Renaissance (kuns)

Die Renaissance was een van die grootste bloeitydperke in die kunsgeskiedenis. Sedert die 15e eeu is daar gestreef na die groot hoogtes wat die kuns in die klassieke Oudheid bereik het. Met die ideaal in gedagte het daar in Italië 'n nuwe stylontwikkel, wat later sy invloed oor die hele Wes-Europa laat geld het.

Fresko in 'n kunsmuseum

Die bloeityd wat die kuns in die tyd beleef het, het ten nouste saamgehang met die bloeityd van die wetenskap. Na die Middeleeue, waarin die name van kunstenaars dikwels onbekend was en hulle die status van ambagsmanne gehad het, het die individu nou op die voorgrond getree en was kunstenaars baie bewus van hulle skeppende vermoëns.

Algemeen

Die term Renaissance is afkomstig van die Italiaanse woord rinascita ("wedergeboorte, herlewing"), wat al in die 15e eeu gebruik is om die herlewing van die kennis oor die klassieke Oudheid mee te benoem. In die Renaissance is die klassieke Oudheid beskou as 'n tydperk waarin die mens die hoogtepunt van sy skeppende vermoëns bereik het.

Dit het skielik tot 'n einde gekom toe die Romeinse Ryk van wee die invalle van die barbare in duie gestort het. Die mense van die 15e en 16e eeu het gemeen dat daar in die Middeleeue min op kulturele gebied bereik is en dat die kunste en wetenskappe wat glans aan die Oudheid verleen het, in hulle tyd herleef het. In die breë het dit nie gegaan oor die slaafse navolging van die Oudheid nie; die Oudheid het veel eerder as 'n bron van inspirasie gedien en so het skeppings ontstaan wat heeltemal nuut was.

Die Renaissance het in omstreeks 1400 in Florence ontstaan, hoewel daar vroeër al aanduidings van ʼn vernuwing was. Die feit dat ʼn uitvloeisel van die kuns uit die Oudheid juis in Florence ontwikkel het, kan deels toegeskryf word aan die politieke toestand wat  destyds geheers het. Weens die bedreiging van 'n inval uit Milaan het daar ʼn patriotiese stemming geheers wat tot uiting gekom het in onder meer geskrifte soos die Tot lof van die stad Florence (1402-03) deur die humanis Leonardo Bruni (ca. 1369 -1444), waarin Florence geloof word as die ware verdediger van die demokrasie en die erfgenaam van Athene en Rome.

Laaste avondmaal deur Giacomo Raffaelli

Vir die verfraaiing van die stad, die "nuwe Athene", is daar ook na aansluiting by die kuns van die Oudheid gesoek. Van Florence het die styl van die Renaissance na die res van Italië versprei en later ook na ander Europese lande.

Die kunstenaars het van die begin af 'n essensiële deel van die nuwe Renaissance-gees uitgemaak. Hulle is nie meer soos in die Middeleeue as handwerklui beskou nie, maar as selfstandig skeppende intellektuele wat op dieselfde vlak as die geleerdes gestaan het. Hulle het hulle inderdaad meestal ook met die bestudering van die wetenskap, naamlik die wetenskap van die perspektief, besig gehou. Daar is gestreef na die uomo universale, die veelsydige genie, waarvan Leonardo da Vinci (1452-1519) die sprekendste voorbeeld was.

Die Renaissance-literatuur is enersyds gekenmerk deur die terug- keer na klassieke genres soos die ode, die epos en herdersliteratuur en die dramas van veral Terentius, Plautus en Seneca, en andersyds deur die propagering van die gebruik van die volkstaal as literêre taal in plaas van Latyn. Laasgenoemde aspek was 'n uiting van die nasionale bewussyn. Petrarca het 'n belangrike nie-klassieke genre, die sonnet, tot bloei gebring. 

Wat die chronologie van die Renaissance betref, is daar ook dikwels van Italiaanse tydsaanduidings gebruik gemaak, byvoorbeeld die quattrocento in die 15e eeu en die cinquecento in die 16e eeu.

Boukuns

Die ontstaan van die Renaissanceboukuns is aan een man, Brunelleschi (1377-1446), te danke. Hy het tussen 1417 en 1419 ʼn koepel vir die dam van Florence ontwerp. Vir die ontwerp van die koepel is daar 'n wedstryd uitgeskryf waarin Lorenzo Ghiberti (1378 - 1455) Brunelleschi se belangrikste mededinger was.

Brunelleschi se koepel was nie massief en dus swaar nie, maar het uit 2 vlakke bestaan wat onderling op so 'n manier verbind was dat hulle mekaar wedersyds gesteun het. Die konstruksie het 'n baie ligter koepel moontlik gemaak; die swaar steunkonstruksie van hout wat voorheen noodsaaklik was, was toe nie meer nodig nie. Die taamlike spitsvorm van die koepel (waaraan daar van 1421 - 1436 gebou is) het egter nog taamlik baie aan die Gotiese boustyl herinner.

Brunelleschi se Ospedale degti Innocenti (Florence; 1421 - 1445) was die eerste gebou wat volledig in die Renaissancestyl gebou was. Die elemente aan die fasade van die weeshuis is op sigself klassiek, maar kom nie in 'n soortgelyke kombinasie in die Oudheid voor nie. Brunelleschi het sy inspirasie gekry uit die 11e eeuse geboue in Florence, soos die S. Miniato en die Baptisterium, menende dat die geboue uit die Romeinse Oudheid dateer.

Die soort 11e eeuse geboue word proto-Renaissancegeboue genoem omdat hulle die voorlopers van die Renaissancestyl was. In die Ospedale degti Innocenti het Brunelleschi van die ronde boog wat deur suile gedra word, gebruik gemaak. Dit sou een van die belangrikste motiewe van die Renaissanceboukuns word. In 2 kerke, naamlik die S. Lorenzo (Florence; 1421-1469) en die S. Spirito (in Florence en in 1434 begin). het hy 'n tradisionele plattegrond (in die vorm van 'n vroeg-Christelike basiliek) met klassieke details, soos suile, pilasters, kapitele en so meer, gekombineer.

Die klem op reëlmaat en simmetrie was egter heeltemal nuut. Die maatverhoudings van die belangrikste onderdele kan in eenvoudige getalle uitgedruk word. Die skip is byvoorbeeld 2 keer so hoog as wat dit breed is. In teenstelling met die "vae", vloeiende ruimtewerking in ʼn Gotiese kerk, het die maatverhoudings 'n duidelik omskrewe ruimtekonsep aan die kerke verleen. Brunelleschi se S. Maria degli Angeli (Florence; ca. 1435 begin) was die eerste koepelkerk met ʼn sentrale plan wat in die Renaissance opgerig is.

Brunelleschi het die inspirasie daarvoor gekry in die ronde en veelhoekige geboue van die Romeinse en vroeg-Christelike tye. Die koepel het op 8 swaar pylers, wat uiteindelik die 8 kapelle gevorm het, gerus. Die besonder gevorderde ontwerp is eers teen die einde van die eeu nagevolg. De Medici het die opdrag vir ʼn nuwe paleis egter nie aan Brunelleschi gegee nie, maar aan 'n jonger argitek, Michelozzo di Bartolommeo (1396 -1472). In 1444 is daar met die bouwerk aan die Palazzo Medici-Riccardi, wat die prototipe vir latere paleise sou word, begin.

Die swaar, fortagtige gebou het uit 3 verdiepings bestaan, wat elkeen afsonderlik 'n stilistiese geheel uitmaak en saam 'n reeks vorm. Die onderste verdieping is blykbaar opgebou uit onbewerkbare steen die rustica (rustiek), wat besonder gewild was in die Renaissance. Die middelste verdieping het duidelik beklemtoonde lasplekke gehad, terwyl die boonste verdieping glad gelaat is. Leon Battista Alberti (1404 -1472) was die derde belangrike argitek uit die Vroeë Renaissance.

Hy het die Palazzo Rucellai (1446 -1451) in Florence ontwerp. Dit was strenger klassiek as die Palazzo Medici-Riccardi, maar is volgens dieselfde skema opgerig. Die tipiese Renaissance-probleem waardeur ʼn klassieke artikulasiestelsel op 'n nie-klassieke gebou oorgedra kan word, het hy hier opgelos deur al die aandag op die muur te vestig en die klassieke tooisel tot 'n spel van lyne te beperk. In die gewels van albei sy kerke in Mantua, die S. Sebastiano (ca. 1460) en die S. Andrea (ca. 1470), het hy ʼn klassieke tempelfront met 'n triomfboog gekombineer, 'n oplossing waaraan hy nog nie in die sogenaamde Tempio Malatestiano gedink het nie. In sy teoretiese geskrifte het hy die belangrikheid van sentrumbouwerk, dit wil sê bouwerk waarin geen lengterigting oorheers nie en dus rond is of die vorm van ʼn Griekse kruis het, beklemtoon.

In die Hoog-Renaissance is die tipe later die meeste gebruik. 'n Vroeë voorbeeld van so 'n sentrumgebou is die S. Maria delle Carceri (Prato; 1485), wat deur Giuliano da Sangallo (ca. 1443-1516) ontwerp is. Die Hoog-Renaissance, waartydens Rome en Milaan die leierskap op kunsgebied by Florence oorgeneem het, word, afgesien van sentrumbouwerk, ook deur 'n sterk modellering van die muur gekenmerk. Die aspek dateer uit die laat keisertyd.

Albei die eienskappe was aanwesig in die eerste ontwerp vir die St. Pieterskerk (1506; Rome) van Donato Bramante (1444 - 1514). 'n Ander ontwerp van die kunstenaar is die ronde Tempietto by die S. Pietro in Montorio (1502; Rome). Leonardo da Vinci het ook baie in boukundige probleme belang gestel en het talle ontwerpe gemaak. In die tyd tussen 1490 en 1500 het hy en Bramante nou saamgewerk. Die bekendste argitek van die 16e eeu is ongetwyfeld Andrea Palladio (1508-1580).

Hy is hoofsaaklik bekend vanweë die talle villas met klassieke tempelfronte wat hy in die omgewing van Vicenza en Venesië gebou het. Michelangelo (1475 - 1564) het in sy boukundige bedrywighede meer in die rigting van die manierisme beweeg, soos veral duidelik blyk uit die hal van die Biblioteca Midiceo-Laurenziana (1524; Florence). Met sy ontwerp van die koepel van die St. Pieterskerk in Rome (1546 -1564; in 1590 deur Giacomo della Porto, ca. 1537-1602, voltooi) het hy die Barok vooruitgeloop.

Beeldhoukuns

Ook die beeldhouers van die Renaissance het hulle beskou as die mense wat weer rigting gegee het aan die klassieke kuns na die Middeleeue. Veral wat vorm betref, was hierdie terugkeer na die Antieke van groot belang; so is die kennis oor die contrapposto wat in die Middeleeue verlore gegaan het, herwin (die contrapposto is die ewewig tussen die teenoorgestelde bewegingsrigtings van verskillende onderdele van die menslike liggaam, byvoorbeeld heupe, skouers en kop).

Die belangstelling in die wetenskap het sy neerslag gevind in die toepassing van die sentrale en ruimtelike perspektief van die reliëfkuns. Wat die onderwerp betref, was die belangstelling in die klassieke kuns minder deurslaggewend: die Kerk het een van die belangrikste opdraggewers vir groot beelde van Christelike heiliges en reliëfs op kansels en altare gebly. In die wêreldse kuns het bepaalde genres wat tydens die Middeleeue op die agtergrond geraak het, weer algemeen in gebruik geraak.

Voorbeelde hiervan is lewensgrootte bronsstandbeelde van ruiters, borsbeelde en klein bronsbeeldjies. Die bronsbeeldjies het gewoonlik mitologiese tonele voorgestel en was by uitstek geskik vir binnenshuise versiering. Die jaar 1401 kan as die begin van die Renaissancebeeldhoukuns beskou word, en wel omdat daar toe 'n wedstryd gehou is ten einde te bepaal watter beeldhouer die opdrag sou kry vir 'n stel bronsdeure vir die battistero (doopkapel) in Florence.

Die kunstenaars wat aan die wedstryd deelgeneem het, moes elk 'n reliëf voorlê wat Abraham se offer voorgestel het. Die ontwerp van die wenner, Lorenzo Ghiberti (1378 -1455), het hoofsaaklik by die styl van die internasionale Gotiek aangesluit, hoewel die naakte figuur van die knielende Isak duidelik die invloed van die klassieke beeldhoukuns getoon het. Ghiberti het ook baie aandag gegee aan die plasing van sy figure in die ruimte. Brunelleschi se werkstuk het naas die van Ghiberti die hoogste lof ingeoes en het ook bewaar gebly.

Die komposisie is heelwat minder harmonieus, maar die uitbeelding is meer natuurgetrou en vind dus nouer aansluiting by die kuns van die klassieke Oudheid. In die 2e stel deure van die baptisterium wat deur Ghiberti gemaak is en waaraan Michelangelo die erenaam "Paradysdeure" (1425 - 1452) gegee het, is daar ʼn vermenging van elegante, Gotiese figure en die sentrale perspektief. Ghiberti was egter toe al lank nie meer 'n pionier nie. Die invloed van die klassieke beeldhoukuns kom veel sterker tot uiting in die marmerbeeldegroep van 4 heiliges (quattro coronati; ca. 1410- 1414), wat Nanni d'Antonio di Banco (ca. 1384-1421) vir een van die nisse aan die buitekant van die Or San Michele (Florence) gemaak het.

Twee van die koppe van die heiliges toon duidelik sy bewondering vir die Romeinse portretbeeldhoukuns uit die 3e eeu n.C. Toe Nanni in 1421 sterf, was die enorme reliëf met Maria se hemelvaart aan die noordekant van die Dam van Florence nag onvoltooi. Die engele op hierdie reliëf is, anders as Gotiese engele, duidelik aan die beweeg, so os ʼn mens duidelik uit die plooie in hulle gewade kan sien. Die eerste beeldhouer in wie se werk die Renaissance volledig tot uiting gekom het, was Donatello (1386?- 1466).

Sy groot. marmerbeeld van Markus (1411 - 1413; Or San Michele, Florence) was die eerste sedert die Oudheid waarin die cantrapposta weer volledig toegepas is. Op verskeie ander gebiede was Donatello ook 'n baanbreker: in sy marmer reliëf met St. Joris en die draak op die voetstuk van die standbeeld van St. Joris (1415- 1416; Or San Michele, Florence) het hy daarin geslaag am deur middel van 'n uiters subtiele differensiëring in die oppervlaktebehandeling (chiacciato, dit wil sê "plat- gemaak") van die verskillende onderdele van die voorstelling ʼn effek te bereik wat ooreenkom met die ruimtelike perspektief in die skilderkuns. In die reliëf met die aanbieding van Johannes die Doper se hoof aan Herodus (ca. 1425; baptisterium, Siena) het Donatello deurentyd gebruik gemaak van die sentrale perspektief wat deur Brunelleschi ontwikkel is. Die bronsbeeld van Dawid (ca. 1430- 1432; Palazzo del Bargello, Florence) was die eerste lewensgrootte naakfiguur sedert die Oudheid.

Donatello se grootste werke het ontstaan tydens sy verblyf in Padua (1443-1453). Een hiervan is die standbeeld van die leeraanvoerder Gattamelata (1370- 1443) op die Piazza del Santo, die eerste bronsruiterstandbeeld sedert die einde van die klassieke Oudheid. Die inspirasie vir die beeld het hy uit die beeld van die Romeinse keiser Marcus Aurelius in Rome geput. Sy houtbeeld van Maria Magdalena (1454 - 1455; baptisterium, Florence) is nie, so as wat deurgaans gebruiklik was, 'n uitbeelding van ʼn mooi jong vrou nie, maar ʼn uitbeelding van 'n boeteling wat deur berou verteer is en al haar skoonheid verloor het. Die beklemtoning van die individuele is ʼn kenmerk van die Renaissance.

Tydens Donatello se verblyf in Padua was Luca della Robbia (1399/ 1400- 1482) die belangrikste beeldhouer in Florence. Sy indrukwekkendste werk is die marmer reliëfs aan die sangersgalery (cantoria) in die Florentynse Dom (1431 - 1438; Museo dell'Opera del Duomo, Florence). Hierop is singende seuns afgebeeld wat die verskillende koorsange tydens die mis simboliseer. Die naam Della Robbia word egter veral verbind met die geglasuurde, vrolik gekleurde terra-cotta reliëfs wat hy, en talle van sy familielede na sy dood, in groot getalle vervaardig het.

Die werk van Luca self is oor die algemeen besonder mooi, maar die van sy navolgers is dikwels sander veel inspirasie. Van die jongere kunstenaars was Bernardo Rossellino (1409 - 1464), sy broer en leerling Antonio Rossellino (1427- 1479), Desiderio da Settignano (ca. 1430 - 1464) en Benedetto da Maiano (1442 - 1497) die belangrikste. Hulle was bekend vanweë hulle graftombes, marmer reliëfs en borsbeelde. Die graftombe vir Leonardo Bruni (ca. 1445- 1450; S. Croce, Florence), ontwerp deur Bernardo Rossellino is 'n uiters harmonieuse kombinasie van argitektuur en beeldhouwerk.

Na omstreeks 1450 het daar onder individuele kunsbeskermhere ʼn groot vraag na borsbeelde ontstaan, wat hulle in hul eie huise uitgestal het. Bogenoemde kunstenaars, in teenstelling met Andrea del Verrocchio (1435- 1488), het min vrystaande beelde gemaak. Del Verrocchio se mooiste werk is die bronsbeeld van Christus en die ongelowige Thomas (voltooi in 1483; Or San Michele, Florence). Die beeld was bestem vir 'n nis waar daar eintlik net vir een figuur plek was.

Del Verrocchio het die ruimteprobleem op geniale wyse opgelos deur Thomas gedeeltelik buite die nis te plaas, met sy een voet ewewydig aan die voetstuk waarop Christus staan en die ander been na agter, sodat dit lyk of hy na Christus toe loop. Sy putto en dolfyn (ca. 1470; Palazzo Vecchio, Florence) is ook bekend. ('n Putto is 'n tipe engel wat sedert die Renaissance in die kuns voorkom en uitgebeeld word as ʼn mollige, gevleuelde kind; meervoud putti.)

Die beeldjie van die putto en die dolfyn is opgebou rondom ʼn vertikale as, van waar die ledemate ontplooi word. Die ruiterstandbeeld in brons van die leeraanvoerder Bartolommeo Colleoni (1483- 1488; Campo SS. Giovannie Paolo, Venesië) is na sy dood deur sy leerling Lorenzo di Credi (1456/ 60- 1537) voltooi. Antonio Pollaiuolo (ca. 1432- 1498) het klein bronsbeeldjies met mitologiese temas gemaak wat in die 2e helfte van die 15e eeu by sekere kunsversamelaars besonder gewild was. Die bekendste is Hercules en Antaeus (ca. 1475; Museo Nazionale, Florence). Hy het ook die groot bronsgrafmonument met die lêende figuur van pous Pius IV (1493; St. Pieterskerk, Rome) gemaak.

In Siena is die oorgang van die Gotiek na die Renaissance deur Jacopo della Quercia (ca. 1374 - 1438) bewerkstellig. Die werk van II Vecchietta (Lorenzo di Pietro, ca. 1412- 1480) en Francesco di Giorgio (1439 -1502) behoort geheel en al tot die Renaissance. Soos wat duidelik uit Vecchietta se Opgestane Christus (S. Maria della Scala, Siena) blyk, is hy sterk deur Donatello se latere, dramatiese werk (byvoorbeeld sy Maria Magdalena) beïnvloed. In die sogenaamde Tempio Malatestiano (die S. Francesco te Rimini) het Agostino di Duccio (1418 - 1481?) 'n aantal reliëfs met allegoriese figure en engele gemaak.

Sy kragtige, lineêre styl is baie persoonlik en word by geer ander beeldhouer van sy tyd aangetref nie. Antonio Filarete (ca. 1400 - ca. 1469), wat uit Florence afkomstig was, het in Rome die bronsdeure van die St. Pieterskerk (1433) gemaak. Die panele in vlakreliëf toon merkwaardig genoeg byna geen invloed van die Florentynse kuns nie, maar is duidelik geïnspireer deur die vroeg-Christelike ivoor reliëfs. In Venesië, waar die Gotiese invloed langer as elders gegeld het, het daar in die 2e helfte van die 15e eeu 'n bloeiende beeldhoukuns met sterk klassiserende tendense ontstaan.

In die werk van Tullio Lombardo (ca. 1455 - 1532), een van die belangrikste meesters, is daar ʼn groot belangstelling in die argeologiese juistheid van kostuums en wapenrustings te sien. Verder moet Andrea Sansovino (ca. 1460 - 1529) nog genoem word. In die 16e eeu is die beeldhoukuns heeltemal oorheers deur Michelangelo, wat afwisselend in Florence en Rome gewerk het. Sy vroeë werk is sorgvuldig afgewerk en gepoleer. Sy werkwyse het egter gou vryer en meer ekspressief geword.

In die Pietà Rondanini (ca. 1555 - 1564; Milaan, Castello Sfrozesco) het hy die reëls van die anatomie oor boord gegooi ten einde 'n volledige, emosionele ekspressie te bereik. Michelangelo se sterk persoonlike werk met sy gespierde, verwronge naakfigure het die uitgangspunt van die manierisme gevorm en het die Barok vooruitgeloop.

Ander lande

In die lande buite Italië het die Gotiek tot in die 16e eeu gegeld. Eers in die loop van die 16e eeu het daar nouer skakeling tussen Italiaanse kunstenaars en die res van Europa ontstaan, onder meer deur die ontstaan van die skool van Fontainebleau en omdat kunstenaars reise na Italië onderneem het as deel van hulle artistieke vorming.

Die bloeityd van die Renaissance was toe reeds verby en derhalwe het veral invloede van die manirisme belangrik geword vir die kunstenaars in die lande buite Italië.

Skilderkuns in Italië

Die Italiaanse skilderkuns in die 1e helfte van die 15e eeu word gekenmerk deur 'n groot belangstelling in die wetenskap, wat veral tot uiting gekom het in die aandag wat kunstenaars aan die sentrale en ruimtelike perspektief gegee het. Die verfynde, gestileerde elegansie van die laat Gotiek het plek gemaak vir 'n sterk realisme.

Die invloed van die klassieke kuns het oor die algemeen nie so regstreeks in die skilderkuns as in die beeldhoukuns gegeld nie; voorbeelde in die vorm van oorblyfsels van die antieke skilderkuns was toe nag nie beskikbaar nie, terwyl dit by beeldhoukuns wel die geval was. In die 2e helfte van die eeu het daar egter ʼn groot argeologiese belangstelling uit die werk van Andrea Mantegna (1431 - 1506) geblyk; hy het dikwels fragmente van antieke argitektuur en reliëfs in sy skilderye afgebeeld.

Wat die temas van die voorstellings betref, het die herontdekking van die Oudheid gedurende die Renaissance 'n belangrike rol gespeel. In die Middeleeue was die Kerk die belangrikste opdraggewer, en wanneer ander mense en instansies wel opdragte gegee is, was dit byna altyd godsdienstige onderwerpe. In die Renaissance het daar 'n verandering ingetree: die toenemende belangstelling van die toenemende aantal opdraggewers soos vorste, bankiers, ryk kooplui en welgestelde burgers in die klassieke literatuur het daartoe gelei dat daar 'n groot vraag na afbeeldings van mitologiese tonele ontstaan het.

Skilderye met sulke uitbeeldings was 'n aanduiding van die humanistiese belangstelling van die eienaar. Kerklike opdragte het egter steeds 'n belangrike deel van die skilders se produksie uitgemaak, maar ook die opdragte was nie meer tot streng godsdienstige onderwerpe beperk nie. Oor die algemeen het die skilderkuns in die 1e helfte van die 15e eeu die eienskappe van 'n pionierstyd gehad: dit het uitdrukking gegee aan die geesdrif waarmee nuwe wetenskaplike kennis (onder meer perspektief) in die kuns toegepas en steeds verder ondersoek is.

In die 2e helfte van die eeu het die gees van ondersoek plek gemaak vir ʼn toenemende mate van aandag aan die verfyning van die lynespel en die details; die realisme het ook minder "wetenskaptik" geword en was meer op die daaglikse lewe gerig. Wat laasgenoemde aspek betref, het die invloed van die Vlaamse skilderkuns veral gegeld. Die Vlaamse kuns het destyds van wee intensiewe handelskontakte in Italië bekend geword.

Die Italiaanse koopman Giovanni Arnolfini het byvoorbeeld die Vlaamse skilder Jan van Eyck (ca. 1390-1441) gehuur om portrette van hom en sy vrou te skilder, terwyl die bankier Tommaso Portinari die sogenaamde Portinari-altaar (1473 - 1441, Florence) deur Hugo van der Goes (ca. 1440- 1482) laat maak het. Die algehele beheersing van alle aspekte van die skilderkuns het uiteindelik gelei tot 'n kort bloeityd in die begin van die 16e eeu, wat as die Hoog-Renaissance aangedui word. Giotto (1267?- 1337) word as ʼn vroeë voorloper van die Renaissance beskou.

Hy het sy swaar, monumentale figure in ʼn "egte" ruimte geplaas, in teenstelling met die tonele van Middeleeuse religieuse voorstellings, wat in onwerklike ruimtes geplaas is. In die werk van Masaccio (1401 - 1428) is al die kenmerkende Renaissance-eienskappe vir die eerste keer saamgevoeg. In sy vroegste fresko van die Heilige Drie-eenheid (1425; Florence, S. Maria Novella) het hy die figure in ʼn ruimte geplaas wat volgens die wetenskaplike sentrale perspektief gekonstrueer is en waarvan alle afstande gemeet kan word.

Die fresko's met Ou-Testamentiese tonele en taferele uit die lewe van Petrus in die Brancaccikapel in die S. Maria del Carmine (Florence, ca. 1427) is die grootste groep van Masaccio se werk wat bewaar gebly het. Buiten die sentrale perspektief het hy in die uitbeelding van die landskap die ruimtelike perspektief toegepas. Na sy dood het Filippino Lippe (ca. 1457- 1504) die fresko's voltooi. Masaccio se radikale vernuwings is nie regstreeks en algemeen nagevolg nie.

In Fra Angelico (ca. 1400 - 1455) se fresko's (ca. 1440) in die San Marco-klooster (Florence) is die sentrale perspektief wel toegepas, maar die figure met hul slanke, grasieuse vorme het nie die plastisiteit en selfversekerdheid van Masaccio se figure nie. Die swaar, vol vorme van die vroeë werk van Masaccio se leerling Fra Filippo Lippi (ca. 1406 -1469) herinner ʼn mens aan die van sy leermeester, maar het nie sy strakheid en monumentaliteit gehad nie.

Filippo se latere werk is minder streng, maar speels van aard en dui veral op 'n belangstelling in beweging. Paolo Uccello (1397- 1475) het veral belang gestel in die toe passing van perspektief. Sy beroemde ruitergevegte op die Slag van San Romano, wat uit 3 dele bestaan (ca. 1455; die afsonderlike dele is in Florence, Parys en Londen), is in werklikheid net voorwendsels am ingewikkelde samestellings van geometriese vorme te kan konstrueer. Piero della Francesca (na 1416 - 1492) het in die grootste mate voortgebou op die tradisie van Masaccio.

Sy fresko's in die S. Francesco te Arezzo (1452 - 1459), wat die legende van die Heilige Kruis op 'n indrukwekkende wyse uitbeeld, getuig van 'n diepgaande belangstelling in die perspektief, terwyl die figure selfs meer monumentaal as die van Masaccio is. Sy ligte koloriet (kleureharmonie) verraai die invloed van sy meester, Domenico Veneziano (voor 1438 - 1461). Hy was die skepper van 'n tipe religieuse voorstelling, die sacra conversazione, wat later besonder gewild was in Italië.

Dit was 'n afbeelding van die tronende Maria met 'n groep heiliges in gesprek met mekaar by haar. Die figure is gewoonlik binne-in ʼn boukonstruksie, byvoorbeeld ʼn loggia, geplaas sodat die kunstenaars hulle kennis oor die perspektief kon toon. Masaccio se monumentaliteit is terug te vind in die werk van Andrea del Castagno (ca. 1421 – 1457). Uit sy bekende fresko Die laaste Avondmaal (ca. 1445 – 1450; S. Apollonia, Florence) is dit buitendien duidelik dat hy die perspektief heeltemal bemeester het.

Later het hy ʼn meer bewoë, lineêre styl ontwikkel. Wat dit betref, het hy nie alleen gestaan nie; die Florentynse skilders uit die 2e helfte van die 15e eeu het toe die probleme van die perspektief bemeester en het hulle toegespits op ʼn steeds groter verfyning van lyn en kleur en ʼn steeds indringender weergawe van die psigologie van die afgebeelde figure. Monumentaliteit het plek gemaak vir sierlike beweging en ʼn dinamiese lineêre styl.

Die verandering is te sien in die werk van onder meer Alesso Baldovinetti (ca. 1425 – 1499), wie se Aanbidding deur die herders (ca. 1460 – 1462; Florence, S. Annunziata) ʼn mens herinner aan die styl van Domenico Veneziano en waarin daar ʼn buitengewoon sagte atmosfeer is. Die landskap op die agtergrond dui op die invloed van die Vlaamse skilderkuns. Dit is merkbaar in die werk van Andrea del Verrocchio (1435 – 1488) en Antonio Pollaiuolo (ca. 1432 – 1498) dat hulle albei ook beeldhouers was. Pollaiuolo se bekende gravure Die geveg van die 10 naakte mans (ca. 1465 – 1470) is in die eerste plek ʼn studie om die menslike liggaam in beweging weer te gee.

In die middel is 2 figure in dieselfde posisie afgebeeld, die een van voor en die ander van agter gesien. Een van die belangrikste skilders uit die tyd was Sando Botticelli (1445 - 1510), 'n leerling van Fra Filippino Lippi. Die lyne in Botticelli se werk is van byna kalligrafiese verfyning, terwyl sy koloriet helder dog ingetoë is. Sy ietwat langgerekte figure lyk asof hulle sweet, selfs al raak hulle die grond. Botticelli was 'n aanhanger van die neo-Platonisme, wat 'n Christelike interpretasie van die klassieke heidense gode voorgestaan het.

Venus is byvoorbeeld gelykgestel met Maria omdat hulle albei “'n bron van liefde" was. Onder invloed van die boetepreker Girolamo Savonarola (1452 -1498) het Botticelli 'n aantal van die “wêreldse” skilderye verbrand en het hy sedert die laaste jare van die 15e eeu heelwat somberder werk gelewer. Die werk van Domenico Ghirlandaio (ca. 1449 -1494) was van 'n heel ander aard. In teenstelling met die grasieuse in Botticelli se werk het hy baie aandag aan die realistiese details geskenk sonder enige verfraaiing.

Dit blyk onder meer uit sy skildery Ou man met sy kleinseun (ca. 1480; Louvre, Parys). In sy godsdienstige taferele het Ghirlandaio gebruik gemaak van vooraanstaande mense in die destydse Florence. Hy word by uitstek as die "kroniekskrywer" van sy tyd beskou. Die derde belangrikste skilder uit die tyd was Piero di Cosimo (1462 – 1521). Hy het die klassieke gode as “nie-vergeestelike” reële wesens voorgestel en die teorie aangehang dat die mens sy beskawing te danke het aan die ontdekking van enkele besonder begaafde mense aan wie die status van godheid al gou verleen is.

Die landskapagtergronde van sy skilderye verraai die invloed van die Vlaamse skilderkuns. Buite Florence was Andrea Mantegna (1431 -1506) een van die belangrikste skilders van die 15e eeu. In sy geboortestad, Padua, het hy in aanraking gekom met die werk van Donatello, Andrea del Castagno en Paolo Uccetfo. Sy figure het dikwels harde, hoekige kontoere en het soms aangrypend realistiese aspekte (byvoorbeeld Dooie Christus, 1475; Palazzo de Brera, Milaan).

Die vroeë werk van die Venesiër Giovanni Bellini (ca. 1430 - 1516) toon duidelik Mantegna se invloed. Die vorme in sy latere werk is sagter weergegee en dui al op die besondere voorliefde vir koloriet, wat so tiperend vir die Venesiaanse kuns van die 16e eeu geword het. In Ferrara was Franceso del Cossa (ca. 1436 – 1478) en Cosimo Tura (1430 – 1495) belangrike meesters. In Siena, wat altyd deur ʼn sekere konserwatisme gekenmerk is, was II Vecchietta (Lorenzo di Pietro, ca. 1412 – 1480), Neroccio di Bartolomeo de’Landi (1477 – 1500) en Francesco di Giorgio (1439 – 1501) werksaam.

Van hulle almal is Vecchietta die meeste deur die realisme van die Florentyne beïnvloed. Die werk van Perugino (ca. 1450 – 1523), wat uit Perugia afkomstig was, getuig van ʼn dromerige, ingetoë harmonie; sy latere werk word dikwels gekenmerk deur ʼn sekere verveligheid. In Orvieto het Luca Signorelli (ca. 1445/50 – 1523) sy Laaste Oordeel geskilder, wat uit vier monumentale fresko’s bestaan (1499 – 1500; Orvieto, Dom, Brizio-kapel).

Sy bewondering vir die werk van Pallaiuolo in Rome blyk duidelik uit sy weergawe van die naaktheid. Melozzo da Forli (1438 – 1494) het in Rome gewerk. Sy werk is verwant aan die van Piero della Francesca, maar dui op meer aandag aan detail. Die kleurgebruik is ook warmer. Rome het ʼn belangrike kunssentrum geword toe Botticelli, Signorelli en Perugino daar aan die versiering van die mure van die Sixtynse kapel gewerk het. Die kuns van die Hoog-Renaissance, die tydperk van 1495 tot 1520, wat deur 'n geïdealiseerde mensebeeld en 'n volmaakte harmonie tussen die onderdele van 'n komposisie gekenmerk is, is deur Leonardo da Vinci (1452-1519) ingelui.

In sy Laaste Avondmaal (ca. 1495-1498; Milaan, Santa Maria della Grazie) vind 'n mens die waardige harmonie en monumentaliteit van die Hoog-Renaissance vir die eerste keer. Sy olieverfskilderye word gekenmerk deur die sfumato, wat in werklikheid 'n sterk oordrewe toepassing van die ruimtelike perspektief was en waardeur alle vorme iets vaags en onbepaalds gekry het. Die sfumato is op groot skaal nagevolg. Bernardino Luini (ca. 1480/90 – 1532) en Andrea Solari (ca. 1460 – 1520) was van Leonardo se beste navolgers.

Hy het ook ʼn groot invloed gehad op Giovanni Antonio Bazzi (bynaam II Sodoma, 1477 – 1549), wat in Siena gewerk het. In die werk van Rapheal (1483 – 1520) tref ʼn mens uiteindelik al die tipiese elemente van die Hoog-Renaissance aan: sy figure het ʼn geïdealiseerde skoonheid, terwyl die komposisie ʼn volmaakte harmonie en ʼn monumentale rustigheid vertoon. Ander verteenwoordigers van die “klassieke” tydperk in die Italiaanse Renaissance was Fra Bartolommeo (1475 – 1517) en Andrea del Sarto (1486 – 1530).

Michelangelo (1475 – 1564) was Raphael se teëhanger. Sy werk het nooit die harmonieuse rus van die van Raphael gehad nie. Sy reusagtige naakfigure het ʼn oorweldigende indruk op sy tydgenote gemaak en was ook van groot belang vir die verdere ontwikkeling van die Europese skilderkuns. In Venesië het daar gedurende die 16e eeu 'n skilderkuns van 'n heel ander aard as in die res van Italië ontwikkel: 'n besondere gevoeligheid vir die koloriet het hier gepaard gegaan met 'n voorliefde vir die landskap.

Titiaan (ca. 1488/90-1576) en Giorgione (ca. 1475-1510) was die belangrikste kunstenaars. Paolo Veronese (1528 – 1588) is veral beroemd vanweë sy wêreldse fresko’s met hulle pragtige kleure. Coreggio (1489/94 – 1534) het met sy fresko in die koepel van die S. Giovannie Evangelista (Parma, 1520 – 1523) ʼn groot invloed op die latere skilders van die Barok gehad.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 217 - 224