sulke siektes voorkom word.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 219