Suidpunt/Hendrik Jacob Wikar

Uitgawes

Die Berigt word vir die eerste keer in 1916 gepubliseer in die tweede deel van E.C. Godée Molbergen se Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tyd, wat volg net ná Baron van Plettenberg se eie reisbeskrywing.

In 1935 word die teks weer uitgegee as Deel XV van die publikasies deur die Van Riebeeck-Vereniging, voorsien met 'n inleiding van E.E. Mossop en taalkundige kommentaar deur J.L.M. Franken.

Taalkundige belang

Afrikaans en sy Europese verlede (1976)

Die twee uittreksels uit die Berigt wat in die boek as voorbeelde geplaas is, word voorafgegaan deur 'n waardering.

Volgens Edith H. Raidt staan die geskrewe taal van Wikar nader aan die Afrikaanse spreektaal van die 18de eeu as die Hollandse skryftaal. Al het Wikar gepoog om met sorg sy beste Nederlands te skrywe, was sy beste nie goed genoeg nie. Die Stellenbosse landdros Oloff de Wet het die teks hersien. Daardie hersiening in amptelike Nederlands beskou Raidt as waardeloos; dit is eerder Wikar se onnederlandse vorme waar, by tye, dit selfs op hedendaagse Afrikaans lyk. Nietemin moet die leser onthou dat Nederlands 'n swaar indruk op Wikar se skrywe sou laat, veral omdat hy moontlik sou probeer het om vorme uit sy eie spreektaal te vermy. Ten spyte van hierdie Nederlandse verbloeming, slaan die destydse gesproke Kaaps-Hollands tog maar deur.

Dialekwoorde uit Nederlandse volkstaal uit die 17de eeu, wat nie in die Standaardnederlands opgeneem is nie, soos "skurf" (teenoor grof, ruw), is ook te vinde in Wikar se Berigt. Ook die nuwe bybetekenis van skof ('n dagreis met 'n ossewa (van inspan tot uitspan); trekafstand; reis met enige soort voertuig) is ook in Berigt vervat.

Raidt vind egter die Afrikaanse vorme in die dag- en kasboekie van Johanna Duminy (1797, 1790-1795) oor die algemeen betroubaarder as Wikar s'n, aangesien Duminy nie geskryf het met publikasie voor oë of vir 'n amptenaar nie.

Taalgeskiedenis (1986)

Die volgende uittreksel verskyn in die teksgerigte inleidende werk, geskryf deur C.J. Conradie, wat bedoel was vir voorgraadse studente:

Voor den olifant heb ik nog maar een hartschrik, want wegkruype help niet, hy zoek my op, nog listiger als een mens de spoor navolgende. Hartloope daar schiet ik mee te kort als er geen klipheuvels naby zijn; zo lang een mens zijn aazem heeft, komt men voorwaards, maar daaruyt zijnde is 't ook gedaan of 't moet bergop gaan, dan wind een mens teegen den olifant, alhoewel ik heb Hotts gezien, die byna teegen een paard kunnen hartloopen; om op een boom te klimmen zoals voor den buffel, want ik zoude wel haast met boom en al naar onder koomen, zodat de Hotts den olifant niet veel kunnen doen, of zy moeten hem op nauwe plekken tusschen bergen krygen daar hy alweer niet braaf voort koomen of teegenstand doen kan. De zeekoeyjagt van de Hotts is ook zeer hazaardeerlijk, want's nagts in de maanschijn als de zeekoeye uyt de rivier in de grasvlaktens om te weye zijn, dan gaan de Hotts langs de rivier en sneyen de spoor, waar de zeekoey uytgegaan is, en vervolgen hem dan met een groote trop, goed van assagaye verzien; daar regten zy dan met den zeekoey al met draaye en patgeeve, want met hartloope schieten de Hotts te kort, men zou den zeekoey met zijn korte pooten daar niet voor aanzien, dat hy hart loope kan, maar hy kan zelfs in bergen en klipheuvels klimmen, en maakt de Hotts voor goed benoud.

Uit hierdie aangehaalde stukkie maak Conradie die volgende aantekeninge:

Die slot -n val weg, omdat dit na [ə] gewoonlik nie uitgespreek word in Hollands nie; vgl. hier wegkruype, hartloope, zeekoeye, ens. Aazem is in Nederlands 'n wisselvorm van adem. Braaf as bywoord van graad (Afr. bra) kom ook in Nederlandse dialekte voor. Intervokaliese [d]-verlies - 'n neiging wat in Nederlands oorgeërf is - is te vinde in weye en sneyen. 'n Zeekoey (of zeekoe) is in Nederlands 'n soort seedier. Assagaye is 'n leenwoord in Nederlands via Frans uit Spaans of Portugees ontleen. Hazaardeerlijk (riskant) is 'n Franse leenwoord. Teenwoordige deelwoorde soos navolgende en zijnde is skeppings wat dikwels in gekunstelde skryftaal voorkom; daarvan is Wikar se styl betreklik vry.

In Taalgeskiedenis word die voorgraadse student dan die opdrag gegee om in die eerste paar reëls van hierdie Olifant-passasie, by twee persoonsvorme, die ontbreekte -t-uitgang ('n aanduiding van die derdepersoon - hy, sy, dit) uit te wys. Die afwyking is inderdaad by "want wegkruype[n] help[t] niet, hy zoek[t] my op, [...]"

Die student moes ook die bepaalde lidwoord soek wat twee keer by dieselfde selfstandige naamwoord verkeerd gebruik is; die student moes ook sê wat hy daaruit kan aflei. Die ooglopendste voorbeeld is "spoor", dit moet in hierdie geval "het" wees, nie "de" nie. Dit beteken moontlik dat die bepaalde lidwoorde in die volkstaal besig is om eenvormig te raak, of dat Wikar steeds met die aanleertaal sukkel, veral by die wisselende woordgeslag by polisemiese woorde wat die verskillende betekenisse van mekaar onderskei. "De spoor" bestaan wel, maar dit bedoel o.a. die spoor aan die rystewel waarmee die perd aangespoor word. Dan is daar die gebruik van "den" by zeekoey. Die leek sou kon aanvoer "den" is voorheen ná 'n voorsetsel as bepaalde lidwoord by manlike selfstandige naamwoorde gebruik; -koe(y) is egter vroulik, dit maak die hele woord dus vroulik, so "der" moes ná die voorsetsel volg, en daarom is "den" twee keer by dieselfde selfstandige naamwoord verkeerd gebruik. Maar die woord "seekoei" kan egter manlik én vroulik wees, na gelang van die dier se (onbekende) geslag. Die probleem lê eerder by "zou den" - "zou" is 'n werkwoord, nie 'n voorsetsel nie; dit moet dus "de" wees. "Met" is wel 'n voorsetsel, dáár word "den" korrek gebruik.

Deur die Afrikaanse en Nederlandse woordeboeke met mekaar te vergelyk, moes die student ook vasstel of hardlopen, spoorsneyen, patgeven<--! Nota van Suidpunt: "padgee" is in die verlede as gewraakte anglisisme beskou (want dit kom nie in Nederlands voor nie), maar hier is nou 'n klinkklare bewys daarvan dat dit wel nie een is nie.--> en klipheuvels nuwe samestellings in Afrikaans is; die antwoord is ja op almal.

Notas:

1. Conradie, C.J. 1986. Taalgeskiedenis. Kaapstad: Academica. pp. 94: "Vanweë sy dobbelskulde het Hendrik Jacob Wikar, 'n Sweed van oorsprong en aan die Kaap klerk in die hospitaal van die V.O.C., gedros en tot by die Oranjerivier gevlug waar hy jare lank by Khoekhoenstamme vertoef het. Die skryf van 'n "Berigt" of verslag oor die lewenswyse van die Khoekhoen het sy begenadiging deur die goewerneur help bewerkstellig toe hy na Kaapstad wou terugkeer."

2. Van der Merwe, H.J.J.M. & Posthumus, M.J. 1972. "Die opkoms van Afrikaans as Kultuurtaal" in: Van der Merwe, H.J.J.M. et al. Afrikaans; sy aard en ontwikkeling. Pretoria: Van Schaik. p. 68: "Tussen die jare 1775 en 1779 het Kompanjiesdienaar H.J. Wikar, 'n gedroste Sweed, rondgeswerf onder die Namakwas aan die onderloop van die Oranjerivier. In sy aantekeninge kom daar sydelingse vermelding voor van die feit dat Afrikaans al goed op pad was na 'n selfstandige taal."

3. Raidt, E.H. 1976. Afrikaans en sy Europese verlede: Van Tacitus tot N.P. van Wyk Louw. Johannesburg: Nasou Beperk. 106:

4. Pienaar, E.C. 1943. Die Triomf van Afrikaans. Kaapstad: Nasionale Pers. bl. 7-9:

"Hoog belangrike gegewens insake die verdere ontwikkeling van Kaaps-Nederlands vind ons in die reisverhaal van Hendrik Jacob Wikar (1775-1779). Hy was 'n Sweed wat in 1773 in diens van die Oosindiese Kompanjie na die Kaap gekom het, en weens skulde as gevolg van dobbelary in 1775 gedeserteer en vier-en-'n-half jaar lank onder die boerebevolking van die binneland, en veral onder die Hottentotte langs die Grootrivier, rondgeswerf het. <--Nota Suidpunt: dis opvallend hoeveel Afrikaanse bronne slegs laasgenoemde benadruk het.-->

Sy aantekeninge van "wat ik gehoord ende gezien hebbe", het hy by sy terugkeer na die Kaap in chronologiese volgorde op skrif gestel ter voorlegging aan goewerneur Van Plettenberg. Hoewel hy onderdaning om verskoning vra "dat dit mijn verhaal zo eenvoudig en ongereguleerd geschreeven is," moet ons aanneem dat hy dit in sy beste Nederlands sal probeer stel het, en moontlik nog bygestaan is deur landdros Olof de Wet van Stellenbosch, deur wie sy verhaal later "op verscheyde aan my gedane vraagen vermeerdert en in ordentlyke styl gebragt" is.

Ons tref in hierdie verhaal tal van woorde en vorme aan wat vandag tipies Afrikaans is, soos b.v. renoster, beeste, trop, tree, vinnig, ongedierte, pampoen, deeskant, e.d.m. En dis opmerklik dat juis al sulke woorde later deur De Wet weer "in ordentlyke styl" gebring, d.w.s. vernederlands word, waaruit duidleik blyk hoe onnederlands Wikar se taalgebruik vir die landdros se geskoolde oor moes geklink het. Ons kan dus as naastenby seker vasstel dat die omgangstaal van Wikar se tyd, veral onder die boerebevolking van die binneland, reeds 'n veel sterker Afrikaanse kleur moes gehad het as wat uit sy reisverhaal self blyk. Want ná dit deur homself in sy beste Nederlands opgestel was, het die landdros dit nodig gevind om Wikar se teks nog 'n slag te "vernederlands," sodat sy oorspronklike aantekeninge ongetwyfeld veel nader aan Afrikaans as aan Nederlands sal gestaan het.

<--Nota Suidpunt: Anders as Raidt wat die landdros se werk "vir ons waardeloos" vind, is dit duidelik dat jy tog die twee werke moes jukstaponeer om te kyk watter Afrikaanse woorde weggelaat of aan getorring is vir Nederlands. So waardeloos is De Wet se werk seker ook nie? -->

5. Nienaber, G.S. 1953. Oor Afrikaans. Deel II. Afrikaanse Pers Boekhandel: 212-213:

In meer as een opsig besonder belangwekkend is die Berigt van Hendrik Jacob Wikar. Hy is die eerste persoon wat ons by naam ken wat langs die Oranjerivier op gereis het. Sy relaas het betrekking op die tyd van sy omswerwinge langs die benedeloop van die Grootrivier. Hy was vier en 'n half jaar weg uit die Kaap (1775-1779), en 'n aansienlike gedeelte hiervan het hy onder die Hottentotte in hierdie streke bevind, maar die droster het moeg geword om langer as voortvlugteling buite die kring van die blanke beskawing te bly. Om dit makliker te maak om hom weer in genade te laat aanneem, het hy vir die Goewerneur 'n verslag opgestel om hom in te lig aangaande die inboorlingstamme in daardie buurt, hulle leefwyse en gebruike. Sy taal is lank nie meer suiwer Nederlands nie.

<--Nota Suidpunt: Elke hond keer terug na sy eie braak, maar ek is seker sy krediteure was seker ewe bly om hom weer te sien? -->

[...] Die een moeilikheid waarmee ons te kampe het, is die gebrek aan geskrifte wat regstreeks die taal van die burgerlike bevolking weerspieël. Omdat Wikar se taal as 'n aanduiding hiervan beskou is, is veel daarvan gemaak. Intussen het mnr. L.C. van Oordt die veldwagterbriewe en ander boerestukke tussen 1750 en 1800 begin uitgee vir sover hulle t.o.v. Afrikaans taalkundig van belang mag wees [...] Dit is tot dusver die beste benadering van die spreektaal wat ons het en behoort deeglik beskryf en na waarde bepaal te word.

<--Nota Suidpunt: Wow. Dis darem onnodig. Eers lees ek "relaas" en dan lees ek: "En daarom is daar 'n moerse ophef van gemaak." Ek bedoel, dit het darem geskiedkundige waarde.-->