Britse wêreldryk

   Hierdie artikel behoort versmelt te word met Britse Ryk.
Maak seker om die inhoud te skuif na die bladsy wat reeds aan Wikidata gekoppel is!
Indien altwee gekoppel is, sien hier.

Die grondslag vir die Britse wêreldryk is in die loop van die 18e eeu gelê toe Brittanje geleidelik beheer oor die wêreld se handelsroetes verkry het. Die skok van die Amerikaanse onafhanklikwording in die laat 18e eeu, het die koloniale geesdrif in die moederland laat afneem. Gedurende die 19e eeu het die Britse kolonies meer vryhede verkry. Aan die einde van die 19e eeu was die Britse ryk op sy hoogtepunt.

Handelsroetes en militêre basisse was nou nie meer so belangrik soos die blote besit van kolonies nie. Die Eerste Wêreldoorlog het egter 'n groot verandering teweeggebring. Die Blanke kolonies wat Brittanje daadwerklik in die oorlog bygestaan het, het nou op groter outonomiteit begin aandring en die status van dominiums verkry. Die Tweede Wêreldoorlog het grootskaalse en vinnige dekolonisasie tot gevolg gehad. Vandag is die Britse Gemenebes 'n organisasie met weinig betekenis.

Algemene aspekte

In die loop van die 18e eeu het die destydse eerste minister William Pitt (1708-1778), in belang van die Britse handelaars die grondslag vir die Britse wêreldryk gelê. Brittanje se grootste vyand op handelsgebied was Frankryk. Buite Europa was hierdie twee moondhede voortdurend in botsing met mekaar ten einde beheer oor die wêreldsee te verkry. Die Sewejarige Oorlog (1756-1763) het die stryd eens en vir altyd in Brittanje se guns beëindig.

In Noord-Amerika het hulle Kanada en die Mississippi-vallei Van Frankryk afgeneem. Die Franse is ook uit Indië verdryf en in die Wes-Indiese eilande het die Franse se florerende suikerhandel ook in Britse hande geval. Pitt en sy opvolgers het kolonies beskou as leweransiers van die handelsroetes. Die idee van ʼn wêreldryk het toe nog nie bestaan nie. Hoewel Brittanje toe die nuwe kolonies bygekry het, het hy egter die Noord-Amerikaanse kolonies verloor. Na die Sewejarige Oorlog het die dertien kolonies aan die ooskus van Noord-Amerika in opstand gekom teen die Britse merkantiele beleid.

Hulle was voorstanders van vryhandel en was ontevrede oor die streng beheer wat daar uitgeoefen is oor hul handel met mekaar en met nie-Britse lande. Boonop moes hulle belasting betaal sonder dat hulle verteenwoordiging in die Britse Parlement geniet het en sonder dat hulle beheer kon uitoefen oor die besteding van die belasting. Hulle het gevoel dat Brittanje nie hulle belange op die hart dra nie. Brittanje het hom nie aan die Amerikaners se politieke en ekonomiese eise gesteur nie en daar het 'n lang onafhanklikheidstryd (1776-1783) ontstaan, wat geëindig het met die totstandkoming van 'n onafhanklike VSA. Die verlies van die Amerikaanse kolonies het Brittanje 'n tyd lank skepties laat voel oor die verwerwing van nuwe kolonies. Sommige radikale groepe was heeltemal teen koloniale besit gekant en was voorstanders van 'n wêreldwye vryhandelstelsel.

19e eeu

Die kolonies was wei van groot waarde as afsetgebiede vir nywerheidsprodukte en as militêre basisse, maar tot in die helfte van die 19e eeu was hulle weinig of glad nie winsgewend nie. In die eerste helfte van die eeu is Brittanje se verhoudings met lande buite Europa grootliks beïnvloed deur die anti-slawernybeweging, wat deur William Wilberforce (1759-1833) van stapel laat loop is.

Veral na 1815 was Brittanje se internasionale politiek aktief teen slawehandel gekant. Vir 'n aansienlike vergoeding was slawehandelende lande soos Spanje, Portugal en Nederland bereid om van slawehandel af te sien. Frankryk en Amerika het egter geweier om enige ooreenkoms oor die afskaffing van slawerny met Brittanje aan te gaan. In 1833 het die Britse parlement wetgewing aangeneem waarvolgens slawerny in die volgende vyf jaar in al die Britse kolonies afgeskaf moes word. Die wet is in 1834 in die Kaapkolonie ten uitvoer gebring.

Die Durham-verslag

Terwyl daar nog in sekere groepe gewik en geweeg is oor die wenslikheid van kolonies, al dan nie, het die Durham-verslag in 1839 die grondslag gelê vir ʼn nuwe verhouding tussen die moederland en die kolonies. John George Lambton, die graaf van Durham (1792 – 1840), is in 1839 as Britse hoë kommissaris en as goewerneur-generaal na Kanada gestuur. Hy moes aanbevelings doen oor ʼn nuwe en doeltreffender bestuursvorm. Kanada het uit twee provinsies – Ontario en Quebec – bestaan, elk met ʼn goewerneur wat aan die Britse parlement verantwoording moes doen.

Hoewel Quebec onder Britse bestuur was, was die inwoners oorwegend Frans en wrywing het dikwels voorgekom. Durham se “Report on the Affairs of British North America” het twee belangrike aanbevelings bevat wat die grondslag vir ʼn nuwe koloniale bestuur sou vorm.

Ten eerste het hy aanbeveel dat die twee Kanadese provinsies onder een sentrale bestuur verenig moes word. Dan sou die Franse in die groter geheel ʼn minderheidsgroep vorm en dit sou dus makliker wees om hulle te verengels.

Ten tweede moes die koloniste toegelaat word om hul eie parlement te behartig. Die moederland moes slegs internasionale aangeleenthede – ekonomies sowel as polities – hanteer. In die volgende twee dekades het Britanje Durham se aanbevelings in die meeste van sy kolonies deurgevoer. Die Kaapkolonie, sowel as die kolonies in Australië en Nieu-Seeland, het teen 1855 almal oor selfbestuur beskik. In 1841 is die tweede Kanadese provinsies met mekaar verenig. Daar was egter nog ander Britse kolonies in die Kanadese gebied buite die federasie. ʼn Federasie van al die kolonies onder een sentrale regering het eers in 1867 tot stand gekom.

Indië

Indië vorm ʼn afsonderlike hoofstuk in die geskiedenis van die Britse Ryk. Nadat Pitt die Britse belange daar beveilig het, is die land deur die Engelse Oos-Indiese Kompanjie beheer. In 1833 is die handelsaktiwiteite van die Kompanjie deur die India Act beëindig. Anders as in die ander kolonies, was die meerderheid Blankes in Indië in diens van òf die Kroon òf die Kompanjie.

Nogtans het Brittanje die land as ʼn blywende besitting beskou en die Indiese bevolking militêr onder beheer gehou. In 1857 het ʼn grootskaalse muitery uitgebreek onder die Indiese soldate in die Britse leërs. Talle Blankes is om die lewe gebring en die Britte het die toestand eers ná sewe maande onder beheer gekry. Die onluste en die roekelose onderdrukking daarvan het die verhoudings tussen die Britte en die Indiese bevolking permanent geskaad. In 1858 is die Kompanjie se bestuur beëindig en die Britse goewerneur-generaal het die onderkoning van Indië geword.

Gemenebes

Met die uitsondering van Indië en Nieu-Seeland het Brittanje in die eerste helfte van die 19e eeu nie veel gedoen om sy wêreldryk uit te brei nie. Dis was eers na 1870 dat Imperialisme sy kop uitgesteek het. Begeesterde patriotte was gevul met ʼn drang om die Britse vlag oral ter wêreld te plant. Hierdie gees van jingoïsme het ʼn verskeidenheid van oorsake gehad. Ten eerste was daar nog steeds die behoefte aan afsetgebiede vir produkte van die Britse industrieë en die begeerte om die Britse handel oral in die wêreld te beveilig deur, die oprigting van militêre basisse in Britse kolonies. Kolonies is gesien as die ideale oplossing vir die probleem van oorbevolking in die moederland. Die skeepvaart het sodanig verbeter dat die tydsafstand tussen die moederland en die kolonies aansienlik verminder het.

Daar is ook vooruitgang gemaak met die genesing van tropiese siektes wat Blanke koloniste voorheen afgeskrik het. Imperialisme het goed te pas gekom om die aandag van binnelandse probleme af te lei. Ontevredenes in die moederland is ʼn goue bestaan in een van die oorsese kolonies in die vooruitsig gestel. Die Britse bevolking sou meer geredelik binnelandse tekortkominge oor die hoof sien solank as wat die glorie van Brittanje na buite uitgebou word. Dan was daar ook nog die sogenaamde “white man’s burden” , ʼn godsdienstige en etiese regverdediging vir die onderwerping van inboorlingbevolkings aan Blanke gesag en kultuur. In die uitvoering van die selfopgelegde taak kon die kerstening van die inboorlinge en die bestryding van slawerny hand aan hand gaan met die ontwikkeling van ekonomiese belange vir die moederland.

In Brittanje self het imperialisme ontwikkel tot ʼn romantiese kultus waarvan koningin Victoria as regina emperatrix (koningin en keiserin) die middelpunt gevorm het. Brittanje en die ander Europese moondhede was spoedig gewikkel in ʼn wedloop om oorsese besittings, veral in Afrika – die sogenaamde “scramble for Africa” (wedloop om Afrika). Benjamin Disreali was een van die eerste Britse staatsmanne wat die groot nut van ʼn Britse ryk ingesien het. Hy het aan koningin Victoria die titel van “keiserin van Indië” gegee en gesorg dat Egipte en die Suezkanaal nie in die Franse se hande val nie.

In Suider-Afrika het Cecil John Rhodes (1853 – 1902) hom onvermoeid beywer vir die uitbreiding van die Britse Ryk en onder andere gedroom van ʼn pad oor Britse gebied van die Kaap tot in Kaïro. Tydgenote van Rhodes en ewe imperialisties, was Joseph Chamberlain, minister van kolonies (1895-1903), en Alfred Milner. Tussen hulle drie het hulle onder andere ook die onderwerping van die twee Boererepublieke aan Britse gesag bewerkstellig. Ander groot imperialiste was G.N. Curzon, onderkoning van Indië, en E.B. Cromer, goewerneur-generaal van Egipte.

Ontstaan van dominiums

In die Blanke kolonies het die bande met die moederland al hoe losser geword omdat die bewindhebbers meestal self koloniste was. Tydens die sogenaamde "colonial conferences" wat van tyd tot tyd in Londen gehou is, het die premiers van die onderskeie kolonies steeds aangedring op 'n groter mate van onafhanklikheid van die moederland.

Die groot Blanke kolonies het nou as "dominiums" bekend gestaan. Aan die begin van die 20e eeu was die dominiums nog net aan die Britse kroon gebonde en nie aan die Britse parlement nie. Die samestelling van die Britse ryk het nou soos volg daar uitgesien: Die middelpunt is gevorm deur die Verenigde Koninkryk (Engeland, Skotland, Wallis en Noord-Ierland); daarna volg die dominiums: Kanada, Australië, Nieu-Seeland en die Unie van Suid-Afrika, gevolg deur egte kolonies soos Wes-Indië, Maleisië, Singapoer, Hongkong en die kolonies in Afrika.

Indië, die pêrel van die Britse kroon, was nog steeds apart, 'n ryk binne 'n ryk. Die opbou van die ryk het Brittanje in botsing gebring met ander Europese moondhede, veral met Frankryk in Noord-Afrika en Rusland in Sentraal-Asie. Imperialisme het ook teweeggebring dat Brittanje hom nie meer afsydig kon hou van die Europese politiek nie. AI die Europese groot moondhede, insluitende Duitsland, het een ding gemeen gehad: koloniale besittings.

Daar was nie meer te onderskei tussen belange binne en buite Europa nie. In sy soektog na 'n bondgenoot wat hom kon help om sy Ryk te beskerm, het Brittanje eers met Japan 'n verdrag gesluit (1902) en toe met Frankryk in 1904 (die Entente Cordiale). In 1907 het Rusland hom ook by die Entente Cordiale aangesluit. In 1914 het die twee magsblokke in Europa in die Eerste Wêreldoorlog gewikkel geraak. Hierdie oorlog het die einde van imperialisme beteken.

Ontstaan van die Gemenebes

Met die Vrede van Versailles (1919) het dit duidelik geword dat die eens trotse Britse Ryk tekens van ontbinding begin toon het. Kanada het sonder Britse medewete 'n verdrag met die VSA aangegaan, lerland het dieselfde status as Kanada (dominium) geëis, en in Suid-Afrika het ʼn groot deel van die bevolking aangedring op die verbreking van die imperiale bande. By 'n imperiale konferensie van 1926 is die dominiums outonome status binne die ryk verleen.

Brittanje sou nog die brand punt van die buitelandse politiek bly, maar die dominiums kon voortaan 'n eie buitelandse beleid voer en was nie meer gebonde aan Britse verpligtinge in Europa nie. In die praktyk het dit daarop neergekom dat die dominiums onafhanklik van Brittanje was en dat hulle nog net trou aan die Britse kroon verskuldig was.

Die nuwe status van die dominiums is in die Statuut van Westminster (1931) vasgelê. Hierdie statuut kon ook beskou word as die grondwet van die Britse Gemenebes (British Commonwealth of Nations) en het die amptelike verbrokkeling van die Ryk ingelui. Indie en die ander kolonies was nog nie deel van die Gemenebes nie, maar dit was ʼn kwessie van tyd voordat hulle ook op 'n groter mate van onafhanklikheid sou aandring.