Digvorm

'n Digvorm verwys slegs na 'n soort gedig wat 'n bepaalde stel reëls volg. Die reël kan byvoorbeeld 'n bepaalde aantal lyne, die lengte of aantal strofes, 'n spesefieke rymskema of onderwerp, of enige ander reël wat 'n erkenbare vorm kan bepaal.

Die vorm van die teks kry by gedigte heelwat aandag. Tot die vorm behoort onder andere klank, rymskemas, tradisionele stylfigure soos die enjambement, strofes, beeldspraak, metrum, ritme en tipografie. Dit is egter nie noodsaaklik dat al hierdie elemente in ’n gedig gevind kan word nie. ’n Gedig hoef nie te rym nie, dit hoef nie ’n vaste metrum of rymskema te hê om ’n gedig te wees nie.

Die gedig word dikwels onderskei van prosa, omdat gedigte tradisioneel in versvorm geskryf word en dus nie ’n deurlopende verhaallyn het nie. Daar is egter wel sogenaamde prosagedigte en sommige gedigte het ook stukke prosateks. In die algemeen is poësie as genre daarom moeilik om te definieer en af te baken.

Ook oor die inhoud van gedigte is daar min wat in die algemeen gesê kan word. ’n Gedig kan emosies, toestande, gebeurtenisse, prosesse, idees, waarnemings, taal ens. oproep, beskryf, bevat en/of problematiseer. Die inhoud is in elk geval irrelevant om te bepaal of ’n taalteks ’n gedig is. Daar kan wel vasgestel word watter soort gedig ter sprake is.

Tog is dit duidelik dat digkuns wel ’n woordkunswerk is.

Die lengte van gedigte varieer: daar is gedigte wat slegs uit 1 woord bestaan, maar daar bestaan ook gedigte van honderde bladsye lank.

Sommige gedigte maak deel uit van ’n siklus.

Die skrywer van ’n gedig word ’n digter genoem. Daar moet duidelik onderskei word tussen die skrywer/digter en die spreker in die gedig.

Verder kan onderskei word tussen die volgende elemente van gedigte: genre, titel en tema, atmosfeer en gevoelens, klankherhaling (alliterasie en assonansie, rym en ritme), klanknabootsing, verskillende soorte beeldspraak (vergelyking, metafoor en personifikasie).

Digvorme

Akrostigon (Naampoësie)

• Die letters van ’n naam word gebruik om versreëls te vorm. Hierdie gediggies is oënskynlik sinloos, maar verwoord tog op ’n spelerige manier gedagtes wat in ’n dinkskrum kan ontstaan.
• Dit word 'n akrostigon of naamgedig genoem.
• Dit is ’n soort sintese-oefening wat volg op die ontleding van gedagtes, gevoelens, ervarings, waarnemings.
• As dit nie eerste nie, maar die middelste letters is wat beklemtoon word, word dit ’n mesostigon genoem.
• ’n Prettige oefening is om in pare te werk en dan moet elke persoon sy/haar naam skryf en so ook waar hy/sy graag sou wou wees en waarom. Daarna skryf die ander persoon ’n wens vir die eerste persoon in die vorm van sy/haar naam.

Voorbeelde:

Estelle het geskryf dat sy graag op ’n glyplank sou wees omdat dit haar laat jonk voel en vryheid ervaar: Estelle, mag jy Sewe glyplanke kry Tot Elke Ledemaat van jou Lekker rillings van vryheid Ervaar

Martie het geskryf dat sy graag Tafelberg sou wou uitklim omdat sy daar vry voel: Martie, mag jy Altyd Ruimte en baie Tyd kry om In die hoogtes Ervarings van vryheid te hê

’n Mens kan ook dieselfde doen met name van bekende sprokiekarakters om die spot te dryf:

Die naam RAPONSIE: Raponsie, Raponsie Agter jou Pantene-mure O wee! Nou waar is die gaatjie in jou borrel? Sê my, waar? In die toring of in ’n boom? Êrens, êrens moet ek soek vir die chemiese stroom.

Haiku & Senryu

3 reëls, geen vaste rym of ritme nie

Vaste vorm met 17 klankgrepe: 5 – 7 – 5

Haiku se inhoud het gewoonlik iets met die natuur te doen, impressionistiese waarneming, indrukke eerder as beskrywing.

Senryu se inhoud is meer persoonlik en het te make met mense, verhoudings, ook humor met deernis.

Voorbeelde van Haiku’s:

1.

Loop in die reën
kaalvoet oor die bergklippe
en paddastoeltjies
(C. Strand)

2.

Tyd, ons goeie fee
verander traan in glimlag.
Tikke-tak, tik tak …
(M. Langeveld)

3.

My tralies is my
woordeboeke en my slot:
die sleutel jou blik
(Ester)

4.

Bid vir my ’n blaai
want my pen reik nog verder
as woord in my mond
(Ester)

5.

Stil en ver duine
eindelose eggo’s wat
doofstom wonder … wag
(estelleke)

6.

Branders bars en breek
donderende skuim, pienkwit
klieker mossels uit
(estelleke)

7.

blink perlemoen glim
wit skip wuif op horison
vaar eindeloos voort
(estelleke)

8.

geroeste yster
gesketter deur storm en klip
pienk seewier wapper
(estelleke)

9.

Gedagtes in ’n
kleipot vasgevang; stommer
gepleit en geplet
(Digter onbekend)

Voorbeelde van Senryu’s:

1.

’n Senryu vir my ma:
’n wit aronskelk
na woedende weer en wind
fier, regop: vaarwel
(estelleke)

2.

’n Senryu vir my kinders:
met vlindervlerke
duik julle diep in my hart
sterliewelinge
(estelleke)

3.

’n Senryu vir my kleinkinders:
diewe steel my hart
net toe ek hulle kon vang
sien ek dis julle
(estelleke)

Tanka

’n Uitgebreide haiku

5 rymlose reëls

31 klankgrepe: 5 – 7 – 5 – 7 – 7

Voorbeelde:

1.

Spierwit bergpieke
rivierwater verys koud
sneeu op grou rotse
bome is oral gevries
witste skitterende sneeu
(Digter onbekend)

2.

Die palet verkleur
as die herfswind begin waai
geel, oranje, bruin
die kleure van die blare
val stadig van die bome af

(Digter onbekend)

3.

Argentinië
Miskien roep jy my
as jy so eindeloos huil,
met jou voet fluister
saam met die musiek se dans
wat grypend om my lyf vou
(Andries Olivier)

4.

Braambessieplukker
in ekstase vreugdevol
hoe naiëf jou vrug
jou vreugde vervat
in jou kort seer vir ander
(André Müller)

5.

Hierdie jaar kweek ek
tulpe, ander bolplante
op spierwit klippers
om te bid, afskeid te neem
van my Bolandse vriende
(estelleke)

Renga (Digtersdans)

’n Samewerkingsgedig: 2 tot 4 mense nodig vir dié digtersdans. Die patroon word herhaal solank as wat die digters wil.

•          haiku as begin (5 – 7 – 5 klankgrepe)

•          word tanka (+ 7 + 7 klankgrepe)

Voorbeelde:

#1

bliksemstrale skiet                                        (estelleke se haiku)

seemeeue in fladdervlug

donderweer sidder

reën dreun neer op teer gemoed                   (André se renga)

in klakkelose weersin

#2

’n Ystervrou knak                                            (estelleke se haiku)

skarniere roes, kort olie,

voete steeds van klei.

Hier waai ’n soel wind; kruisbeen                      (André se renga)

wag die orakel: magies

#3

André se haiku :

suutjies op sokkies

skielike geur van jasmyn

waar die stilte sing

estelleke se haiku :

die takke hang swaar

gelouter deur die storm

wagtend vir die wind

Renga 1

die geur van jasmyn

gly met sokkies op die wind

hoog in die takke

waar die loutering wag vir

nog ’n naderende storm

Renga 2

takke hang swaar: wag

vir die loutering van wind

woedend, siedend: storm

skielik die geur van jasmyn

stilte, suutjies op sokkies

Cinquain (word ook Elfie genoem a.g.v. elf woorde)

5 rymlose reëls, 22 klankgrepe:

reël 1:      2 klankgrepe, OF een woord wat die titel verskaf;

reël 2:      4 klankgrepe, OF 2 woorde wat beskryf;

reël 3:      6 klankgrepe, OF 3 woorde wat aksie weergee;

reël 4:      8 klankgrepe, OF 4 woorde wat gevoel weergee;

reël 5:      2 klankgrepe, OF ’n ander woord vir die titel.

Voorbeelde:

1.

Cornflakes

oop geel bloeisels

dryf saamgedrom in melk

rustig, wagtend op hul roeping:

ontbyt

(Alida van der Merwe)

2.

Jasmyn

witpienke broos

bloesend, fyne krag

innig en tevrede reinheid

sierplant

(Elzana du Toit)

3.

Varkjag

geesdriftige

duik, bollemakiesie, nael

desperaat, vasberade, moeg

moles

(Beverley Mahana)

4.

spaans

mexikaans vermom

blou brand berg

praat self met prent

kahlo

(Andries Olivier)

Lantern

Soortgelyk aan die cinquin.

Vorm lyk soos ’n Japannese lantern.

Klankgrepe ingedeel in 1-2-3-4-1

Elke reël kan opsigself staan.

Soms is daar ’n titel wat as opsomming in die sesde reël staan.

Voorbeelde:

1.

by

die stroom

enkel-vlak

treur ’n wilger

sag

(Brian Strand)

2.

klein

verdwaal

sagte mis

in September

vroeg

’n voëlgesang

(Brian Strand)

Diamantgedig

7 rymlose versreëls

Die eerste en laaste selfstandige naamwoorde kan teenoorgesteldes wees, of op een of ander manier met mekaar verband hou (sinoniem of antoniem).

Die woorde tussenin kan bou op die verskille en die onderliggende verbande.

Spesifieke woordsoorte:

• s.nw
• b.nw b.nw
• ww . ww. ww.
• verlede deelw.   verlede deelw.    verlede deelw.    verlede deelw.
• ww. ww. ww.
• b.nw b.nw
• s.nw

Voorbeelde:

1.

Koperboom
grof  geskud
borrel  worstel  skiet
bloeiend  soekend  loerend  voelend
vind  rus  stil
alleen  gedaan
mens
(Renate Wessels)

2.

grot
toegeval   toegegroei
versmoor   verlang   vergaan
soekend   vraend   roepend   smagtend
vergewe   vergeet   begrawe
moeg   verslae
klag
(estelleke)

3.

Sondagkrale
koffieshop
gekunsteld   onopgesmuk
redeneer    konstrueer    dartel
ondersoekend   verlangend   uitdagend   vervangend
kantel    wankel    wandel
selfstandig    afhanklik
teë-tempel
(André Müller)

Limeriek

’n Humoristiese versie met vyf reëls.

Spesifieke VORM, RYM en RITME.

Dit spot met ’n plek of ’n persoon.

Speel met woorde en betekenisse.

Daar’s ’n grappie in die laaste reël.

Rympatroon: aabba

Die Afrikaanse skrywer wat as die limeriek-koning bekend staan, is Philip de Vos. Hy sê as dit nie presies pas in die spesifieke vorm nie, is dit bloot ’n lawwe versie.

Philip de Vos se voorbeelde:

Daar’s vyf reëls in ’n limerick:

Hul’s snaaks of stout, of effens siek.

Hul het iets om die lyf

En die angel in vyf

Is die fyn draai van die briek

Vorm:

’n Tannie woonagtig in Bloem

Was bang toe ’n by om haar zoem.

Toe slaan sy hom plat

Dat heuning so spat

En spuit hom glo poegaai met Doom.

Ritme:

taTAM tataTAM tataTAM

taTAM tataTAM tataTAM

taTAM tataTAM

taTAM tataTAM

taTAM tataTAM tataTAM

Voorbeelde:

1.

Gebaseer op ’n ekologiese spotprent:

’n Jagter van Groot Buffelsbaai

Het stadig sy skietgoed gelaai

Toe trek iets hom plat

Sy koeëls het gespat

En nou kan ons almal net raai …

(estelleke)

2.

Gebaseer op die sprokie “Rooikappie”:

’n Girl met ’n rooie punthoed

het gou besef als is nie goed

Sy slaan met die kolf

en plat is ou Wolf

En nou is ons meisies meer soet

(estelleke)

Pantoen

12 reëls in 3 strofes met vaste vers- en reëlformaat.

Rym is opsioneel.

Opskrif is opsioneel.

Strofe 1: Reël 1  Nuut Reël 2  Nuut Reël 3  Nuut Reël 4  Nuut

Strofe 2: Reël 5             Herhaal reël 2 in strofe 1 Reël 6             Nuwe reël Reël 7             Herhaal reël 4 in strofe 1 Reël 8             Nuwe reël

Strofe 3: Reël 9             Herhaal reël 2 van strofe 2 Reël 10           Herhaal reël 3 van strofe 1 Reël 11           Herhaal reël 4 van strofe 2 Reël 12           Herhaal reël 1 van strofe 1

Voorbeelde:

1.

Versteekte woorde

hou op lees:

en krap in die sand…

die soet basiliekruid -

vars in jou hand

en krap in die sand…

’n knippie sout;

vars in jou hand

’n spoeldiamant

’n knippie sout;

die soet basiliekruid –

’n spoeldiamant

hou op lees:

(André Müller)

2.

hierdie is my hemel, my stukkie grond:

saffiere, smarag, blou doudruppels

purper strale val oor die berge

die nagtegaal se sang: eindeloos, weemoedig

saffiere, smarag, blou doudruppels

’n winterlandskap in wolke opgesluit

die nagtegaal se sang: eindeloos, weemoedig

lig in die donker – dagbreek kom

’n winterlandskap in wolke opgesluit

purper strale val oor die berge

lig in die donker – dagbreek kom

hierdie is my hemel, my stukkie grond

(Elizabeth Punt)

3.

Langafstrand

Anderkant die horison:

Waar die see die strand ontmoet,

Trek die gety nou terug;

En in rotspoele krioel die lewe

Waar die see die strand ontmoet,

Daar spoel die seeslakkies uit –

En in rotspoele krioel die lewe

Soggens en saans teen ’n verre kus

Daar spoel die seeslakkies uit –

Trek die gety nou terug;

Soggens en saans teen ’n verre kus

Anderkant die horison:

(André Müller)

4.

die stap teen die berg op is altyd die moeite werd

klippetieklap, klippetieklap

by die stalle hyg ek na my asem

die swart hings runnik hardop

klippetieklap, klippetieklap

die wind in my hare jaag my hartklop

die swart hings runnik hardop

sy spiere span styf oor sy liggaam

die wind in my hare jaag my hardklop

by die stalle hyg ek na my asem

sy spiere span styf oor sy liggaam

die stap teen die berg op is altyd die moeite werd

(Charmé Agenbag)

5.

Rooi

teen die hange van die berg waar stekelrige fynbos nou-nog groei

hoor ek weer die klank van die brand toe dit naby was; die son was rooi en die vensterbanke vol roet

op die stoep waar ons gespeel het op die groen mat met sonpatrone oor alles

in ’n tyd vol haasbek-herinneringe en yslekkers taai om die mond

hoor ek weer die klank van die brand toe dit naby was; die son was rooi en die vensterbanke vol roet

ag, seerkry was skielik en sommer simpel soos kaalvoet op ’n bloublasie trap of ’n oop, teer knie

in ’n tyd vol haasbek-herinneringe en yslekkers taai om die mond

en die reuk van ryp koejawels wat swaar hang in die lug en soet

ag, seerkry was skielik en sommer simpel soos kaalvoet op ’n bloublasie trap of ’n oop, teer knie

op die stoep waar ons gespeel het op die groen mat met sonpatrone oor alles

en die reuk van ryp koejawels wat swaar hang in die lug en soet

teen die hange van die berg waar stekelrige fynbos nou-nog groei

(André Müller)

Kwatryn

’n Kwatryn is ’n gedig met vier versreëls. Die rympatroon daarvan kan wissel van enige van die volgende:

• abba    omarmende rym
• aabb    paarrym
• abab    kruisrym
• abac    gebroke rym

Die Persiese kwatryn is ’n spesifieke digvorm met die volgende eienskappe:

• Dit het gewoonlik ’n rymskema van aaba (gebroke rym);
• Die eerste deel bestaan uit ’n stelling of ’n waarneming wat beskryf word;
• Na die waarneming volg daar ’n wending wat ’n kontras in die laaste deel inlei;
• Die laaste deel vorm ’n spesifieke siening/insig oor die lewe en die dood;
• Daar word van enjambement gebruik gemaak;
• Die Persiese kwatryn is bekend daarvoor dat dit met min woorde baie sê.

Voorbeeld:

Kwatryne Agter die skerms, lank reeds gegrimeer aanskou ek die verhoog se glas en kleur en wag dat U my toelaat om oplaas my rol te gaan vertolk, O Regisseur As daar applous was vir die laaste maal en U die décor moeg na onder haal, sal U vir ons wat ons kostuums uittrek volgens ons moeite en geduld betaal? In hierdie klug vergeet soms ’n akteur heel onverwags sy reëls en loer versteur na die coulisses links en regs maar geen souffleur se stem dring tot hom deur Ofskoon die saal se ligte nie meer brand vra menigeen aan die verhoog se kant nog steeds: Is ek van hierdie klug die held of teen die agterdoek ’n figurant? (Ina Rousseau)

décor = versierings om die agtergrond voor te stel coulisses = beweegbare syskerms op ’n verhoog figurant = iemand op agtergrond met ’n rol sonder woorde

Snelsonnet

Om ’n snelsonnet te wees, moet die gedig voldoen aan hierdie volgende kriteria:

• Dit bestaan altyd uit een kwatryn (4 reëls), gevolg deur ’n koeplet (2 reëls).
• As metrum dien die vyfvoetige jambe (10 klankgrepe, afwisselend onbeklemtoon en beklemtoon).
• Die rym van die kwatryn = ‘omarmend’ (rymskema: A-B-B-A).
• De reëls van die koeplet rym met mekaar (rymskema: C-C) maar nooit met één van die klanke wat  reeds as eindrym in die kwatryn gebruik is nie.
• Na die laaste sin van die kwatryn volg ’n stilte, sodanig dat die koeplet die stelling in die kwatryn relativeer.

Voorbeelde:

1.

Probeer is die beste geweer

Met moedersmelk, op skool en vadersknie

het ek geleer wat vorm jou murg en bloed:

staan vas, hou uit, hou aan, geduld en moed.

Geen vraag of dit aanwesig was of nie …

Ek hoop die ‘pledge’ van reënboognasieland

bring meer as mag, korrupsie, sent en rand.

(estelleke)

2.

Sabbatsjaar

Na ploeg by kwasi-akademici

kom handskoenjubelnuus en nuwe lus.

Swoeg sewe jaar hierna en snak na blus:

wie leer? wie onderrig? nie seker nie …

Die oes word ryp vir goue akkerblaar:

die rus is elders, dalk nóg hier nóg daar.

(estelleke)

Bolandse natuurseënwense

Hierdie kort wense in eenlyn-versvorm is geskep deur estelleke (2009–2016) terwyl sy in die Boland gewoon het. Hier het sy bewus geraak van die gesprek tussen die natuur en haar eie lewe. Sy is geïnspireer deur Ierse wense en die Engels-Ierse digters en filosowe John O’Donohue en David Whyte.

Hieronder is wat sy sê oor die proses:

• Stap in die natuur en wees bewus van alles rondom jou.
• Skryf neer wat jy sien, hoor, ruik en aanraak. Wees bewus van jou gevoelens.
• Reflekteer oor jou lewe.
• Leef poëties en kombineer hierdie element van die natuur met ’n wysheid wat jy ontdek het in jou lewe. Dit kan ook ’n oplossing van ’n konflik in jouself of die natuur wees.

Voorbeelde:

• Mag ’n wolk voor die son inskuif as jy warm kry en jy die goud in die dou raaksien as jy honger is;
• Mag die wind met jou tiekiedraai om die spinnerakke in jou kop weg te waai;
• Mag die voëls jou laat twyfel of jy alleen is;
• Mag die fynbosblomme weerspieël hoe uniek jy is;
• Mag die bome jou uitnooi om jou hande na bo uit te strek;
• Mag die berge jou herinner daaraan dat die genade groter as die gebrokenheid is;
• Mag die see jou laat weet dat jy skoon gespoel kan word;
• Mag die sneeu op die pieke jou help om jou oë boontoe te wend en al die dieptes en rykdom wat jy is, te omhels;
• Mag die wolke wat skuimend oor die berge aanrol jou laat wonder of dit werklik elders mooiweer en warm is;
• Mag jy ’n nuwe naam kry as ’n ster bokant jou kop verskiet en dit jou hoop gee te midde van vervlietende teenwoordigheid;
• Mag jou tred stewiger, dog ligter word as jy laatmiddag skugter stap op die strand en jou vermoede bevestig word dat daar vir jou ’n plekkie is onder die son;
• Mag elke rob wat hulpeloos of vrywillig uitspoel jou gewetenloos laat verlang na jou vryheid;
• Mag jy genoeg skulpies optel wat jou aanmoedig om uit jou dop te kruip;
• Mag ’n slakkie jou uit die doolhof van magtelose paadjies lei as jy daarin verdwaal;
• Mag die volmaan wat desnieteenstaande alles oor die berg opkom vol belofte knipoog en jou verwelkom;
• Mag jou drome vlerke kry en sweef soos die seemeeue hoog bokant in die lug.

(estelleke)

Verjaarsdagwense op Facebook

Die volgende kort Facebook-gedigte is geskep deur André Müller (2008) in Stellenbosch. Hier is wat hy daaroor te sê het om jong digters aan te moedig:

Hoekom?

Want die cliché “Happy B-day!!!” en “Geluk met jou verjaarsdag” voeg nie waarde toe tot die leser of die skrywer se lewens nie.

Wat?

Dit is verwysings na enige soort gedeelde herinnering, ’n Facebook-foto of ’n verbeelding van die huidige lewe van die ontvanger (gewoontes, uitdagings, die weer of die plek). Dit kan ’n wens wees, ’n eenvoudige rympie, ’n haiku of ’n akrostigon (naamgedig).

Hoe?

’n Goeie begin is “Mag jou dag ...”, maar daar is nie regtig reëls nie. Laat jou herinnering aan die persoon jou lei.

Leef poëties:

Skryf ’n eerste poging, neem ’n sluk koffie en laat die woorde speel in jou gedagtes. Skep iets kort, iets treffend.

Voorbeelde:

• Mag ’n neongroen ballon haar tou om jou vinger span en sagkens knoop vandag sodat oral waar jy loop jy ’n bundel lug kan lees in die wind en onthou van malvalekkers en oranje vingers en plastiekbekers met aangemaakte koeldranksap en Disney-karakters helderkleurig teen die kant.
• Geluk, jongeling! Mag jy vandag ’n versuikerde koppie tee drink en terugteug aan soete herinneringe op lendelam dankies in ’n ruimte vol gras tussen Jakarandas en fyn blaartjies wat sag neerstof oor ’n samesyn van gedagtes en glimlagte skeef soos ’n fiets in ’n boom wat skuins oor jou kop hang vandag op jou verjaarsdag.
• Hi, baie geluk – geniet jou dag en jaar; mag jy nooit in ’n toring toegesluit word om goud uit hooi hoef te spin nie! Of indien wel, mag jou swart ballonne vol van helium wees om jou sag uit ’n venster grond toe te laat sweef.
• Geluk! Mag jy sag grys word soos Anakin-Tigger, gereeld boomklim en oopmond staar na die sterre wat flonkerend knipoog al die pad 40 toe:)
• ôg, mag jy hang in die lug, gekruis in ’n lotus en blom van geluk!
• ôg, waar ons weer sit onder die vallende stuifmeel/blare van die jakarandabome met oorsoet tee – dáár waar wêrelde se politiek gepraat is, afgewissel met grappe oor hamsters … of nee vroeër: in die gang van Bacchus in ’n gedeelde week... tóé was ons jonk. Nou, met jare wat afmeet en idealisme wat kwyn; werk wat daagliks bewerk word... nóú raak ons ouer, die jare plooi om ons hoofde, op ons lyf … maar mag jy wyser wees en wyser raak elke dag in die jaar wat vorentoe ontplooi – afgemete wéét hoe om ouer te word, steeds jonk te bly en die lewe te geniet. (Oftewel, geluk ou maat, jy moet lekker verjaar!)
• Lekker verjaar – mag jou geluk sag smelt soos Lindt 99% op die tong.
• Geluk; lekker jaar vorentoe! Gryp dit vas soos ’n hokkiestok en pot die jaar met ’n klinkende slag in ’n briljante boog oor die bun se gras. Mag jou jaar so vrugbaar wees soos Ceres in die somer.
• Baie geluk; hoop jy het ’n heerlike dag met vars rogbrood en bulgaarse joghurt, vrugte en borrelende vonkelsap. Geniet dit – en lekker jaar vorentoe!
• Veels geluk, mater, hoop jy voer diepere diskussies oral waar jy wandel en bou huise in klip en klei.
• Baie geluk, melkmeisie-juffrou! Hoop al die somme op die swartbord tel vandag op en elke kind bring jou ’n blom en ’n mooi rooi appel! Geniet jou dag!
• Geniet jou verjaarsdag: mag dit soos ’n piccolo-D uitstyg bo die orkestrale dan en wanklanke. Oftewel geluk!
• ... waar jy sit op die stoep met die see, soos ’n wederfee Viljee, salig afgetree, mag die kolliehonde êrens anders loop blaf en tjank en die leerders ver-weg skree; waar jy sit met seesterre (seer stêrre) en oesters vol pêrels op jou stoep met die see en ’n idee wat kom en gaan soos die gety en die waan en saam-saam lag vir die prag van die boepensmaan op dié verjaarsnag wat sag soos ’n kniekombers om jou vou vanaand op dié dag van gouerword (soos die oranje son wat ’n lemoen met die vuis gegryp het en lugtig hang, vredig soos ’n bol wol) waar jy sit op die stoep met die see in elke sintuig en die lug ’n waterverf op ’n klam doek, waar jy sit op die stoep met die see, vir eers tevrede soos ’n seemeeu op die rug van die wind, en teug aan ’n koppie earl grey tee, met laventelpatrone op die koppies, soos die kleur van die lug, waar jy sit op die stoep met die see …

(André Müller)

Pryslied

’n Pryslied het nie ’n vaste vorm nie, maar dit besit wel die volgende kenmerke:

• Dit is biografies van aard – beskryf dus die lewe van die persoon wat geprys word.
• Die persoon se geaardheid en persoonlike fisiese eienskappe word opgenoem – ’n portret van die persoon word as’t ware opgehang vir die gehoor.
• Gewoonlik word die pryslied op ’n besondere geleentheid aan die persoon opgedra.
• Soms is daar die pryssanger se herinneringe, soms improvisasie of assosiasies.
• Eiename maak die strukturele kern van ’n pryslied uit, amper soos ’n geslagsregister of name van mense wat die persoon voorgegaan het.
• Kenmerkend is dat daar ’n refrein is – iets belangriks word gedurig herhaal.
• Die luisteraars word opgeroep om deel te neem aan die pryssang.
• Soms word ’n bekende volksverhaal (mite of legende) of bekende uitdrukkings geïntegreer in die pryslied.
• Die lied het ’n aanhef waarin die persoon bekendgestel word, dikwels in die vorm van ’n vergelyking of metafoor.

Voorbeelde:

1.

pryslied (vir Madiba)

in die sandkliphart

vandag

staan hy

kop en skraal skouers staan hy bo almal uit

houtskool en as is sy hare

hy, die sandkleurige seun van uNosekeni

uNosekeni die ma van Mandela

hy, die man met die vlesige palmkussings

hier staan hy

uit die gevestigde familie van uNgubengcuka

die seun van Dalindyebo

die seun van Mandela

hy van die rivieroewers by iNqunu

heelmaker uit die Thembu-stam

’n klein swart ster priem sy bolip

ons prys hom

hy wat nie lag nie en nie huil nie

eerste ratelaar van Umkhonto we Sizwe

die swart pimpernel

hy wat nie lag nie en ook nie huil nie

hier staan hy dan nou voor ons

Nelson Rolihlahla Mandela

getrokke tak van lank gelede

die sleepsel van sy blare lê wyd

legendaries is hy – opspoorder van harte

hy maak die pante bymekaar

van ’n verskeurde land

hy draai ons na mekaar toe vir mekaar

hy, heelmaker van mense

hy stig vrede

vrede, wat die ma is van groot nasies

(Antjie Krog, 1994)

2.

Loflied vir Kaap van storms

O wonderlike Muizenberg

Jou sagte golfies werk elke keer –

honderde branderryers het daarop geleer

O wonderlike Kalkbaai

Met jou aantrekhuisies vol helder kleure

Jou vissershawe met geelstert en sardientjie geure

Terwyl die trein stadig deur jou vleg

O wonderlike Simonstad

Met jou blou-groen water en pikkewyn

Jou graniet wolkekrabbers

Waar tyd verdwyn

O wonderlike Kaappunt

Waar die twee oseane groet

Wat die woeste storms voed

O wonderlike Houtbaai

Met jou oulike robbe

Wat knibbel en kou

aan die duikers se vinne

In die diep-diep blou

O wonderlike Kampsbaai

Die Twaalf Apostels hou jou dop

Terwyl jy wegkruip agter die leeu se kop

Maar o wonderlike Tafelbaai

Wat Robbeneiland in jou arms hou

Jy word as een van die mooiste op die aarde beskou

(Christina Monteiro: Gr.7, Laerskool Jan van Riebeeck , 2013)

Vrye vers (ook genoem prosavers en praatpoësie)

Wanneer ’n gedig nie ’n spesifieke dissipline soos ’n vaste rymskema, versreëllengte of strofebou het nie, word dit vrye vers genoem. Daar kan selfs afgewyk word van die gewone toepassing van hoofletters, leestekens en sinskonstruksie. So ’n gedig moet egter ander bindende elemente bevat, byvoorbeeld herhaling van klanke, woorde, beelde, gedagtes of versreëls.

Dit gebeur selfs dat postmoderne digters hierdie soort gedig gebruik om vertellende prosa in versvorm te giet, met die wit tipografie van die bladsy en enjambemente om dit na gedigte te laat lyk/voel/klink. Breyten Breytenbach is bekend vir sy praatpoësie.

Hierdie soort gedigte kan maklik vorm mis, en “die wanbegrip dat die vrye vers sommer kan aanbeweeg sonder enige inherente spanning of interne skakels, skep die indruk van verse sonder vormtug. Die vrye vers behoort net deur ’n geoefende digter geskryf te word. Dit is immers, soos Robert Frost opgemerk het, soos om tennis te speel sonder ’n net.” (digter en letterkundige Joan Hambidge).

Die bekroonde digter Danie Marais het ’n ander mening oor vrye vers:

“Die digkuns laat hom, net soos skoonheid, nie netjies definieer nie, maar miskien is die mees beduidende formele verskil tussen prosa en poësie enjambement, soos Giorgio Agamben sê. Die ware toets is egter myns insiens ’n subjektiewe, praktiese een, want as jy kragtige poësie gelees het, weet jy dit. Daar is, in die woorde van Owen Barfield, ’n “gevoelde verandering in bewussyn”, ’n diep resonansie. Wanneer ’n verhalende of anekdotiese gedig daarin slaag om ’n reël, ’n beeld of ’n paar gewone woorde so te raam dat dit begin galm en spook in die binneste van die leser, is dit poësie.”

Voorbeelde:

1.

HANSIE EN GRIETJIE

daar was eendag ’n woud

aan die kant van die son,

die maan is ’n flou olielamp,

saans brand honderde kersies,

die volgende môre word die kindertjies

afgelaai by die heks se huisie

hulle huil tot vanaand

na-vyf, na-werk kom die

stiefmammies en -pappies hulle haal

met ’n ysterswaan

die nuutste model blaas rook

en jaag oor riviere teer

tot by kelders parkering

dan word hulle opgehys

gebad en gevoer in ’n hok

moet hulle soet gaan slaap

eennag het hansie en grietjie

weggeloop, bo-oor die tralies geklim

en fyn en flenters geval

op die paadjies sement

ver van die huis af

(Eveleen Castelyn)

2.

met ’n bossie bergblomme

nederige blomme van ’n vreemde berg

vir jou verjaarsdag

sodat jy berghelder kan lag

en jou hande kan klap by die venster

pers blomme — die angeliere van dwerge -

om ons huis se skaduwees te terg,

skurwe klein kelkies van kyk

wat die wind en die vog in hul dra

hulle brand net vir jou

want jy is mos jarig,

hulle geur net vir jou

hulle berge soet geur

oeillets du poète: klein oë van die digter,

en as jy lank genoeg daarín kan kyk

sal hulle nog dieper en vuriger blom, verryk

tot die vlerke waarmee jy óór skaduwees gaan vlieg

na die vreemde berge deur die venster

(breyten breytenbach)

3.

’n Gedig na aanleiding van Christopher Reeve (“Superman”) se dood.

Reeve

Ek het die perd leer ken as Vronsky:

vier hoewe, vaart en Anna.

En hy het my gegooi, ’n swarte,

af aarde toe. Déúr swaartekrag.

En nog word ek gedryf: vier wiele, battery

en droom. Wat kan my keer – miskien die stoom

(Petra Müller)

Ballade

In die Middeleeue het minnesangers rondgereis en ballades gesing. Dit is dus ’n lied met vaste rym en ritme. Ook is daar gewoonlik ’n refrein.

Hoewel die Franse en Engelse ballades ’n ingewikkelde struktuur het, kan leerders doodgewoon ’n storie in vaste rym en ritme skryf en sorg dat daar ’n refrein is.

Die voorbeelde is bekende gedigte in die Afrikaanse letterkunde en is baie lank. Leerders se ballades hoef natuurlik nie so lank te wees nie.

Voorbeelde:

1.

Gister is ’n ver land (ballade vir Mary-May)

Vér in die verre verlede

op ’n dag in 1910

het die mooiste kleine baba

haar eerste lewenslig gesien

en wyl sy wieg in moedersarms

was haar pa so trots en bly

hy sing vir haar ’n lullaby

en hul noem haar, Mary-May.

In die herfs van 1930

stap Mary langs die strand

en ontmoet toe daar ’n jong man

van ’n ver en vreemde land.

’n Ring met diamante

het sy kort voor lank gekry

en hy vra haar om te trou

want hy was lief vir Mary-May.

Die dag toe hul kom groet

het haar ma se hart gebreek

hul sou haar nooit weer sien nie

dit het sy goed geweet.

Haar pa was byna woordeloos

daar’t ’n traan oor sy wang gegly

maar hy sing vir haar ’n lullaby

en sê "vaarwel, my Mary-May."

Veel jare het verby gegaan

voor haar beeld begin vervaag.

Hy koop ’n klompie planke ~

en toe begin die ou man saag.

Hy bou vir hom ’n skuitjie

wat deur seewaters kan sny

maar die bootjie moes ’n naam hê

en hy doop haar, Mary-May.

Maar nimmer kon hy vrede vind

wyl hy oor blou, blou waters staar

tot anderkant die horison ~

en dink aan lande ver van daar.

Dan droom hy van ’n groot skip

wat haar terug bring om te bly

en hy neurie weer ’n lullaby

vir sy mooiste, Mary-May

O, hoe onverwags die stormsee

en dat sy skuit hom só moes faal.

Hoe hy ookal spook en spartel

die strand kon hy nooit haal.

Met nuwe dag se eerste lig

het ’n sonstraal haar gekry

waar die wind suis soos ’n lullaby

alom die wrak van Mary-May.

Oor die see sweef soms ’n droewe stem

soos van ’n siel met seer belas.

Party sal sê dis net ’n meeu

wat sy eensaamheid so kras,

maar ieder wat die storie ken

wis ~ dis die ou man wat so ly

en hy sing nog steeds ’n lullaby

vir sy liefkind, Mary-May

(C. Shaw)

2.

die koning opgestaan

En almal luister nou:

O, howelinge hoor my aan

Die Blom van my huis gaan trou!

Met ’n ra, ta, ratatata

En die swaai van ’n rooi banier

Het die hoë besoeker uitgetree

O Koning ek is hier!

En bleek het die koning se dogter geword

En wild was haar oë nou

My laaste druppel bloed sal ek stort

Eer ek met die ridder trou!

Met ’n fa, la falalala

En die sang van ’n silwer basuin

Het die koning se bode gaan staan by sy blom

Gepluk uit die koning se tuin

O wreed het die koning se oë gevlam

En hoog het sy sabel geblink

Soos die kruin van ’n wilker, gesny van sy stam

Het die bode neergesink

Met ’n tra, la, tralalala

En ’n kilte wat kruip oor haar hart

Het die koning se dogter gesing en gelag

Gesing en gelag

Met die singende stem van die smart

(Woorde: I.D.du Plessis)

(Musiek: Laurika Rauch)

3.

Die ruiter van Skimmelperdpan

Op die pad wat verdyn in die Skimmelperdpan,

by ’n draai in die mond van die kloof,

het ’n bom in die oorlog ’n vlugtende man

op ’n perd soos ’n swaardslag onthoof.

Aand die saalboom krampagtig die hande verstyf,

met ’n laaste stuiptrekkende krag,

en die bene geklem soos ’n skroef om sy lyf,

op die perd sit die grusame vrag.

Met sy neusgate wyd en die ore op sy nek,

soos die wind yl verbysterd die dier,

met die skuim in wit vlokke wat waai uit sy bek,

en gespan soos ’n draad elke spier;

by die huisie verby waar ’n vrou staan en kyk …

in die afkopding ken sy haar man …

met ’n onaardse gil val sy bleek soos ’n lyk …

perd en ruiter verdwyn in die Pan!

Wee die reisiger wat daar onwetend kom skuil

waar bouvallig die huisie nog staan,

en vreesagtig by wyle ’n nagdiertjie huil

by die newelige lig van die maan!

Want by middernag waai daar ’n wind deu rdie kloof,

waai en huil soos ’n kindjie wat kerm,

en dan jaag daar ’n perd met ’n man sonder hoof …

wie dit sien, roep verskrik: “Heer, ontferm!”

Want die vuurvonke spat waar die hoefslae dreun,

en dit vlam uit sy neus en sy oog;

styf en stram sit die ruiter na vore geleun,

en die bloed uit sy nek spuit ’n boog;

en dan eensklaps vanuit die vervalle gebou

kom ’n vreeslike skrikbeeld gevaar,

al die hare orent – ’n waansinnige vrou

met ’n hande-verwringend gebaar:

“Waarom rus jy nie, rus jy nie, Jan van der Meer?

      Waarom jaag jy my elke nag op?

Sal daar nimmer ’n einde kom … altyd maar weer

      die galop … die galop … die galop?”

Die afgryslike klank – nóg gehuil nóg gelag –

en die perd met die romp van ’n man …!

Dis geen plek vir ’n Christenmens daar in die nag

langs die pad na Skimmelperdpan!

(AG Visser)

4.

Op die pad na Nooitgedacht

Op ’n donker aand, diep in Juliemaand,

op die pad na Nooitgedacht,

waar drie rotse staan teen die sekelmaan,

het ek lank gewag die nag,

het ek lank gewag die nag.

Want ’n skurk vanouds het ’n sak vol goud

daar begrawe langs die pad

en elke donker aand, met die sekelmaan,

kom hy terug en soek sy skat,

kom hy terug en soek sy skat.

In die verte hoor ek vier hoewe,

soos ’n hartpols diep in die nag.

Dis of die duiwel hom jaag

want die maan sit al laag

op die pad na Nooitgedacht.

Dis of die duiwel hom jaag

want die maan sit al laag

op die pad na Nooitgedacht.

By die Spookklippe naby Nooitgedacht,

so’t die mense my vertel,

kan geen man dit waag op ’n donker nag –

hy begeef hom in die hel,

hy begeef hom in die hel.

Maar ek het vasgestaan en gesê ek gaan

man-alleen een donker nag.

Ek’t my self gestaal en my perd laat haal,

maar ek het so iets nooit verwag,

ek het so iets nooit verwag.

Want die vuurvonke spat uit sy hoewe

en tien vlamtonge speel in die nag

en die ruiter lê plat,

want sy perd ken die pad

na die skat van Nooitgedacht.

En die ruiter lê plat,

want sy perd ken die pad

na die skat van Nooitgedacht.

Ek het te veel gesien en ek dog miskien

is die beste plek die huis.

Want ek ken gevaar, maar ek trap onklaar

en ek wens ek was al tuis,

en ek wens ek was al tuis.

Maar die huis is ver en die môrester

hang spookagtig oor die veld.

Dis geen plek vir my; ek wil liewer ry –

gee die kêrel maar sy geld,

gee die kêrel maar sy geld.

Maar die hoefslae dreun in my ore

en n skim skiet stil uit sy saal;

en die vuurvonke spat soos hy grou langs die pad,

want hy kom om sy skatte te haal.

Maar die burgers gun hom geen rus nie;

soos ’n veldbrand kom hulle aan.

En die Mauser-vuur dreun en looddruppels reën –

en ek dog die einde breek aan.

Maar twee kole gloei in sy oë;

met een haal is hy weer in die saal,

en sy perd ploeg die lug in sy ylingse vlug,

want hy weet die dood kom hom haal,

en sy perd ploeg die lug in sy ylingse vlug,

want hy weet die dood kom hom haal,

want hy weet die dood kom hom haal.

Op ’n donker aand diep in Juliemaand,

op die pad na Nooitgedacht,

waar drie rotse staan teen die sekelmaan,

het ek lank bly lê die nag,

het ek lank bly lê die nag.

En ek weet geeneen sal my glo nie.

Dit klink alles so gek in die dag.

Maar wees elkeen wat lag

een maal daar in die nag

op die pad na Nooitgedacht.

Maar wees elkeen wat lag

een maal daar in die nag

op die pad na Nooitgedacht.

(Koos du Plessis)

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Digvorm.
• (en) https://www.shmoop.com/literature-glossary/poetic-form.html
• (en) https://penandthepad.com/poetic-form-8726589.html
• (en) https://www.masterclass.com/articles/poetry-101-what-is-poetic-form-learn-about-15-different-types-of-poems
• (en) https://www.poetryinvoice.com/poems/forms-terms