Bywoner

Bywoner is 'n historiese naam vir 'n beroep wat ongeveer met die van die teenswoordige plaasvoorman ooreenkom.

Taak

'n Bywoner was 'n arm blanke man sonder eie grond wat op die plaas van 'n ander boer gewoon en gewerk het. In ruil vir sy werk op die plaas het die bywoner soms 'n salaris ontvang, maar is meer dikwels in natura vergoed. Hy het dalk byvoorbeeld gratis huisvesting, 'n stuk van die plaas vir sy eie privaat boerdery, 'n deel van die oes of die natuurlike aanwas van die vee, 'n sekere hoeveelheid melk per dag of 'n deel van die vleis as daar geslag word, ontvang. Ook kon hy sy inkomste aanvul deur te jag. Dikwels het hy met of in die plek van die plaaseienaar op kommando gegaan. Soms het hy heeltemal onafhanklik op 'n ander plaas van sy werkgewer geboer.

Status

Aanvanklik is die bywoner deur die eienaar as sy sosiale gelyke en vennoot en nie as plaasarbeider beskou nie. Mettertyd het hierdie verhouding tot een van baas tot arbeider ontwikkel en is bywoners soms selfs as plakkers beskou.

Geskiedenis

Enkele vryburgerboere het reeds in die tyd van die VOC bywoners in hul diens gehad. Onder die trekboerpioniers in die binneland was daar groot grondbesitters, maar ook boere met min grond. Dit was egter nooit 'n probleem nie, want boere met baie grond het graag hul volksgenote in diens geneem. 'n Jong voornemende boer het dikwels as bywoner begin en het dan later weggetrek en 'n plaas vir homself afgepen en so ook 'n selfstandige boer geword.

Eers teen die einde van die 19de eeu het die bywoners as 'n groep tot 'n maatskaplike probleem ontwikkel. Hulle was arm en het baie kinders gehad. Beskikbare grond om nuwe plase te begin het skaarser geword, ook weens die vaspen van die nuwe lande se buitegrense. Die Romeins-Hollandse erfreg het toegelaat dat plase tot onekonomiese eenhede onderverdeel word. Al hierdie faktore het die aantal bywoners vermeerder. Langsaam het die kapitalisme oorgeneem en boerdery het al meer gekommersialiseerd geraak.

Die eerste keer dat die gevolge hiervan gevoel is, was met die internasionale resessie en paniek weens die Baring-skuldkrisis van 1890. Verskeie groot boere het insolvent geraak en self bywoners geword en ander bywoners is van baie plase verdryf. Boonop is so teen die middel van die 19de eeu op die plase al hoe meer swart arbeiders in diens geneem. Wit en swart het dit moeilik gevind om sy-aan-sy as plaasarbeiders te werk. Dit lei tot die verdere verslegting in die verhouding tussen die boer en sy bywoners. Gevolglik het verskeie bywoners eerder transportryers geword. Met die voltooiing van die spoorwegnetwerk van die kus na die Witwatersrand het die beroep van transportryer grotendeels verval.

Ook die runderpes van 1896 en 1897 en die verwoesting van plaashuise, landerye en veetroppe in die Tweede Vryheidsoorlog het die bywoners swaar getref. Tydens die oorlogsjare van 1899 tot 1902 het die verhouding tussen die boere en hul bywoners so versleg dat die meerderheid van die bywoners aan Britse kant geveg het. Dus is hierdie "Joiners" na die oorlog ook van die plase verdryf.

Tydens die Eerste Wêreldoorlog en die Rebellie het die bywoners 'n militante houding ingeneem en het die boere ook hard probeer om hulle van hul plase af te kry. Na die Tweede Vryheidsoorlog en veral na die stigting van die Unie van Suid-Afrika het 'n aansienlike getal bywoners in groot armoede in die stede geleef. Daarom het die Carnegie-kommissie (1928–32) van ondersoek na die armblanke-vraagstuk ook die bywonerprobleem ingesluit.

Bibliografie

• Giliomee, Hermann: Die Afrikaner – 'n biografie. Kaapstad: Tafelberg, 2004. ISBN 0-624-04181-6
• Iliffe, John: The African poor – a history. Cambridge University Press, 1987. ISBN 0-521-34415-8
• Saunders, Christopher C. en Nicholas Southey: A dictionary of South African history. Kaapstad: New Africa Books, 2000. ISBN 978-0-86486-496-3
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 6. Kaapstad: Nasou, 1972. ISBN 0-625-00322-5