Allomorf

In die morfologie is 'n allomorf 'n vormvariasie waarin 'n morfeem kan voorkom. Die term kom vanuit die Grieks ἄλλος (allos) wat beteken "ander" of "variante" en μορφή (morfé) wat beteken "vorm".

Allomorfe het te make met die variante wat daar van verskillende woordvorme te vinde is. Weens sekere morfologiese of woordvormingsprosesse gebeur dit dat ’n vrye stam binne bepaalde morfologiese kontekste ’n ander fonologiese of skriftelike vorm kan hê. Só ’n veranderde vorm (of variant) staan bekend as ’n allomorf. Dus vorm allomorfie deel van die sentrale bestel van die Afrikaanse morfologie. Verder kan die term allomorf beskryf word as ’n klankwisselvorm wat morfologies verskil in waarde, m.a.w. ’n klankwisselvorm wat ’n morfologiese valensie (MV) het wat verskil van dié van die grondvorm. Bv. die MV van liewer is liewers, liewerse en liewerster.

Vorming van allomorfe

In Afrikaans word allomorfe hoofsaaklik op vier maniere gevorm, naamlik:

1. kenmerkwysiging;
2. ’n agtervoegsel;
3. ’n invoegsel;
4. ’n voegsel.

Kenmerkwysigings

Allomorfvorming m.b.v. kenmerkwysigings is beperk tot individuele items; Die item met die grondvorm [xôd] kom voor in bv. god, afgod, verafgod en goddelik. Die grondvorm het ’n variant [xo:d] wat optree in gode, verafgood, verafgoding, afgodies en afgodis. In verafgood het [xo:d] nie die MV van [xôd] nie, m.a.w [xo:d] is die variant van die grondvorm [xôd]. [xo:d] is dus die allomorf.

Verdere voorbeelde: Grondvorm stad met allomorf -steed-. Grondvorm dink met allomorf -denk-. Grondvorm dag met allomorf -daag-.

Agtervoegsels

’n Agtervoegsel (suffiks) as middel tot allomorfvorming is ook beperk tot afsonderlike items; Die afhanklike suffiks -e word gebruik by talle werkwoorde wat op ’n ‘v’ eindig. Indien geen -e suffiks of ander vokaliese suffiks in só geval optree nie dan word die stamfinale ‘v’ gewysig tot ’n ‘f’. Bv. : [skrëiv] en skrywe, waar skryf [skrëiv] die grondvorm is en skrywe die allomorf is. Die valensieverskille van [skrëiv] en skrywe is die volgende: [skrëiv] het die MV om in samestellings op te tree in woorde soos skryftrant, skryfkuns, en skryfblok, waar skrywe nie hierdie valensie het nie. Ook het [skrëiv] die valensie vir die suffikse, -baar, -ster, en -sel (skryfbaar, skryfster en skryfsel), en vir ge-. . .-d (geskryfde), waar skrywe ook nie hier valensie het nie.

Invoegsels

Die vorming van allomorfe m.b.v. ’n invoegsel is ook beperk tot individuele items: Bv.: skip en skeep; hier vorm die invoegsels -i- en -ee-, in die diskontinue stam sk...p, die grondvorm van skip en die allomorf van skeep. Dus is skeep ’n allomorf van skip. Verder het skip ’n valensie om as tweedestap in samestellings op te tree: vergelyk bv. vragskip, ruimteskip en tenkskip; teenoor skeep wat nie die valensie het om samestellings te vorm nie: *vragskeep, *ruimteskeep en *tenkskeep. Dus, weens die invoegsels -ee- in skeep is skip die grondvorm en skeep die allomorf.

Voegsels

Allomorfe wat m.b.v voegsels gevorm word: Voegsels dra geen semantiese waarde nie, en kan deur sy verlenging van die grondmorfeem, ’n allomorf skep wat heeltemal of gedeeltelik ’n verskillende MV het as die betrokke grondmorfeem. Só het die morfeem kind twee allomorfe: kinds- en kinder-. Kind kan gevind word in kindjie, seunskind en kindmal; kinds kan gevind word in kindsgedeelte, kindskind, en kindsligging; waar kinder kan in kinderwerk, kindertyd en kinderloos gevind word. Die voegsels wat dan ten einde die verlenging meebring is -er- en -s-.

Sien ook

• Nulmorfeem