De aanslag
De aanslag (1982) is ’n boek deur die Nederlandse skrywer Harry Mulisch, wat die gevolg van ’n traumatiese ervaring van nader beskou. Anton Steenwijk is ’n dertienjarige seun wat saam met sy ouer broer en ouers in Haarlem, Nederland bly. Dit is gedurende die laaste dae van die Tweede Wêreldoorlog, met die inwoners van die gebied wat uitsien na vrede en om met hulle lewens na die oorlog aan te gaan.
De aanslag
| |
|---|---|
| Skrywer | Harry Mulisch |
| Land |  Nederland |
| Taal | Nederlands |
| Onderwerp | Tweede Wêreldoorlog |
| Genre | Roman |
| Uitgewer | De Bezige Bij (Nederland), Pantheon (VSA, 1985) |
| Uitgegee | 1982 |
| Medium | Druk |
| Bladsye | 185 |
| ISBN | 0-394-54245-2 |
Een aand, terwyl Anton en sy gesin in hulle huis sit, hoor hulle skote. Wanneer sy broer Pieter uitgaan, sien hy dat ’n bekende man in hulle gemeenskap vermoor is. Die man se lyk lê voor hulle huis. Wat volg is ’n bisarre verhaal, waar Pieter met die pistool van die oorledene vlug en Anton weggeneem word deur Duitsers. “Zonder iets mee te mogen nemen, zelfs geen jas, werden zij het huis uit geduwd.” (Mulisch, 1982:37) Hulle vermoor vir Pieter en sy ouers (iets wat Anton eers later besef), wat beteken dat Anton die enigste oorlewende is.
Die reeds traumatiese ervaring word vererger toe Anton aanskou hoe die Duitsers sy ouerhuis aan die brandsteek. “Er klonk er bevel, waarop een soldaat naar hun huis liep, iets door het middelste erkerraam naar binnen gooide en gebukte terugrende. Met een daverende slag stond even een verblinderd boeket vuur in het salon.” (Mulisch, 1982:40) Hy word weggevat na ’n polisiekantoor waar hy in die selle oornag. Hier ontmoet hy ’n vreemde vrou wat haar oor hom ontferm. “’Kom naast me zitten.’” (Mulisch, 1982:46) Sy sê egter aan hom dat hy nie haar naam mag weet nie. “’Ik weet niet hoe je heet,’ fluisterde zij, ‘en dat moet ik ook niet weten. Jij mag ook niet weten hoe ik heet, maar zul jy één ding nooit van je leven vergeten?’” (Mulisch, 1982:47) Omdat dit donker is, kan hy ook nie haar gesig sien nie.
Anton word in die sorg van sy oom geplaas en bekwaam hom na die voltooiing van skoolloopbaan as dokter. Na ’n aantal jare besluit hy om weer na Haarlem, eintlik omdat hy na ’n studiefees “bij een studiegenoot” (Mulisch, 1982:82) uitgenooi is, te gaan en gaan drink tee by een van hulle bure. Die “tuiskoms” is vir hom emosioneel en nadat die tante hom beduie na ’n monument vir die wat gesneuwel het (wat sy gesin insluit), besef hy dat die inpak van die gebeure destyds veel groter is as wat hy kon voorsien. “Er groeide veel meer onkruid dan op de landjes er achter; misschien kwam het door al die as, dat het daar zo vrugbaar was.” (Mulisch, 1982:82) Dit is die gewaarwording wat Anton maak op die erf waar hulle huis jare tevore gestaan het. Hy probeer die hoeveelheid onkruid op die erf verklaar aan die as van hulle huis wat opgeblaas is.
Tydens ’n optog naby Anton se woning, loop hy in Fake in vas. Fake Ploeg is die seun van die man wat destyds voor Anton se ouerhuis doodgeskiet is. Anton is verbaas dat Fake in “een zaak voor huishoudelijke artikel’” werk (Mulisch, 1982:120) Ook in hierdie ontmoeting tussen Anton en Fake word die gevolge van die oorlog duidelik gesien. Dit beklemtoon ook dat niemand ongeskonde daar uitkom nie. Daar is egter ook tussen die twee “onafgehandelde” sake. Fake vra vir Anton: “’Wou je beweren, dat he de schuld van mijn vader is dat jouw familie is vermoord?” (Mulisch, 1982:125). Dit is ’n aanduiding dat beide mans sukkel om nie net die dood van hulle vaders te verwerk nie, maar regstreeks met die gevolge van die vaders se lewens op ’n daaglikse basis mee te doen het.
Anton tree later in die huwelik met ’n vrou genaamd Saskia en wanneer hy een dag op ’n onthaal sit, hoor hy ’n man praat oor skote wat hy geskiet het. “’Ik schoot eerst in zijn rug, en toen een keer in zijn schouder en in zijn buik, terwijl ik hem voorbijfietste.’” (Mulisch, 1982:148) Dit herinner hom dadelik aan die omstandighede rondom die dood van die man voor hulle huis, wat tot die uitwissing van sy gesin gelei het. Wanneer hy en die man (Cor Takes) met mekaar begin gesels, ontdek hulle dat die ander man ook met verlies sukkel. Waar Anton gedink het die man is die oorsaak van sy ellende, ontdek hy en die man saam dat die vrou wat saam met hom in die selle die aand deurgebring het, nie net die man se groot liefde was nie, maar ook dat sy eintlik die man voor hulle huis afgemaai het. “’Got bestaat niet, en ik misschien ook wel nie.’” (Mulisch, 1982:154) sê Takes aan Anton. Hieruit is dit duidelik dat Takes sukkel om die dood van sy vriendin te verwerk. Terwyl sy (Truus Coster) probeer wegkom het na die aanval, is sy gewond en in hegtenis geneem. Sy is kort daarna om die lewe gebring.
Die laaste stukkie in Anton se legkaart om met die verlede vrede te maak en te verstaan wat gebeur het, is wanneer hy eendag Karin Korteweg raakloop wat hulle bure as kind in Haarlem was. Aanvanklik deel hulle gemeenplase uit, voordat Anton besef hulle het eintlik ’n “afspraak” met mekaar, in die sin dat hulle beide oor die verlede moet praat. “’Karin, luister. Laten we niet omheen draaien. Jij wilt het kwijt en ik wil het horen. Wat is er die avond precies gebeurd?’” (Mulisch, 1982:239) Wat volg is Karin wat vir Anton vertel dat sy broer met Ploeg se pistool in hulle huis ingehardloop het. “’Ik dacht dat hij ons dood kwam schieten.’” (Mulisch, 1982:239) Sy beken ook aan Anton dat Ploeg aanvanklik voor haar ouerhuis doodgeskiet is, maar dat hulle sy liggaam geskuif het om voor Anton-hulle se huis te lê. Ook hier is die effek van die oorlog op vele mense duidelik. Karin sê dat haar ouers na Nieu-Seeland geëmigreer het, omdat haar vader vergelding van Anton gevrees het. Karin sê aan Anton oor haar vader se besluit: “’Omdat hij bang voor jou was.’” (Mulisch, 1982:246)
Dis vir my interessant dat Anton sy seun uit sy tweede huwelik (met Lisebeth) na sy broer Peter vernoem. Ek dink dit is ’n verering aan sy broer en dit kan ook moontlik daarop wys dat hy sy broer deur sy seun wil laat voortleef.
De aanslag is ingedeel in ses “hoofstukke”, waarvan elkeen ’n deel in die geskiedenis van veral Anton dek. Alhoewel lesers se simpatie waarskynlik by Anton lê, slaag Mulisch daarin om lesers nie onsimpatiek teenoor die ander karakters in die roman te laat nie. Selfs ’n karakter soos Fake Ploeg, wat klippe tydens ’n optog gooi, en maklik as ’n antagonis gesien kan word, word uitgebeeld as iemand wat ’n produk van sy omstandighede is, omstandighede wat hy nie noodwendig self gekies het nie.
In De aanslag, soos in baie van Mulisch se ander werke, vind die Tweede Wêreldoorlog sterk inslag in die roman. Ander romans van Mulisch wat ook dié tema het, is Het stenen bruidsbed en Siegfried.
Die roman herinner sterk aan meer resente werke in die Afrikaanse letterkunde soos Kamphoer, wys nie net op die grusame gevolge van oorlog nie, maar plaas ook verlies onder die vergrootglas. Waar die karakter Susan in Kamphoer ook haar verlede by wyse van spreke “herbesoek”, is dit presies wat met Anton in De aanslag gebeur. Hy word immers regdeur sy lewe gekonfronteer met wat daardie nag gebeur het. Maar dis nie net hy wat swaar aan die gevolge van die oorlog dra nie, dit is ook die ander mense wat hy teekom, wat sukkel om die verlede te verwerk. Anton se reis deur die boek is op die ou einde ’n reis wat hy moet neem om berusting te kry na die uitwissing van sy gesinslede. “Hij dacht aan Takes , en dat in het leven blijkbaar alles aan het licht komt vroeg of laat, afgehandeldt wordt en ad acta gelegd.” (Mulisch, 1982:176) Dié gedagte van Anton vorm volgens my die kern van die boek.
Op die einde wys De aanslag op ’n nuwe en verfrissende manier dat almal nie net deur oorlog geraak word nie, maar ook dat trauma iets is wat ’n invloed op mense se lewens het.