Skaafgereedskap

By skaafwerk word materiaal verwyder deur 'n beitel oor 'n werkstuk te beweeg. Die bekendste skawe is die handskawe wat vir houtwerk gebruik word, hoewel daar skawe is wat ook vir metaal gebruik kan word. Masjienskaafbewerking by hout word gewoonlik skaafwerk genoem, hoewel dit in werklikheid 'n freesbewerking is. Skaafgereedskap word op verskillende maniere by timmerwerkplekke en in doen-dit-self-werkwinkels gebruik.

Skaafgereedskap.

Elementêre skaafgereedskapstukke is onder meer die steekbeitel, die gutsbeitel en die steekguts. 'n Ewe eenvoudige gereedskapstuk is die spookskaaf, met 'n breë lem en 'n handvatsel aan weerskante van die lem. Dit is veral nuttig vir die maak van geboë vlakke (byvoorbeeld kunswerke, bootrompe, ensovoorts). Die handskaaf bestaan uit 'n hout of metaalraam waarin 'n verstelbare beitel gemonteer is. Die beitel word met behulp van 'n keerbeitel in posisie gehou, wat terselfdertyd afgeskaafde houtkrulle ombuig en dit afbreek.

Die raamwerk het 'n gladde onderkant (sool) wat die beitel oor die hout gelei. Die langste handskaaf is die ryskaaf, wat ongeveer 60 cm lank is. Die voorloperskaaf is ongeveer 40 cm lank en die blokskaaf ongeveer 20 cm. Hoe langer die skaaf, hoe platter vlak word verkry. Vir die skaaf van profiele word 'n aantal spesiale skawe gebruik, waaronder die ploegskaaf, waarmee groewe in die middel van 'n werkstuk gemaak kan word.

Die spanningskaaf word vir groewe aan die sykant van 'n werkstuk gebruik. Die neusskaaf het 'n beitel vooraan waarmee tot in hoeke geskaaf kan word. Die reeds genoemde spookskaaf is deesdae 'n moderne, ligte werktuig waarmee bol- en holvlakke bewerk kan word.

Masjienskawe

Om hout vinniger te bewerk, word verskillende skaafbanke gebruik. Die werkstuk word hierby oor 'n stewige, plat vlak waarin 'n roterende beitelhouer is, geskuif. Hierdie masjien is dus in wese 'n freesmasjien. By die vlak- of reebank lê die roterende beitel in die plat vlak, terwyl die beitel by die sterkarm-bank bokant die vlak uitstaan.

Die ruimte tussen die roterende beitel en die skaafblad kan noukeurig verstel word sodat 'n werkstuk (balk, plank) presies tot op die gewenste dikte geskaaf kan word. In meubelfabrieke word meerdoelige skaafbanke gebruik waarby 'n werkstuk aan die een kant ingeskuif word en volledig verwerk aan die ander kant uitkom. Die skaaf het opeenvolgende beitels waarmee die sye volledig afgewerk en profiele selfs gemaak kan word (gleuwe, spannings, ensovoorts).

Vir fyn afwerking het die meerdoelige skaaf 'n stroopmes. Dit is 'n spesiaal geslypte ysterplaatjie wat oorblywende, ruwe plekkies gladmaak. Die slyp en instel van beitels in skawe is 'n noukeurige werk, wat bekwaamheid vereis. Ongelyke oppervlakke beskadig nie alleen die werkstuk en verkwis tyd nie, maar kan ook gevare skep deurdat beitels skielik breek of oorverhit. Die roterende beitel het 'n rotasiefrekwensie van ongeveer 200 rpm en harde hout beweeg teen gemiddeld 30 m/s deur die skaaf, terwyl sagte hout teen 75 mis daardeur beweeg.

Metaalskawe

Groot metaaloppervlakke word gelykgemaak deur dit te frees of te skaaf. Skaaf het die nadeel dat 'n enkele beitel per slag gebruik moet word, en wanneer die beitel terugbeweeg, word dit self opgelig sodat dit nie breek. Ten einde die skaafproses produktiewer te maak, verloop die teruggaande slag vinniger as die aanvoerslag. Andersins kan 'n dubbelwerkende beitel gebruik word. Die eenvoudigste metaalskaafbank is die sterkarmskaaf. Dit het 'n oorhoofse slee wat heen en weer kan beweeg.

Die slee dra die beitel en voer die hoofbeweging uit. Deur die beitelhouer te laat verskuif, word 'n ander deel tel kens afgeskaaf. Die werkstuk word op 'n onderliggende blad vasgeklem en beweeg nie tydens die bewerking nie. Deur die blad op te skuif, kan die spaandiepte ingestel word. Die aandrywing van die slee geskied met behulp van 'n krukasmeganisme. Die lengte van 'n slag en die snelheid van die skaafbeweging kan verstel word.

By die sleeskaafbank staan die beitel stil terwyl die werkstuk beweeg. Die beitel word dan verstel tydens die aanset- en instelbewegings. Die sleeskaaf word vir baie lang werkstukke gebruik en het 'n ingewikkelder werking as die sterkarmskaaf. Daarvoor word hidrouliese aandrywing dikwels gebruik. 'n Steekbank is 'n vertikaal opgestelde skaafbank wat weinig van 'n sleeskaaf verskil, buiten dat die hoofbeweging vertikaal plaasvind.

Dit is veral geskik vir profilering, en met behulp van 'n trekfrees kan 'n ronde gat byvoorbeeld tot 'n vierkantige gat bewerk word. Metaalbewerking met behulp van metaalskawe is 'n duur proses, wat hoofsaaklik vir die vervaardiging van gespesialiseerde toerusting geskik is. Andersins word massavervaardiging gedoen deur middel van gietwerk, ensovoorts.

Vyl- en slypwerk

Vyl- en slypwerk behoort in werklikheid ook tot die skaafbewerking. Dit word egter hoofsaaklik gedoen om gereedskap noukeurig te bewerk. Vyle word vir sowel hout as metaal gebruik, en die verskil lê in die aantal tande wat die vyl het. Houtvyle het byvoorbeeld soms slegs 10 tande per cm, terwyl metaalvyle tot 200 tan de per cm kan hê.

Sagte metale soos lood, aluminium en koper verstop vyle maklik omdat dit tussen die tande kleef. 'n Growwe houtvyl word dikwels 'n rasper genoem, en daarmee kan baie hout per slag verwyder word. Die werkvlak word daarna gewoonlik met 'n soetvyl afgewerk. Vyle word oor die algemeen ingedeel in ronde, vierkantige en driehoekige vyle. Vyltande word in vyle aangebring in 'n kapproses, waarby rye tande eers in een rigting en ander rye oorkruis daarmee gekap word.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 127 - 129