Borskanker

Borskanker is 'n kwaadaardige gewas wat ontstaan weens die ongekontroleerde en onbeheerste groei en vermenigvuldiging van 'n sel in die bors wat 'n reeks mutasies (veranderings) ondergaan het. Hoewel die gewas aanvanklik net die bors affekteer, kan borskanker versprei wanneer selle uit die gewas ontsnap en deur die bloed en limfstelsel versprei na ander dele van die liggaam soos die longe en skelet, waar dit vermenigvuldig en ander gewasse vorm. Dié proses word metastase (uitsaaiing) genoem.

Borskanker
Klassifikasie en eksterne bronne
Mammogramme van ’n gesonde bors (links) en een met kanker.
ICD-10	C50
ICD-9	174-175,V10.3
OMIM	114480
MedlinePlus	000913
eMedicine	med/2808med/3287 radio/115 plastic/521
MeSH	D001943
Mediese waarskuwing

Die belangrike ontdekking in die twintigste eeu dat kanker veroorsaak word deur 'n reeks fundamentele genetiese foute in 'n enkele sel, het grootliks daartoe bygedra dat borskanker teen die einde van die twintigste eeu gestroop was van mistiek en bygeloof. Dit het ook bygedra tot die groeiende bewustheid onder vroue van die belangrikheid van selfondersoeke, vroeë diagnose en behandeling.

Die sukses van behoudende chirurgie en doeltreffender behandelingsmetodes om verspreide borskanker te hanteer, het bygedra tot 'n baie beter borskankeroorlewingsyfer as in die verlede.

Nietemin is dit steeds die siekte wat vroue die meeste vrees. Dit eis meer lewens van vroue tussen die ouderdomme van 35 en 50 jaar as enige ander siekte. Vroue kry ook meer borskanker as enige ander vorm van kanker.

Simptome

Hoewel sekere simptome kan dui op borskanker, kan die siekte net positief deur 'n gekwalifiseerde geneesheer gediagnoseer word, met behulp van spesiale laboratoriumtoetse. Volgens kankerkenners moet enige van die volgende simptome dadelik onder die aandag van 'n dokter gebring word:

• 'n ongewone knop in die bors of 'n verandering in die grootte of vorm van die bors
• afskeiding uit 'n tepel
• onnatuurlike rimpeling of veranderings in die kleur en tekstuur van die vel, soos "lemoenskilvel"
• 'n ingetrekte tepel, of skubagtigheid en afskilfering van die vel om die tepel
• swellings in die bo-arm of in die armholte, net bokant die bors
• pyn (hoewel pyn baie selde 'n simptoom van borskanker is), ongemak, swelling en 'n warm gloed in die bors.

Daar is gevind dat agt uit tien knoppe in die bors gewoonlik nie kwaadaardig is nie, en dat kanker gediagnoseer word in net een uit elke 40 vroue wat enige van dié lys simptome onder die aandag van 'n dokter bring.

Voorkoms van en sterftes weens borskanker

Borskanker is wêreldwyd die algemeenste kanker by vroue. Een uit elke twaalf vroue loop die risiko om in haar leeftyd borskanker te ontwikkel.

Hoewel daar aanduidings is dat die voorkoms van borskanker besig is om te styg, het borskankersterftes in die afgelope jare in die meeste ontwikkelde lande begin daal of op dieselfde vlak gebly. In Brittanje, byvoorbeeld, kry 56,1 uit elke 100 000 vroue borskanker, maar net 30,27 van hulle sterf daaraan, terwyl Australië 'n voorkomssyfer van 59,6 het, maar 'n sterftesyfer van net 21,4. By Japannese vroue (waar die voorkoms van borskanker skaars is) is die voorkomssyfer 27,8 uit elke 100 000, maar net 6,11 sterf weens die siekte.

Suid-Afrika

Volgens die jongste uitgawe van die Nasionale Kankerregister van Suid-Afrika is borskanker ook die algemeenste kanker by vroue in Suid-Afrika. Dit affekteer 70,2 uit elke 100 000 wit vroue in Suid-Afrika, 42,1 uit elke 100 000 Indiërvroue, 14,7 uit elke 100 000 kleurlingvroue en 11,3 uit elke 100 000 swart vroue.

Van 1993 tot 1995 is daar in Suid-Afrika elke jaar gemiddeld 3 785 nuwe gevalle van borskanker by die Nasionale Kankerregister aangemeld. Hierteenoor is in 1994 net 1 572 borskankersterftes deur die land se Sentrale Statistiekdiens aangeteken.

Dié verskille tussen die voorkoms- en sterftesyfers word toegeskryf aan die groeiende bewustheid van borskanker en gepaardgaande vroeë diagnose en behandeling. Soos met die meeste kankers, het borskanker wat vroeg opgespoor en behandel word, 'n baie beter kans om genees te word as gevorderde kanker.

Risikofaktore

Die verskillende risikofaktore wat betrokke is by die ontwikkeling van borskanker is die volgende:

• Geslag

Die feit dat 'n vrou 'n vrou is, is die grootste enkele risikofaktor vir borskanker. Mans kry ook borskanker, maar dit is baie seldsaam.

• Ouderdom

Namate 'n vrou ouer word, styg haar risiko om borskanker te ontwikkel. In Suid-Afrika is daar egter aanduidings van 'n toename in die aantal jonger vroue wat borskanker ontwikkel, veral in die swart gemeenskappe.

• Familiegeskiedenis

Die risiko om borskanker te ontwikkel is groter in vroue met bloedverwante wat borskanker gehad het. Dit kan bloedverwante aan die moeders- of vaderskant van die familie wees. 'n Vrou se risiko om borskanker te ontwikkel verdubbel as haar ma of suster borskanker gehad het, en is selfs nog groter as die ma of suster die siekte voor menopouse ontwikkel het.

• Genetiese faktore

Vyf tot tien persent van alle borskankers hou verband met mutasies (veranderings) in sekere gene. Daar is gevind dat twee gene, BRCA1 en BRCA2, 'n rol speel in familiële borskanker, veral by jong vroue.

As 'n vrou een van dié mutasies van een of albei haar ouers geërf het, verhoog dit haar risiko om borskanker te ontwikkel. Daar is gevind dat 50-60 persent van alle vroue met die oorgeërfde mutasies borskanker ontwikkel het teen die ouderdom van 70 jaar. Toetse word ontwikkel om mutasies van dié gene vroegtydig op te spoor. Daar word ook kliniese proewe gedoen om vas te stel of die middel tamoksifeen - wat hormone blokkeer - die ontwikkeling van borskanker kan teëwerk in vroue met 'n hoë risiko.

• Persoonlike geskiedenis van borskanker

Vroue wat kanker in een bors gehad het, het 'n groter kans om ook kanker in die ander bors te ontwikkel.

• Ras

In Suid-Afrika is wit en Indiërvroue se risiko om borskanker te ontwikkel aansienlik hoër as dié van kleurling- en swart vroue. Omdat borskanker by swart vroue egter dikwels eers baie laat gediagnoseer word, is hul kanse om van die siekte te sterf, groter as dié van blanke vroue.

• Hormonale faktore

Die vroulike hormoon estrogeen speel 'n belangrike rol in die ontwikkeling van borskanker. Daar is gevind dat menstruasie op 'n vroeë leeftyd en menopouse op 'n latere leeftyd die borskankerrisiko in vroue verhoog.

Hoewel geen deurslaggewende bewyse gevind is dat hormoonvervangingsterapie ná menopouse die borskankerrisiko verhoog nie, is studies gedoen wat daarop dui dat daar 'n geringe kans is dat die gebruik van hormone vir langer as tien jaar ná menopouse die borskankerrisiko kan verhoog. Dokters en navorsers wys daarop dat die klein borskankerrisiko wat verband hou met hormoonvervangingsterapie, opgeweeg moet word teen die voordele van dié behandeling vir vroue - onder meer 'n verlaagde risiko vir hartsiektes, osteoporose en moontlik ook maagkanker. Daar is ook gevind dat vroue wat estrogeenbevattende geboortebeperkingspille gebruik, se kanse om borskanker te ontwikkel effens hoër is terwyl hulle die voorbehoedpil gebruik, maar dat dié risiko afneem wanneer die gebruik van die pil gestaak word.

• Kindergeboorte

Borskankerrisiko hou ook verband met die ouderdom waarop 'n vrou vir die eerste keer swanger raak en geboorte gee. As sy vir die eerste keer swanger geraak het ná die ouderdom van 35, is haar risiko om later in haar lewe borskanker te ontwikkel, nagenoeg drie keer hoër as dié van 'n vrou wat voor haar twintigste verjaardag 'n baba gehad het. Vroue wat geen kinders gehad het nie, se risiko om borskanker te ontwikkel is ook hoër.

• Lewenstyl

Drink- en eetgewoontes en oorgewig kan bydra tot 'n verhoogde borskankerrisiko. Die vermoede dat vetinname 'n rol speel in die ontwikkeling van borskanker is verkeerd bewys, maar navorsers het in omvattende studies getoon dat daar 'n besliste verband is tussen alkoholinname en borskanker.

Die inname van twee drankies per dag kan byvoorbeeld 'n vrou se risiko om borskanker te ontwikkel met tot 25 persent verhoog. Alkoholinname verhoog ook die sirkulasie van estrogeen.

Daar is terselfdertyd 'n sterk verband gevind tussen die hoeveelheid gewig wat 'n vrou van die ouderdom van agtien aansit en die ontwikkeling van borskanker ná menopouse. Vroue wie se gewig met twintig kilogram of meer toeneem, se risiko verdubbel. Dié verhoogde risiko hou verband met verhoogde estrogeenvlakke omdat liggaamsvet ná menopouse die hoofbron van estrogeen is - en hoe swaarder 'n vrou is, hoe hoër is haar estrogeenvlak.

Vroeë opsporing en diagnose

Vroeë opsporing en diagnose van borskanker is lewensbelangrik vir die geslaagde hantering van die siekte. Hoe kleiner die gewas is wanneer dit opgespoor en verwyder word, hoe beter is die kans dat dit nog nie uitgesaai het na ander dele van die liggaam nie. Navorsing het getoon dat gewasse van kleiner as 1,5 cm in deursnit 'n kleiner kans het om uit te saai en ook minder aggressief is. Daar is verskillende maniere waarop 'n vrou haarself deur vroeë opsporing kan beskerm. Dit sluit in:

• Mammografie

'n Mammogram is 'n spesiale laedosis-X-straalondersoek van die sagte borsweefsel. Die X-straal-foto, wat die weefselmassa in die bors duidelik sigbaar maak, word dan op wit of blou papier ontwikkel. Dit stel die dokter in staat om enige afwykings, kwaadaardigheid of ander abnormaliteite in die borsweefsel te identifiseer. 'n Ervare spesialis kan op dié manier gewasse identifiseer terwyl dit nog baie klein en nie eens met die vingers voelbaar is nie. Volgens Suid-Afrikaanse kenners kan borskankersterftes met meer as 30 persent verminder word as vroue tussen die ouderdomme van 45 en 64 elke twee jaar 'n mammogram sou laat doen. Die Amerikaanse Kankervereniging beveel aan dat 'n vrou vanaf die ouderdom van 40 elke jaar 'n mammogram moet laat doen en 'n kliniese borsondersoek moet ondergaan.

• Ultrasoniese klankgolwe

Ultrasoniese klankgolwe (sonar) word toenemend as diagnostiese hulpmiddel gebruik. Daar is gevind dat dit by sekere vorme van kanker, soos borskanker, subtiele verskille in die digtheid van weefsel doeltreffender kan blootlê as X-strale.

• Selfondersoek

Vroue word sterk aangeraai om in die tydsverloop tussen gereelde mammogramme in ieder geval vanaf die ouderdom van twintig jaar gereeld self hul borste te ondersoek. Dit beteken dat 'n vrou haar borste maandeliks moet ondersoek vir ongewone tekens soos 'n knop, bloeding of afskeiding uit die tepels.

Byna 70 persent van alle knoppe in die bors word deur vroue self ontdek en sowat 80 persent van dié knoppe is nie kwaadaardig nie. As 'n vrou enige abnormaliteite of veranderings in haar borste ontdek, moet sy dadelik haar dokter daarvan vertel, sodat hy/sy dit verder kan ondersoek.

• Kliniese ondersoek

Vroue word ook aangeraai om vanaf die ouderdom van 40 of 45 jaarliks 'n kliniese borsondersoek deur 'n ervare dokter of verpleegster te laat doen. Vroue van 20-40 jaar kan dié ondersoek elke drie jaar laat doen. Die dokter ondersoek die borste om vas te stel of daar enige veranderings in die vorm of grootte is, en ondersoek ook die armholtes.

Behandeling

• Borskanker in enige stadium

Om vas te stel of die kanker versprei het, word die kliere (nodes) onder die arm verwyder vir patologiese ontleding. As daar kankerselle in die kliere teenwoordig is, is dit 'n aanduiding dat die kanker wel versprei het.

As die kliere negatief is, het die kanker nie versprei nie. Dié prosedure word vir alle borskanker gebruik, hetsy of dit in 'n vroeë of gevorderde stadium is. Die toets word gebruik as rigtingwyser vir verdere behandeling.

• Vroeë borskanker

Met die vordering wat in die afgelope dekades gemaak is met die behandeling van borskanker, word behoudende chirurgie toenemend gebruik in die hantering van vroeë borskanker. Behoudende chirurgie is geskik vir vroeë borskanker of borskanker in situ (kanker wat tot die voering van die klein buisies beperk is), maar dit kan ook oorweeg word vir stadium 1- en stadium 2-borskankers.

Dit behels slegs die verwydering van die knop in die bors en die limfkliere onder die arm, en nie die verwydering van die hele bors nie. Dié behandeling word opgevolg met 'n kursus bestraling. Navorsing het deurslaggewend getoon dat behoudende chirurgie dieselfde resultate en dieselfde lewensverwagting bied as die meer ingrypende mastektomie of borsverwydering. In vroue wat reeds menopouse bereik het, kan die behandeling verder opgevolg word met tamoksifeen, 'n middel wat hormone blokkeer. In jonger vroue word ovariese ablasie ('n metode om te verhoed dat die eierstokke estrogeen produseer) toenemend gebruik om die lewens van borskankerpasiënte te red. Dit word gedoen met behulp van spesifieke middels, of deur die verwydering of bestraling van die eierstokke.

• Gevorderde borskanker

Die behandeling van gevorderde borskanker - oftewel borskanker wat versprei het - is nie soseer op genesing gerig nie, maar op die doeltreffende beheer van die siekte en die lewensgehalte van die pasiënt. Dit behels gewoonlik chirurgie ('n mastektomie of knopuitsnyding), bestraling en chemoterapie. Die dokter kan ook hormoonterapie soos tamoksifeen gebruik om die pasiënt se estrogeenvlak te verlaag.

Chemoterapie verwys na middels wat gebruik word om kankerselle te vernietig. Die middels word gewoonlik binne-aars toegedien, maar kan ook mondelings ingeneem word.

As chemoterapie ná chirurgie toegedien word, kan dit verhoed dat die kanker weer opvlam. Wanneer die kanker versprei het, word dit dikwels as oorhoofse behandeling gebruik. In sommige gevalle word chemoterapie voor chirurgie toegedien ten einde 'n gewas te laat krimp sodat dit makliker verwyder kan word.

Bestraling of radioterapie word gebruik om kankerselle te krimp of te vernietig. Die bestraling kan van buite die liggaam gedoen word of deur middel van radioaktiewe materiaal wat regstreeks in die gewas geplaas word.

Eksterne bestraling word meestal gebruik om borskanker te behandel. Dit kan voor chirurgie gebruik word om die gewas te krimp, of ná chirurgie om kankerselle wat moontlik agtergebly het, te vernietig.

Daar word tans kliniese proewe gedoen om die doeltreffendheid van 'n verskeidenheid nuwe middels en behandelingsmetodes te toets, onder meer genetiese en immunoterapie, maar dit sal nog 'n geruime tyd duur voor dit duidelik is of dié nuwe metodes van enige waarde is in die behandeling van gevorderde borskanker.