Commedia dell'arte

Commedia dell'arte, oftewel commedia dell'arte all'improvviso (komedie van die kuns van improvisasie), is 'n vorm van improvisatoriese straatteater wat in Italië ontstaan het. Dit word gekenmerk deur gemaskerde argetipes wat die spot dryf met algemene sosiale figure. Daar verskyn gevolglik karakters soos onverstandige ou mans, agterbakse bediendes, en militêre offisiere wat oorloop van bedrieglike bravade.

'n Commedia dell'arte-toneelgroep, afgebeeld op 'n 16de-eeuse Vlaamse skildery.

Skrywer en akteur Molière presenteer komiese akteurs van sy generasie en van daarvoor, 1670

19de-eeuse illustrasie van commedia dell'arte

Dit was veral populêr vanaf die 16de tot 18de eeue. Dié teatergroepe begin gewild raak vanaf 1550 in Italië. Die eerste verwysing na Commedia dell’arte is in 1568 en voor die einde van die eeu speel hierdie toneelgroepe oral in Europa, en veral in Frankryk om mense te vermaak. Ná 200 jaar begin die gewildheid van hierdie tipe teater afneem en het in 1800 byna heeltemal verdwyn.

Karakters

Die mees uitstaande kenmerk van hierdie toneelstyl is die karikatuuragtige karakters. Daar is altyd 'n tipiese karakters soos die soldaat, verliefde man, verliefde meisie, ou suinige oom en 'n harlekyn of twee teenwoordig in hierdie stories. 'n Paar van die karakters se name is Harlekijn of Arlecchino, Capitano, Scharamouche, Il Dottore, Isabella, Brighella, Colombia, Pantalone, Pulcinella, en Tartaglia. Vandag kry ons nog van hierdie tipiese karakters in balletvertonings, pantomime, poppespele en in sirkusse. Hierdie teaterkunsvorm kan gesien word as volksteater wat op volkshumor geskoei is. Dit was 'n toneeltegniek sonder vaste reëls wat sonder 'n geskrewe teks uitgevoer is. Die akteurs maak gebruik van 'n hoof storielyn of scenario en dan begin die spelers vanuit hul tipiese karakters daarop te reageer en neem dan die storielyn verder met allerhande kinkels en draaie. So kan hul ook kommentaar gee op daaglikse gebeure wat aktueel is van aard. Commedia dell’arte is ook heerlik vermaaklik. Daar is klugtige fisieke grappe, dans, musiek en akrobatiese kapperjolle.

Professionele akteurs of comici het in hierdie stukke gespeel. Hulle is nie amateurs soos die akteurs van geskrewe dramas wat erudita genoem word. Hulle groepe is compagnies genoem. Die sukses van hul werk is toe te skryf aan die feit dat hulle rondgetoer het. Hulle het betaling ontvang deur 'n hoed rond te stuur want hul sal sommer die verhoog wat die vorm van 'n wa aanneem op 'n markplein in 'n dorpie staanmaak en dan begin speel as daar genoeg mense is wat kyk. Die goeie Commedia dell’arte groepe speel ook voor konings en edellui. Vroue rolle is deur vroue self vertolk in die Commedia dell’arte teater. Een so 'n vrou wat 'n beroemde aktrise geword het in haar tyd is Isabella Adreini en haar skoondogter, Virginia Ramponi-Adreini.

Oorsprong en ontwikkeling

Die oorsprong van die Commedia dell’arte teater kan gevind word in die periode van die Romeinse Republiek se Atellan klugte. In hierdie Romeinse klugte kom daar ook karikature voor wat maskers gedra het met vergrote gesigsuitdrukkings. 'n Ander teorie is dat die Commedia Dell’arte se oorsprong in die Middel-eeuse prototipe karakters kon ontstaan het met die morele spele wat deur die Middel-eeue aangebied is. Hellequin kan dien as die oorspronklike karakter wat later in Ialië Arlequinno geword het.

Teen die middel van die 16e eeu was daar verskillend teatergroepe soos die Confidenti, Accessi en Gelosi van 1568. Hulle wapen was die twee gesigte van Janus, die Romeinse god. Dis waar die tipiese embleem van die teater met die twee maskers vandaan kom. Die Gelosi teatergroep het so gewild geraak dat hul ook opgetree het in Frankryk en daar het die Koning van Frankryk hul beskermheer geword. Hul groep het gewoonlik rondgereis met tien spelers: Die twee vecchie of ou mans, die vier innamorati (bestaande uit twee meisie en twee mans wat die jong verliefdes gespeel het sonder maskers), die twee zanni of bediendes – wat gewoonlik 'n kaptein was en 'n vroulike lyfbediende.

Die Commedia dell’arte gee oorsprong aan die teater van Molière (1622–1672 in Frankryk.Hierdie dramaturg het sy ondervinding opgetel in die platteland van Frankryk met sy toneelgroep tussen 1646 en 1658. Hul begin in Parys werk en word met ope arms verwelkom deur Koning Louis die 14de. Die dramaturg Molière leen baie van die Commedia dell’arte se scenarios en karakters om dit meer inheems, Frans te maak. Nou word die stukke nie meer geïmproviseer nie maar Molière se geskrewe dramas kry voorkeur. Molière mag nou die teater van die koning, naamlik teater Richelieu gebruik. Hy word dus bekend vir sy karakter-komedies wat dus grootliks deur die Commedia dell’arte beïnvloed is. Hy skoei sy idees ook op die werke van Plautus, Terence, Spaanse en Italiaanse komedies. Sy mees beroemde werke wat vandag nog opgevoer word en wat 'n heerlike toonbeeld is van die tipe werk wat die Commedia dell’arte teaters gedoen het is: The school of wives van 1662, Tartuffe van 1664, The Miser van 1668 en Doctor in Spite of himself 1666 wat in Afrikaans vertaal is as Dokter teen wil en dank. Hierdie dramaturg was ook 'n uitstekende akteur en het baie pryse vir sy toneelspel ontvang. Hy is skielik oorlede in 1673.

Tog verdwyn die konsep van die Commedia dell’arte teaters nie. Oral in Europa word sulke toneelwerk steeds aangebied. In die 18e eeu is pantomime teater baie gewild. Die Punch en Judy poppeteater kom voort uit die Commedia teater. Die Commedia dell’arte teater word in 1797 verban deur Napoleon omdat die gemaskerde karakters tydens karnavalspele kommentaar op die huidige politieke situasies gelewer het en die Napoleontiese Ryk gekritiseer het as 'n tipe protesteater. Die teater van belang word nou die melodrama. Die teaterhervorming van Carlo Goldoni (1707 tot 1793) het die Commedia Dell’arte in Italië laat kwyn. Maar sekere figure word tot vandag nog in die teater gebruik soos die nar, tipiese dom blonde meisies en regte wintie ouens. Die “sitcoms” of sitkamer televisie komedies maak ook vandag nog gebruik van karikatuur karakters. Die belangstelling by die skeppende teater deur middel van improvisasie bly steeds in aanvraag. In die 1920’s het toneelpraktisyns soos Jacques Copeau en Jean-Louis Barrault weer die waarde van improvisasie laat opleef. Vandag maak ons van Forumteater gebruik waar improvisasie veral 'n opvoedkundige, sosiale rol in die teater speel.

Ontstaan van die konsep harlekyne, narre en hansworse

Hansworse, harlekyne en hofnarre bestaan al vir eeue. 'n Pigmee nar het as 'n grapmaker opgetree aan die hof van Farao Dadkeri-Assi in Egipte ongeveer 2500 voor Christus. In China het hofnarre sedert 1818 voor Christus hul konings vermaak. Interessant genoeg het Cortez in 1520 na Christus ontdek dat die Aztec Stam ook hofnarre aan die hof van Montezuma gehad het. Hulle was dwerge en boggelrug grapmakers. Die meeste inheemse Amerikaanse stamme het almal 'n tipe grapmaker as deel van hul sosiale en godsdienstige aktiwiteite. Narre wat as hofnarre by konings werk het tydens die eeue het groot vryheid van spraak geniet. Hul kom met hul humor teen die koning draai en daarmee wegkom. Die nar van die Chinese keiser Shih Huang-Ti se naam was Yu Sze. Yu Sze word nou nog as 'n nasionale held gereken omdat hy die keiser kon laat afsien van sy planne om die Groot Muur van China te laat verf wat nog 'n paar duisend mense se dood sou beteken. Die Commedia dell’arte het drie karakters of dom diensknegte gehad wat belangrik was vir die nargeskiedenis. Hulle is die Zanni genoem. Die eerste Zanni het altyd slim planne gemaak om sy meester uit te oorlê, die tweede was so dom dat hy dikwels die slagoffer van die eerste Zanni was. Die Fantesca was die diensmeisie wat altyd saam planne beraam het. Die harlekyn het ontwikkel uit die Tweede Zanni, die slagoffer van Brighella, die eerste Zanni. Met die tyd het Arlequino slimmer geword en weer vir Brighella begin uit oorlê.

Die Engelse Pantomime skepper, John Rich het Arlequino verander in die Harlekyn of Harlequin en hom verhef na 'n belangrike rol. So met die tyd het die Harlekyn ook nog 'n slagoffer gekry naamlik die witgesig nar met die traan wat van sy wang af rol, bekend as Pierrot. Die Harlekyn het sy Commedia dell’arte kostuum behou wat veelkleurig is met geruite blokkies en 'n hoed met klokkies. Hy steek sy gesig agter 'n swart masker weg. Die Harlekyn het ook altyd 'n stok by hom gedra waarmee hy dan pakslae gee en ook kry. Hierdie stok se naam was die “slapstick” in Engels. Dit is waar die bewoording “slapstick comedy” vandaan kom. In die eerste stil films waarin Charlie Chaplin speel is daar ook 'n “slapstick”. Ons sien Charlie selde sonder sy wandelstok. Daar is vele Commedia dell’arte karakters te bespeur in ons beste “sitcom” komedies. Neem nou maar die immergroen Faulty Towers waarin Basil duidelik uitstaan as Capitano of Brighella, Manuael as Arlechino of Pedrolino, Sybil as Franceschina en Polly as Columbina.

Die woord “hanswors” kom van die Duitse woord “hanswurst” af en die woord “paljas” is 'n Nederlandse woord vir 'n hanswors wat sy oorsprong het in Frans. Die Franse noem 'n strooipop 'n “paillase”. Die paljas is weer 'n strooipop wat van die voëlverskrikker af kom. Dink maar aan die dierbare uitgerafelde “Scarecrow” karakter van The Wizard of Oz.