Uniewording

Die Unie van Suid-Afrika het op 31 Mei 1910 deur 'n wet van die Britse Parlement, die Suid-Afrika-Wet, tot stand gekom, op dieselfde dag van die jaar as wat die Verdrag van Vereeniging in Melrose-huis, Pretoria, onderteken is in 1902.

Die Uniegebou in Pretoria, simbool van die Uniewording. Die Uniegebou bestaan uit 'n Afrikaanse (links) en 'n Engelse vleuel, wat die vereniging van Suid-Afrika simboliseer

Sir James Molteno was die laaste speaker van die Kaapse Wetgewer en die eerste van die Unie-Volksraad

Dit het gevolg op die Nasionale Konvensie van 1908 tot 1909 waar verteenwoordigers van die Kaap en Natal en die voormalige Boererepublieke die wetsontwerp opgestel het wat die land tot 'n selfregerende dominium binne die Britse Statebond sou verenig.

Op dieselfde dag van die jaar (31 Mei) het ook die Republiek van Suid-Afrika 51 jaar later tot stand kom, wat die einde beteken het van die Unie van Suid-Afrika. Hierdie geskiedkundige gebeurtenis staan as Republiekwording bekend.

Politieke eenwording het noodsaaklik geword vanweë die ekonomiese botsings tussen die kolonies en die behoefte aan 'n eenvormige rassebeleid. 'n Konsepgrondwet vir die Unie is opgestel deur 'n Nasionale Konvensie wat in 1908/09 in Durban, Kaapstad en Bloemfontein vergader het.

Hoewel die grondwet voor siening gemaak het vir 'n hegte unie met 'n sterk sentrale regering, is toegewings gedoen aan voorstanders van federalisme deurdat elke provinsie 'n eie regerende liggaam met beperkte bevoegdhede sou hê. Die gees van kompromis waarin die grondwet opgestel is, is ook weerspieël in die 2 verskanste klousules ten opsigte van Kaapland se Nie-Blanke stemreg en die gelyke regte van Engels en Nederlands as amptelike tale en in die verdeling van die hoofstad.

Na die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) was al die gebiede in Suid-Afrika onder beheer van die Britse kroon, en met die verlening van verantwoordelike bestuur aan die Oranjerivierkolonie en Transvaal in 1907 het die 4 kolonies gelyke konstitusionele status gehad. Die  gedagte om die kolonies in een staat saam te snoer, het in die stadium reeds by verskeie Suid-Afrikaanse staatsmanne (Engels-sowel as Afrikaanssprekendes) posgevat en het vanweë die ekonomiese stryd tussen die kolonies en die dringende noodsaaklikheid van ʼn eenvormige rassebeleid steeds meer veld gewen.

Ekonomiese stryd

Lord Alfred Milner, die Britse Hoë Kommissaris in Suid-Afrika en goewerneur van Transvaal en die Oranjerivierkolonie, het reeds in 1901 'n sogenaamde modus vivendi met Mosambiek aangegaan: in ruil vir die reg om in Mosambiek arbeiders vir die Transvaalse goudmyne te werf, sou minstens 55 % van die Witwatersrand se vragvervoer op die Lourenço Marques-spoorlyn geskied. Die reëling was vir Transvaal die voordeligste omdat ongeveer 85 % van die spoorlyn oor sy eie gebied geloop het en Lourenço Marques (huidige Maputo) nader aan die Rand was as Durban of die Kaapse hawens.

Die amalgamasie van die spoorweë van Transvaal en die Oranjerivierkolonie (Central South African Railways) het dit moontlik gemaak om die deel van die spoorlyn tussen Pretoria en die Mosambiekse grens van die Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij te koop en het ook die verbinding van Kroonstad met Bethlehem moontlik gemaak. Laasgenoemde trajek het die Kaapse hawens nadelig getref omdat dit spoorvervoer na Durban gestuur het.

As gevolg van die groot mededinging het die kuskolonies se inkomste uit spoorvervoer drasties afgeneem. 'n Konferensie wat Milner in 1905 belê het om die geskille op te los, het misluk en hy kon ook nie daarin slaag om die modus vivendi met Mosambiek te wysig nie. Teen 1908 het die Kaapkolonie 'n geringe aandeel van 13 % in die Randse handelsverkeer gehad en Durban slegs 24%. Die ekonomiese stryd is vererger deur die doeanevraagstuk. Sedert 1903 het al 4 die kolonies plus Suid-Rhodesië (huidige Zimbabwe) en die Britse protektorate tot 'n tolunie behoort wat binnelandse vryhandel verseker het.

Volgens ooreenkoms is regte op invoerprodukte in die hawens deur die kuskolonies in oorleg met die binnelandse kolonies gehef. Nadat die kuskolonies 5 % vir administrasiekoste afgetrek het, is die inkomste uit doeane gelykop onder die kolonies verdeel. Natal wou sy inkomste vermeerder deur die invoertariewe te verhoog. Transvaal was egter ten gunste van laer invoertariewe ten einde sy lewens- en mynbedryfskoste so laag moontlik te hou. In 1906 het Natal gedreig om hom aan die tolunie te onttrek, en om hom tegemoet te kom, is daar by 'n konferensie in Pietermaritzburg toegewings gedoen wat niemand tevrede gestel het nie.

In 1907 het Transvaal, wat intussen verantwoordelike bestuur ontvang het, kennis gegee dat hy die tolunie in Junie 1908 sou verlaat. Dit sou hom daartoe in staat stel om goedere goedkoper deur Lourenço Marques in te voer en terselfdertyd 'n ringmuur van tariewe op te bou om sy eie landbouprodukte te beskerm. So 'n stap sou 'n ernstige verlies vir die kuskolonies beteken. Die ekonomiese vraagstukke in Suid-Afrika was onoplosbaar en om 'n permanente politieke breuk tussen die kolonies te voorkom, het 'n politieke unie met een spoorwegstelsel en een ekonomiese stelsel na die enigste oplossing geblyk.

Rassebeleid

Die sosio-ekonomiese vooruitgang van Suid-Afrika het 'n eenvormige beleid ten opsigte van die Nie-Blanke bevolking geverg. Die ontstamming en verstedeliking van die Swartes en die verhuising van Indiërs uit Natal na Transvaal was vraagstukke Wat op interkoloniale vlak aangepak moes word. Die aanbevelings van 'n Interkoloniale Kommissie van Bantoesake (1903-1905) was onuitvoerbaar omdat elke kolonie sy eie beleid gevolg het.

Die toestand het verwarring en onsekerheid veroorsaak. Die swak hantering van die rassevraagstuk in een kolonie kon die veiligheid van die ander kolonies bedreig. In 1906 moes 'n Zoeloe-opstand in Natal, bekend as die Bambata-rebellie, met die hulp van Transvaal en die Kaapkolonie onderdruk word. Meer as 3 000 Zoeloes het in die opstand gesneuwel. Die opstand het gevolg op die besluit van die Natalse parlement om een pond persoonlike belasting op alle manlike burgers, behalwe getroude Swartes, te hef.

Natal se hantering van die opstand en die daaropvolgende verhoor van Dinuzulu, hoof van die Zoeloes se koningshuis, het skerp kritiek in Brittanje sowel as in Suid-Afrika tot gevolg gehad. Terselfdertyd het die onbeheerste emigrasie van Indiërs uit Natal na Transvaal daartoe gelei dat die Transvaalse regering wetgewing ingestel het om die instroming van Indiërs te beheer. Die Indiërs het hulle onder leiding van Mahatma Gandhi teen die wetgewing verset.

Die ooreenkoms wat in 1908 tussen Gandhi en Smuts bereik is, het die probleme net tydelik opgelos. Dit was duidelik dat 'n gemeenskaplike rassebeleid noodsaaklik was vir die stabiliteit van al 4 die kolonies en dat die beleid deur slegs 'n sterk sentrale regering uitgevoer kon word.

Die Selborne-memorandum

Die gedagte aan staatkundige eenheid het teen 1906 reeds by verskeie Suid-Afrikaanse politici posgevat. Hul redes vir eenwording was, afgesien van die belangrike ekonomiese en rassevraagstukke, egter nie altyd dieselfde nie. Die Transvaalse premier, genl. Louis Botha, en sy adjunk, genl. J.C. Smuts, wou graag die sogenaamde imperiale faktor in Suid-Afrika uitskakel, dit wil sê hulle wou sien dat die beweging vir eenheid in Suid-Afrika self ontwikkel, dat dit die steun van anti-imperialistiese partye geniet en dat dit nie deur Brittanje afgedwing word nie.

Die siening is gedeel deur die Kaapse politieke leier, John X. Merriman, wat in 1908 met die steun van die Afrikanerbond aan die bewind gekom het. Vir Botha en Smuts sou samewerking tussen die Afrikaners en die Engelse in ʼn verenigde Suid-Afrika die kroon span op die sogenaamde konsiliasiebeleid wat hulle reeds in Transvaal toegepas het. Oud-president M.T. Steyn en genl. J.B.M. Hertzog was ook sterk voorstanders van eenwording omdat al die Afrikaners in Suid-Afrika daardeur onder een vlag herenig sou word.

In 'n sterk verenigde staat sou die Afrikaners beter daartoe in staat wees om hul identiteit te handhaaf. Die bewindhebbers in Brittanje het verantwoordelike bestuur aan Transvaal en die Oranjerivierkolonie verleen juis in die hoop dat die vereniging van die Brits-Suid-Afrikaanse gebiede daardeur bespoedig sou word. Volgens hulle sou 'n verenigde Suid-Afrika 'n versterking van die imperiale bande beteken en 'n grater mate van lojaliteit verseker ingeval Brittanje in 'n Europese oorlog betrokke raak.

Die imperiale siening is onderskryf deur dr. L.S. Jameson, wat van 1904 tot 1908 die premier van die Kaapkolonie was. In November 1906 het hy hom deur Lionel Curtis laat oorreed om by lord Selborne (Milner se opvolger) aan te beveel dat die politieke situasie in Suid-Afrika hersien word met die oog op moontlike eenwording. Curtis was ʼn lid van Milner se "Kindergarten", wat belangrike openbare poste in Transvaal beklee het. In Oktober 1906 het hy uit sy pos bedank en 'n reis deur al 4 die kolonies onderneem, waarna hy ʼn konsepmemorandum oor eenwording opgestel het.

Curtis se memorandum is met etlike wysigings in Januarie 1907 onder die naam van lord Selborne gepubliseer met die titel A review of the present mutual relations of the British South African colonies. Die memorandum is aan die regerings van die kolonies, insluitende aan Suid-Rhodesië, gestuur. Selborne wou nie die indruk wek dat unifikasie van Britse kant op Suid-Afrika afgedwing word nie en het die klem geplaas op die voordele wat dit vir Suid-Afrika sou inhou.

Die memorandum het die historiese oorsake vir die verdeeldheid van Suid-Afrika behandel en het dit onomwonde gestel dat blywende oplossings vir die ekonomiese en rasseprobleme slegs in 'n verenigde Suid-Afrika gevind kon word. Daar is ook gewys op die voordele wat verkry sou word uit die gemeenskaplike ontwikkeling van die landbou en mynbou en die koste wat bespaar sou word deur die instelling van een administrasie en verdedigingsmag. Die memorandum is gunstig ontvang, en in die daaropvolgende jaar het die idee vinnig veld gewen. Unifikasiebewegings het oral in Suid-Afrika ontstaan en die maandblad The State het hul lyfblad geword.

Doeanekonferensie

Op versoek van Transvaal is 'n interkoloniale konferensie in Mei 1908 en later dieselfde maand in Kaapstad gehou om die doeanevraagstuk te bespreek. Hoewel niks deur die konferensie bereik is nie, het Smuts van die geleentheid gebruik gemaak om voorstelle in te dien wat daarop neergekom het dat die afgevaardigdes by hul onderskeie parlemente moes aanbeveel dat ʼn politieke vereniging van die kolonies bewerkstellig word en dat ʼn nasionale konvensie byeen moes kom om 'n konsepgrondwet op te stel.

Daar is besluit dat die Kaapkolonie 12 afgevaardigdes na die konvensie sou stuur, Transvaal 8 en die 2 kleiner kolonies elkeen 5. Suid-Rhodesie is genooi om 3 waarnemers te stuur vir ingeval hy later sou besluit om hom by 'n verenigde Suid-Afrika aan te sluit. Die Britse Hoë Kommissaris was nie, soos gebruiklik, by die konferensie verteenwoordig nie, ʼn aanduiding van die Suid-Afrikaanse leiers se voorneme dat die imperiale faktor geen rol in die voorbereiding vir politieke eenwording moes speel nie.

Nasionale Konvensie

Die afgevaardigdes van die 4 kolonies, insluitende die 3 waarnemers van Suid-Rhodesië, het van 12 Oktober tot 5 November 1908 in Durban vergader. 'n Tweede sitting van die konvensie het van 23 November tot 3 Februarie 1909 in Kaapstad plaasgevind en 'n derde sitting, waartydens amendemente oorweeg is, van 3 tot 11 Mei 1909 in Bloemfontein.

Hoofregter J.H. de Villiers van die Kaapkolonie het as voorsitter opgetree. Vanweë sy groot intellektuele vermoë en grondige kennis van staatsreg het Smuts 'n leidende rol by die konvensie gespeel. Hoewel al die afgevaardigdes ten gunste van politieke eenwording was, was daar groot struikelblokke wat uit die weg geruim moes word. Die eerste hiervan was die vraag of die grondwet van die voorgestelde verenigde staat federaal of uniaal moes wees.

In 'n federasie (byvoorbeeld die VSA, Kanada en Australië) sou die kolonies hul eie parlemente behou en slegs sake van gemeenskaplike belang (byvoorbeeld verdediging, handel, spoorweë en poswese) aan die sentrale regering opdra. Die sentrale regering van 'n federasie het dus beperkte mag. 'n Uniale grondwet sou voorsiening maak vir 'n sterk, soewereine, sentrale regering. Die kolonies sou dus hul identiteit moes prysgee en in een staat opgaan.

Uit vrees vir oorheersing deur die Afrikaners was die oorwegend Engelssprekende Natal ten gunste van 'n federasie. Sommige Kaapse leiers, soos J.H. (Onze Jan) Hofmeyr en F.S. Malan, was ook ten gunste van federasie omdat hulle gevrees het dat die Kaapkolonie deur die ekonomies sterker Transvaal verswelg sou word. Hulle was ook besorg dat die Kaapse Nie-Blanke stemreg deur 'n uniale regering afgeskaf sou word. Smuts en Merriman was ten gunste van 'n unie omdat 'n sterk sentrale regering na hul mening noodsaaklik was vir die uitvoering van 'n eenvormige rasse- en ekonomiese beleid. 'n Uniale grondwet sou in die toekoms ook makliker by veranderende omstandighede in Suid-Afrika aangepas kon word.

Smuts het daarin geslaag om die meerderheid van die afgevaardigdes na sy standpunt oor te haal, maar in die finale grondwet is belangrike toegewings aan die federaliste gedoen: elke kolonie sou verander in 'n provinsie met sy eie provinsiale bestuur, wat beperkte bevoegdhede sou hê. Een van die mees omstrede probleme wat deur die konvensie opgelos moes word, was die kwessie van Nie-Blanke stem reg. In Transvaal en die Oranjerivierkolonie het die Nie-Blanke bevolking nog nooit stemreg gehad nie en een van die voorwaardes van die Vrede van Vereeniging was dat die kwessie nie aangeroer sou word voordat selfregering verkry is nie.

In die Kaapkolonie het alle rassegroepe gelyke politieke regte gehad: elke manlike burger wat sy naam, adres en beroep kon neerskryf en 'n vaste eiendom of inkomste gehad het, kon stem. Daar was ook nie 'n kleurskeidslyn in die parlement nie. In Natal het Nie-Blankes ook stemreg gehad mits hulle aan sekere vereistes voldoen het, maar in die praktyk is die stemwette so toegepas dat minder as 1 % van die Nie-Blanke bevolking stemreg gehad het. Die Kaapkolonie was nie bereid om sy Nie-Blanke stemreg prys te gee nie en wou sy stemwette op die hele Suid-Afrika van toepassing maak. Die ander 3 kolonies wou stemreg tot Blankes beperk.

Met die teensinnige goedkeuring van Brittanje is besluit om die status quo te handhaaf. Die stemreg van die Kaapse Nie-Blankes is egter in die grondwet verskans, dit wil sê dit kon nie afgeskaf word sonder 'n tweederdemeerderheid in 'n gesamentlike sitting van albei huise van die parlement nie. Daar is ook bepaal dat Nie-Blankes nie sitting in die parlement kon hê nie. Op aandrang van Hertzog en Steyn is Nederlands (later vervang deur Afrikaans) se gelyke regte met Engels as amptelike taal ook in die grondwet verskans.

Met betrekking tot die verdeling van setels in die toekomstige Volksraad het 'n spesiale komitee aanbeveel dat die provinsies ooreenkomstig hul bevolkings verteenwoordig word, maar dat al 4 die provinsies gelyke verteenwoordiging in die Senaat moes hê. Die setels in die Volksraad is soos volg verdeel: 51 aan die Kaapkolonie, 36 aan Transvaal en 17 elk aan die kleiner provinsies. Die afbakening van die kiesafdelings sou geskied deur die aantal inwoners van 'n provinsie te verdeel onder die aantal setels wat aan die provinsie toegewys is.

Voorsiening is gemaak om plattelandse kiesafdelings met 15 % te ontlaai en stedelike kiesafdelings met 15 % te belaai, dit wil sê plattelandse kiesafdelings kon kleiner wees as stedelike kiesafdelings. Daar is besluit dat die spoorweë van die kolonies aan die sentrale regering oorgedra sou word en dat 'n spesiale raad gestig sou word om die spoorweë op 'n sakegrondslag te administreer. Die bestaande modus vivendi met Mosambiek is soos volg gewysig: 50 % tot 55 % van die spoorvrag tussen die hawens en die Rand is aan Lourenco Marques toegestaan, 30 % aan Durban en 15 % tot 20 % aan die Kaapse hawens.

Nadat al die vernaamste struikelblokke uit die weg geruim is, het die kwessie van 'n hoofstad amper die konvensie op 'n dooie punt laat uitloop, aangesien die provinsie waarin die hoofstad geleë sou wees, groot ekonomiese voordeel daaruit sou put. Vir die Kaapse afvaardiging was die moederstad die logiese keuse, terwyl Transvaal aangevoer het dat Pretoria sentraler geleë is, veral indien Rhodesië hom later by die Unie sou aansluit.

Uiteindelik is besluit om die hoofstad as volg te verdeel: Pretoria sou die setel van die regering (dus die administratiewe hoofstad) wees, terwyl Kaapstad, waar die parlement sitting sou hê, die wetgewende hoofstad sou wees. Bloemfontein sou die setel van die Appèlhof wees en Pietermaritzburg die setel van pos- en telegraafwese. Die Britse protektorate - Basoetoland, Swaziland en Betsjoeanaland - en Suid-Rhodesië sou hulle nie by die Unie aansluit nie, hoewel 'n bylae van die grondwet voorsiening gemaak het vir hul moontlike latere aansluiting. Die konsepgrondwet, bekend as die Suid-Afrika-wet (South Africa Act), is op 11 Mei 1909 deur die afgevaardigdes by die konvensie onderteken.

Die parlemente van Transvaal en die Oranjerivierkolonie het die wet eenparig goedgekeur, terwyl dit met 2 teenstemme deur ook die Kaapse parlement goedgekeur is. In Natal, waar die parlement besluit het om eers 'n referendum te hou, het die bevolking oorweldigend ten gunste van unifikasie gestem. 'n Afvaardiging onder leiding van hoofregter De Villiers het aan die einde van 1909 na Londen vertrek om die konsepgrondwet aan die Britse parlement voor te lê.

Politieke organisasies van die Swart en Kleurlingbevolking in Suid-Afrika het intussen by die Britse regering geprotesteer teen die klousules wat op hulle betrekking gehad het. Die wet is egter sonder wysigings deur albei huise van die Britse parlement goedgekeur en is op 20 September 1909 deur koning Eduard VII onderteken. Volgens 'n proklamasie wat in Desember 1909 uitgevaardig is, sou die wet op 31 Mei 1910 in werking tree.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 215 - 218
• Schirmer, Peter. Die beknopte geïllustreerde ensiklopedie van Suid-Afrika, Central News Agency (Edms) Bpk. Johannesburg, 1981.